Plateau haalt de valkracht eruit
Ongedierte in depots vergt meer geld
PZC
Nuis subsidieert
conservering van
collectie-Boutens
iJouwCenteiaDeJagerTollioek
De Roovers speelt twee keer
Shakespeare op één avond
zeeland
12
kunst cultuur
ZEELANDNET
donderdag 4 december 1997
De schone badkamer met tegels en blinkend sanitair ontstond pas deze eeuw. foto Ruben Oreel
door A. J. Snel
De bezoeker die aanbelt bij
een particuliere woning
loopt de kans getuige te zijn
van enig rumoer dat hem be
reikt via een raampje naast de
voordeur. Als hij even wacht,
hoort hij water uit een stortbak
vallen, als het goed is gevolgd
door het geruis van een kraan
en het openen en sluiten van
een deur. Waarna hij wordt
binnengelaten door de bewo
ner van het huis die hem een
hand geeft. Een natte.
Niels Luning Prak. hoogleraar
in ruste en oud-architect be
schrijft met genoegen deze
kleine scène, die als typisch
Nederlands moet worden be
schouwd. Immers, in heel veel
Hollandse huizen is het water
closet gesitueerd naast de
voordeur, veelal onder de trap.
Prak weet veel van sanitair. Hij
werd als architect opgeleid in
Delft en New York, had tussen
1955 en 1961 een architecten
bureau in Vlissingen, van 1961
tot 1970 in Rotterdam en was in
de jaren daarna hoogleraar
vormstudie aan de Technisch
Universiteit in Delft en lid van
de Rijkscommissie voor de Mo
numentenzorg. Dinsdag 9 de
cember houdt hij, op uitnodi
ging van de Werkgroep Aula
Zeeland, te 20.00 in de aula van
de Zeeuwse Bibliotheek in
Middelburg een lezing onder de
titel Waar ook de keizer... over
de geschiedenis van het sani
tair.
Half anoniem
Het toilet, dat is een half ano
niem onderwerp, zo stelt Prak
vast. In de literatuur is niet
vaak sprake van de manier
waarop mensen met hun uit
werpselen omgaan. „Er zijn
wel aanwijzingen over hoe het
in het verdeden toeging. Zo ken
ik een tekening uit de zeven
tiende eeuw waarop een man te
zien is die op straat een drol zit
te draaien. Dat was niet onge
bruikelijk in die tijd. Maar wat
wij nu aan sanitair als heel ge
woon beschouwen staat aan
het eind van een langzame en
weinig logische ontwikkeling
waarover niet zo heel veel in
geschrifte is vastgelegd."
Het is duidelijk dat de Engel
sen voorop liepen bij de ont
wikkeling van het watercloset.
Professor Prak: „Zij hebben
vrijwel alles bedacht wat later
elders ter wereld werd toege
past.- De Engelsen hebben een
sterke hang naar afzondering
als ze hun behoeften doen. Mijn
vrouw en ik zijn fervente wan
delaars en we komen nogal eens
in Engeland. Nederlanders
hebben de gewoonte om onder
weg, als ze toch in de vrije na
tuur zijn, tegen een boom te
plassen en vrouwen gaan als
het niet anders kan even achter
een struik zitten. De Britten
doen dat niet. Zij willen zich,
hoe primitief een toilet ook is,
kunnen afzonderen. Het merk
waardige is dat daar weer te
genover staat dat wij in Neder
land in een urinoir het
schaamschot kennen. Dat heb
ben de Engelsen niet.
De behoefte aan reinheid, zo
constateert Prak, is niet con
stant, verschilt van natie tot
natie en van de ene tot de ande
re bevolkingsgroep. „Om riole
ring en waterleiding aan te leg
gen moet de noodzaak daartoe
gevoeld worden en moet de
overheid over voldoende geld
kunnen beschikken. Dat was
tot rond 1850 niet zo. Zeker
voor 1800 stonk het in de ste
den en roken veel mensen sme
rig. Met behulp van parfum
werd de stank weggewerkt
door mensen die het konden
betalen. Verder deerde het nie
mand. Toen de steden als
gevolg van de industriële revo
lutie na 1780 begonnen te
groeien, nam de vervuiling toe
en werd de afkeer van urine en
uitwerpselen sterker. Boven
dien begon het inzicht door te
breken dat verontreinigd wa
ter een mogelijke ooi-zaak van
ziekten zou kunnen zijn. Zo
kwam men aan het eind van de
vorige eeuw aan de aanleg van
riolering toe. Tot dan was het
huis autonoom. Daarna werd
het gekoppeld aan voorzienin
gen van buitenaf."
Volgens Prak is de ontwikke
ling van toilet en bad mee be
paald door de christelijke leer.
„Afkeer van seksualiteit en
naaktheid leidde ertoe dat
mensen zich gingen afzonderen
in gesloten ruimtes. Aan de an
dere kant, de kerk heeft in de
periode van de badhuizen een
negatieve rol gespeeld als het
gaat om hygiëne. Die werden
gezien als een soort bordelen en
moesten dus gemeden wor
den."
Chaise percée
In de tweede helft van de vorige
eeuw veranderden er gaande
weg twee essentiële zaken in
het huis. Voorheen gebruikten
mensen om zich te wassen een
waskom met lampetkan en em
mer en voor zover mensen hun
uitwerpselen niet in de vrije
ruimte deponeerden, hadden
ze de beschikking over een ver
plaatsbare constructie, een
chaise percée. Daar maakte de
elite gebruik van. De po in een
stoel-met-gat, die binnenshuis
kon worden gebruikt, werd ge
leegd door personeel dat in rui
me mate voorhanden was.
Toen riolering werd aangelegd,
kreeg het toilet een vaste plaats
in huis. Het bad werd gefixeerd
nadatin 1868 de geiser was uit
gevonden. Voor die tijd werd
een kuip uit de kelder gehaald
en in een verwarmde kamer ge
zet. Uit de keuken werden dan
emmers warm water aange
voerd. Toen de geiser beschik
baar kwam, had je ook een
schoorsteen nodig en dus een
vaste plaats. Zo ontstond vanaf
1900 de schone badkamer met
tegels en blinkend sanitair."
Een vondst waarover een mens
normaal niet nadenkt, is het
waterslot. Zowel het waterclo
set als de afvoeren elders in
huis zijn voorzien van sifons
waardoor een hoeveelheid sti l
staand water de binnenruimte
afsluit van de riolexing en dus
van stank. „De fabricage van
sanitair is veel ingewikkelder
dan men zich realiseert'', zegt
Prak.
Plateau
De fabrikanten hebben diverse
systemen op de markt ge
bracht. Het meest gangbare is
het wash-down-systeem waar
bij de f ecaliën recht naar bene
den in een met water gevuld gat
vallen. In Nederland kennen
we het op grote schaal toege
paste wash-out-systeem.
Daarbij blijven de uitwerpse
len op een plateau liggen tot er
wordt doorgetrokken. „Om
voor mij onduidelijke rede
nen," zegt Prak. „Je haalt de
valkracht eruit en moet extra
spoelen. Medici schijnen er
weer wel gelukkig mee te zijn,
omdat je kunt zien hoe het er
mee gesteldis."
Voor mensen die dat raampje
naast de voordeur hebben en
dat af en toe gênant vinden, is
er hoop. In Japan, waar de hui
zen dunne en gehorige wanden
hebben, wordt een brommend
apparaat verkocht dat de ge
luiden van het lozend lichaam
wegdrukt. Die moeten te im
porteren zijn.
door Lianne Sleutjes
DEN HAAG - Staatssecretaris
A Nuis van Cultuur geeft de
Zeeuwse Bibliotheek subsidie
om de collectie-Boutens op mi
crofilm te zetten. Die micro
films zijn dan voortaan voor het
publiek in te zien.
De originele papieren gaan in
een speciale verpakking in ge-
klimatiseerde opslagruimten.
Alleen in bijzondere omstan
digheden kunnen de originelen
gebruikt worden voor directe
raadpleging.
Nuis geeft in totaal 2 miljoen
gulden voor 24 collecties in 12
bibliotheken. Hoeveel geld naar
welke collectie gaat, kon de
woordvoerster van Nuis woens
dagavond niet aangeven. De bi
bliotheken krijgen in elk geval
70 procent van de kosten van de
conservering vergoed. De
Zeeuwse Bibliotheek heeft de
conservering begroot op onge
veer 25.000 gulden, aldus pr-
medewerker S. Beth van de bi
bliotheek.
Uniek
De collectie Boutens beslaat on
der meer unieke handschriften
en eerste drukken van zijn eigen
werk evenals gesigneerde
exemplaren die hij van andere
schrijvers heeft gekregen. De
stukken verkeren in goede
staat. Het gaat om preventieve
conservering, zodat 'vette vin
gers' de stukken niet verknoei
en. Beth: „Dat wat goed is, moet
goed blijven. En het is ook de be
doeling dat we een microfilm
naar de Koninklijke Biblio
theek in Den Haag sturen. Dan
kunnen ook mensen buiten de
provincie de collectie inzien."
Op dit moment is er een exposi
tie van de Boutens-collectie m
de Zeeuwse Bibliotheek. Ze be
slaat in totaal circa 500 exem
plaren. Of elk stuk op microfilm
komt, weet Beth niet.
Filmcyclus over
vluchtelingen
GOES - Als afsluiting van de
vluchtelingenactie 1997 brengi
Amnesty International vluchte
lingen in beeld via een filmcv-
clus. Er zijn 15 miljoen vluchte
lingen buiten hun land van
herkomst. Om dat feit nog eeiu
extra onder de aandacht tel
brengen, worden in samenwer
king met de Stichting Cinema
Middelbrug en Podium 't Beesl
in Goes vier films getoond.
In Podium 't Beest te Goes wordt
vandaag (donderdag) 4 decem
ber en vrijdag 5 december om
20.30 uur de film La Promesse
vertoond. Deze film gaat over il
legale vluchtelingenopvang
wetteloosheid en gewetenloos
heid. La Promesse werd in Bel
gië uitgeroepen tot beste film
van 1996 en was tijdens he:
filmfestival van Rotterdam eec
van de publieksfavorieten.
In Cinema Middelburg gaat de
cyclus op zondag 7 december
om 20.00 én 22.25 uur van start
met de film Carla's sotig. Het is
de Nederlandse première van
deze film over vluchtelingen-'
problematiek in Nicaragua.
Dinsdag 9 december worden de
films Frozen (om 20.00 uur) en
La Promesse (om 22.00 uur) ver
toond. Frozen zal worden inge-j
leid door Anne Sytske Keijser,
taaldocent aan de Rijksuniver
siteit Leiden.
Advertentie
TEGELMEESTER
de erkende tegeladviseur
Showroom, Stanleyweg 2 Goes (bij de Zeelandhallen) tel. 0113 -24 66 22
Geopend: dinsdag t/m zaterdag en tijdens de koopavond, maandag gesloten
Scène uit de voorstelling Venetië door De Roovers.
foto R. Mallentjer
door Margriet Prinssen
HAARLEM - Voor hun nieuwe
productie maakte het jonge
Vlaamse gezelschap De Roovers
een compilatie van twee Shake-
speare-stukken. Wat beide
stukken gemeen hebben, zo legt
Roover-speler van het eerste
uur Luc Nuyens uit, is dat ze
gaan over de positie van de
vreemdeling, de outcast, in de
welvarende havenstad Venetië.
In Othello is de hoofdpersoon
een zwarte generaal; in De
Koopman van Venetië de jood
Shyloek.
Venetië was aan het eind van de
zestiende eeuw een bolwerk van
de christelijke beschaving, een
welvarende handelsstad en een
bufferzone in de strijd tegen het
dreigende gevaar uit het oosten,
in het bijzonder van de Turken.
Tegen die achtergrond spelen
beide stukken van Shakespeare.
„Puur intuïtief kwamen we bij
Othello en De Kooptnan van Ve
netië terecht", vertelt Luc Nuy
ens. „We wilden graag iets van
Shakespeare spelen en deze
twee stukken spraken ons in het
bijzonder aan. Ze zijn heel ver
schillend: Othello is een echte
tragedie die je diep in het hart
raakt, terwijl De Koopman van
Venetië bijna poppenkast is, een
komedie over maatschappelijke
misstanden. Vooral De Koop
man hebben we flink ingekort.
Shakespeare schreef nu een
maal voor een publiek dat in en
uit liep en door de vele herhalin
gen kon dat ook zonder de draad
kwijt te raken. Voor een heden
daags publiek, dat keurig blijft
zitten in het theater*en boven
dien gewend is aan de razend
snelle televisie-cultuur, zijn die
herhalingen volstrekt overbo
dig."
Klaagmuur
Beide stukken worden achter
elkaar gespeeld. Een verteller
introduceert de personages en
stipt en passant even aan dat
Othello in Venetië is. Eerst
wordt De Koopman van Venetië
gespeeld en vervolgens wordt
overgeschakeld naar het eiland
Cyprus, waar het drama van
Othello zich afspeelt: „Op Cy
prus werd constant gevochten
in die tijd tussen de Moren en de
Venetianen. Het is eenplek waar
gruwelijkheden naar boven ko
men en in die zin zou je Cyprus
ook als een symbool kunnen
zien voor het theater."
„De stad Venetië had eigenlijk
twee kanten: ze werd zowel de
hoer als de maagd genoemd.
Naar buiten toe wei'd Venetië
gezien als een mooie stad, voor
uitstrevend en tolerant, een
toonbeeld van westerse bescha
ving. Van binnenuit bekeken
was het een grote klikbende.
Middenin de stad stond een
soort openbare klaagmuur-,
waar mensen briefjes in konden
stoppen wanneer ze iets ver-
dachts hadden gesignaleerd bij
buren of kennissen. Elk briefje,
elke verdachtmaking, wex-d se
rieus onderzocht door de
machthebbex's. Othello zou zich
niet in Venetië hebben kunnen
afspelen. Dan had allang ie
mand Othello verklikt. De
ogenschijnlijke openheid be
stond in feite uit een grote on
verdraagzaamheid
Extreem-rechts
Venetië, zoals de voorstelling
van De Roovers heet, ging in
België in première in Antwer
pen, een stad die volgens Luc
Nuyens wel wat weg heeft van
Venetië. „Het zijn allebei prach
tige steden, belangrijk als wes
terse handelspoox-t en met van
oudsher veel vreemdelingen.
Net als in bij voorbeeld Marseil-
le, ook zo'n grote havenstad,
neemt in Antwerpen de laatste
tijd het rechtsextremisme ver
ontrustende vormen aan. In
Antwerpen stemt maar liefst
één op de vier mensen extreem
rechts. Voor ons als acteurs die
wonen en werken in Antwer
pen, vormt dat besef een van
zelfsprekend uitgangspunt bij
het maken van theater."
De Roovers is opgericht in 1994
en maakte een aantal spraak
makende producties, waaron
der De Bezetenen (geselecteerd
voor het Theaterfestival) en De
Rechtvaardigen, naar Camus.
Luc Nuyens vormt samen met
Sara de Bosschere en Robby
Clairen de vaste kern van De
Roovers.
Hun naam ontlenen ze aan hun
allereerste productie: De
Roovers van Friedrich Schiller,
destijds gespeeld samen met
Discorclia. Luc: „De Roovers is
een stuk over jonge mensen
midden in hun Sturm und
Drang-periode. Samen gaan ze
de Boheemse bossen in om zich
op de maatschappij te beraden.
Wij voelen ons verwant met die
Roovers. Al zijn wij natuurlijk
in de allereerste plaats toneel
spelers; we doen geen politieke
statements. In onze speelstijl en
in de keuze voor stukken probe
ren wij het persoonlijke te ver
binden met de politiek." GPD
Venetië, naar 'Olhello' en 'De Koop
man van Venetië' van William Sha
kespeare, door De Roovers is vrijdag
12 december te zien in 't Beest in
Goes (20.30 uur).
(Advertentie)
Vanavond
je schoen gezet
morgen al op
ZeelandNet
Twee ton voor Zeeuws Museum volstrekt onvoldoende voor afdoende bestrijding
door Ernst Jan Rozendaal
MIDDELBURG - De tweehonderddui
zend gulden die de provincie heeft toege
zegd aan het Zeeuws Museum om de col
lectie te ontdoen van ongedierte is
volstrekt ontoereikend. Het budget is
niet eens voldoende voor een tijdelijke
oplossing van de problemen, laat staan
voor de structurele aanpak die de provin
cie voor ogen beeft. Daarbij blijkt het
probleem groter dan aanvankelijk ge
dacht, want onlangs is ook de bonte
knaagkever aangetroffen in de depots,
iets wat niet bekend was toen twee ton
voor de bestrijding van ongedierte werd
uitgetrokken. Conservator drs.
H. R S. M. van den Donk: „Op deze ma
nier wordt het geld in een bodemloze put
gegooid."
Toen het Zeeuws Museum in 1972 zijn in
trek nam in het Abdijcomplex in Middel
burg, is verzuimd geschikte depots in te
richten. De diverse opslagruimten be
vatten te veel spullen en voldoen niet aan
elementaire museale eisen als klimaat
beheersing. -Daarbij komt dat het hout
van de Abdijzolders, mede door de tallo
ze gaten en kieren, allerlei ongedierte
aantrekt.
Sinds september 1996 is de situatie alar
merend. Het depot waar de natuurhisto
rische collectie is opgeborgen, kampt
met een schimmelexplosie, in het textiel-
depot huizen mot en museumkever en de
vijf jaar geleden van houtworm ontdane
meubelcollectie wordt bedreigd door de
bonte knaagkever die onlangs in de bal
ken van de Abdijzolder is ontdekt. Voor
lopig lijken de problemen zich te beper
ken tot de depots, maar Van den Donk
maakt zich zorgen over de museumzalen.
Ze betwijfelt of de bonte knaagkever niet
is doorgedrongen in de folklorezaal en
weet dat er problemen zijn met de VOC-
en textielopstellingen.
Een van de depots, een onverwarmde en
tochtige loods in Middelburg, is inmid
dels leeggehaald; de overige depots van
het Zeeuws Museum gelden als besmet
gebied. Van den Donk-,We hebben onder
meer een bruikleenstop ingesteld. Er-
mag geen voorwerp meer van en naar het
depot. De omstandigheden voor hout
worm, kevers en ander ongedierte zijn
hier ideaal. In feite helpen alleen preven
tieve maatregelen, net als bij een aids-
epidemie. Zit er houtworm in een van de
meubels, dan moet je alle meubels gas
sen."
Nadat externe experts rapport hadden
uitgebracht, heeft het museum in febru
ari bij het provinciebestuur om hulp aan
geklopt. Zeer onlangs zegde dat het
Zeeuws Museum twee ton toe voor een
schoonmaakoperatie. Een subsidie voor-
het aanstellen van een depotbeheerder
werd afgewezen. Maar juist de invulling
van die functie is cruciaal, aldus Van den
Donk. „Je kunt alleen schoonmaken en
ontsmetten als dat wordt begeleid door
een depotbeheerder. Zonder iemand die
aanwezig is bij alles wat in een depot ge-
Meubelcollectie van Zeeuws Museum opgestapeld tot aan de balken waarin de bonte knaagkever is aangetroffen.
foto Dirk-Jan Gjeltema
beurt, slaat een besmetting zo over. Iede
re bezoeker van het depot, ook ingehuur
de krachten, moet worden begeleid. De
depotbeheerder is iemand die de collec
tie bewaakt en controleert."
Grote dozen
Een probleem is bovendien dat de gerei
nigde collectie weer teruggeplaatst
wordt in depotruimtes die niet voldoen.
Van den Donk: „De ruimte blijft een ge
vaar voor de collectie." Het plan om het
ongedierte te bestrijden voorziet in de
bouw van grote dozen waarin de schone
voorwerpen worden opgeborgen, maar-
dat is geen structurele oplossing, aldus
Van den Donk. Over drie jaar krijgt het
Zeeuws Museum namelijk de beschik
king over de depots van het huidige
Rijksarchief. Er is een flinke investering
nodig om die geschikt te maken voor een
museumcollectie. En dan moeten alsnog
de daken van de huidige depotruimtes
worden gerestaureerd, omdat daar pre-
sentatieruimten zijn gepland.
Op de allernoodzakelijkste maatregelen
na heeft het Zeeuws Museum tot op he
den nauwelijks iets aan de ongediertebe-
strijding kunnen doen. omdat het pro-
vinciegeld op zich laat wachten. Zelfs na
de formele toezegging heeft Van den
Donk geen voorschot kunnen loskrijgen.
„Vorig jaar september kwam de eerste
calamiteit aan het licht. Na onderzoek
hebben we ons in februari tot de provin
cie gewend. Nu wachten we nog. In de
tussentijd is de situatie alleen maar erger-
geworden." Overigens vreest Van den
Donk dat het rendement van het geld uit
eindelijk gering was geweest als het was
ingezet. „Omdat waarborgen ontbreken
die horen bij een structurele oplossing."
Cultuurnota
Volgens de binnenkort vast te stellen cul
tuurnota van de provincie moet het
Zeeuws Museum binnen de huidige for
matie en begroting zelf voor een structu
rele oplossing zorgen. Het Beleidsplan
1997-2001 van het Zeeuws Museum stelt
echter: „De bewaaromstandigheden zijn
alarmerend. Uit een landelijke vergelij
king met andere provinciale musea blijkt
dat het Zeeuws Museum er qua budget
ten, personeelsbezetting en voorzienin
gen schrijnend uit springt. De achter
stand kan alleen ingelopen wanneer de
formatie versterkt wordt."
Volgens gedeputeerde drs. G. L. C. M. de
Kok heeft het Zeeuws Museum zelf aan
gegeven dat twee ton genoeg is voor de
schoonmaakoperatie. Hij weigert extra
geld uit te trekken voor een depotbeheer
der. „Daarvoor moet het Zeeuws Muse
um zelf ruimte vrijmaken. Dat is een
kwestie van prioriteiten. Ik realiseer me
dat dan andere taken blijven liggen." Dat
de ongediertebestrijding nog niet is aan
gepakt, betitelt De Kok als 'onnodige te
rughoudendheid'. „Van het voorjaar
hebben we al gezegd: neem de maatrege
len die nodig zijn om erger te voorkomen.
En die vraag om een voorschot ken ik
niet."
de provider die meer doet!
telefoon: 0113-377770
