Sjoemelende bestuurders
weten van geen wijken
Corruptie
in het
gemeentehuis
in deze bijlage
P2 reportage
zaterdag 11 oktober 1997
Elke dag gaat bij een Nederlandse
gemeente een ambtenaar of
bestuurder in de fout.
Belangenverstrengeling,
ontoelaatbare nevenfuncties,
corruptie, fraude en diefstal zijn
schering en inslag.
Adviesbureaus hebben een
dagtaak aan het blussen van
bestuurlijke brandhaarden. Maar
of het helpt? „We worden het
gemeentehuis uitgesmeten als
het op harde maatregelen
aankomt."
Terug in de Tijd: Zeeland als uitgelicht filmdecor
Cartoonist ZAK heeft een persoonlijke kijk op België
Volgens Adri Duivesteijn kan de PvdA best liberaal worden
Israël is het enige democratische land dat in liquidaties gelooft
Met het amfibievoertuig naar de disco
Beeld van kleine landen: Nederland, Costa Rica, Benin en Bhutan
Turkse maffia jaagt op Limburgse politieman
Saturnus kan eindelijk van dichtbij worden bekeken
Schimmel constateert in het algemeen te
weinig bereidheid tot echte veranderin
gen. ..Het budget is op, verdere onder
steuning is niet meer nodig - we krijgen
van alles te horen. Men wil weer zo snel
mogelijk overgaan tot de orde van de
dag." De Vereniging van Gemeentese
cretarissen in Nederland herkent het
probleem. Voorzitter M. Bnünsma merkt
dat gemeentesecretarissen aanvankelijk
enthousiast worden onthaald om de weg
naar een cultuuromslag te plaveien.
Maar de afgelopen vijf jaar zijn volgens
hem zo'n twintig secretarissen om dubi
euze redenen ontslagen. Ze gingen in de
ogen van de politiek te ver. Zo werd on
langs de gemeentesecretaris van Maars-
sen naar huis gestuurd onder het bewind
van een uiterst verdeeld college.
Papier met een nietje
Het integriteitsbeleid van gemeenten is
volgens consultants niet veel meer dan
een papier met een nietje erdoor. Een
middelgrote gemeente liet in een ge
dragscode een hoge ambtenaar aan het
woord. Hij legde diens collega's fijntjes
uit hoe een overheidsdienaar fatsoenlijk
hoort te declareren. „Kies een goedkoop
restaurant en laat je niet trakteren door
projectontwikkelaars." Het boegbeeld
van bestuurlijke integriteit ging echter
zelf aan gruzelementen. Achteraf bleek
dat de ambtenaar jarenlang peperdure
lunches declareerde. Bovendien werd
een deel van het eten door aannemers be
taald.
Papier blijkt ook in Rotterdam geduldig.
De gemeente kent heldere richtlijnen op
het gebied van aanbesteding, neven
functies en geschenken. Zo mag een
ambtenaar of bestuurder beslist geen ca
deautjes aannemen die hoger zijn dan 50
gulden. Dat beleid geldt in de meeste ge
meenten. Maar burgemeester Bram Pe
per schrijft zijn eigen regels, zo blijkt uit
onderzoek van deze krant. Een paar jaar
geleden kwam de handelsminister van
de Verenigde Arabische Emiraten op
werkbezoek in Rotterdam. Aan het eind
van een boottochtje door de haven kreeg
Peper, verwoed verzamelaar van uur
werken, een duur horloge cadeau. Vol
gens insiders betrof het een Rolex van
maar liefst 110.000 gulden. Ook de kabi
netschef kreeg een horloge. De persoon
lij ke woordvoerster van Peper, zelf onbe
reikbaar vanwege een bezoek aan
Indonesië, ontkent de gift aanvankelijk.
Maar later geeft ze het voorval gedeelte
lijk toe. „Het was geen Rolex. De ver
koopprijs was hoogstens 1500 gulden.
Schrijf dit nou niet op, want Bram ligt al
zo onder vuur met de affaire-Brinkman.
Maar die 1500 gulden is altijd nog twin
tig tot dertig keer hoger dan het geschen-
kenbeleid van Rotterdam toestaat.
Soms wordt via een trucje de 'vijftig gul
den-regel' omzeild. Zo nodigde een
projectontwikkelaar onlangs twintig
ambtenaren uit voor een hapje en een
glas champagne. In één van de glazen lag
een diamant van duizend gulden, een ca
deautje dat volgens de betrokkenen
formeel is toegestaan omdat de gift ge
middeld niet hoger zou zijn dan vijftig
gulden.
Amateur-politici
Hoogleraar Mark Bovens, verbonden
aan de Rijksuniversiteit in Utrecht, doet
al jarenlang onderzoek naarbestuurlijke
integriteit. „De gevoeligheid voor cor
ruptie is flink toegenomen, maar ik
vraag me af de situatie nu zoveel ernsti
ger is dan vroeger. Aan bestuurders zoals
wethouders worden tegenwoordig veel
zwaardere eisen gesteld dan vroeger. Een
gemeente loopt meer risico's omdat ze
commerciëler moeten werken. Maar een
wethouder moet zich dit in krachtenveld
staande houden. Hij blijft in feite een
goedwillende amateur-politicus met on
voldoende professionaliteit.
Bovens erkent dat gedragscodes soms
papieren tijgers zijn en bij integriteits-
vraagstukken bliksemafleiders worden
gezocht. Tegelijkertijd waarschuwt hij
tegen een heksenjacht. Het middel is
soms erger dan de kwaal. „Door het tam
boereren op bestuurlijke affaires wordt
de status van lokale politici steeds lager.
Een normaal denkend mens wordt geen
wethouder of raadslid meer. Misschien
moeten we de uitglijders maar gewoon
accepteren. Want anders valt de basis
van lokale democratie weg: een sterke
band tussen politici en de gemeenschap
waaruit zij zelf vaak voortkomen."
Henk van Ess
De schoorsteen van adviesbureaus
rookt volop dankzij sjoemelende ge
meentebestuurders en ambtenaren.
Tientallen bedrijven pikken een graantje
mee op de groeimarkt van bestuurlijke
integriteit. De deskundigen zijn bijna
niet meer aan te slepen, zo groot is de
roep om orde in dé gemeentelijke chaos.
Bureaus als Intersolve, De Rooen de
Boer en Croon Groep blussen gemeente
lijke brandhaarden regelmatig met ex-
overheidsdienaren. Ze beschikken over
enige honderden oud-ambtenaren, zo'n
veertig voormalig gemeentesecretaris
sen en een handjevol gewezen burge
meesters en wethouders. Want de-
behoefte aan puinruimers eninterimma-
nagers groeit als kool.
Alleen al de afgelopen drie jaar werden
bijna honderd van de ruim vijfhonderd
gemeenten in ons land opgeschrikt door
grotera of kleine 'schendingen van de in
tegriteit'. Het gaat niet alleen om straf
baar misbruik als diefstal en corruptie
maar ook om het grijze vlak van incom-
petentie, dubbelepetten of belangenver
strengeling.
Discussiestukken
Adviesbureaus zijn bovendien kind aan
huis bij gemeenten die zelf geen homme
les,-kennen, maar wel zijn opgeschrikt
door affaires als in Brunssum, Emmen en
Capelle aan den IJssel. Op tientallen ge
meentehuizen wordt driftig gediscussi
eerd over .preventie: van corruptie. Het
resulteert in discussiestukkengedrags
codes, nota's,, notities, handleidingen,
spelregels en handreikingen over ge-
schenken, nevenfuncties en aanbeste
dingen.
Zelfs de Binnenlandse Veiligheidsdienst
(BVD) spint garen bij de aandacht voor
machtsmisbruik van overheidsdienaren.
Na de val van het communisme is het be
strijden van corruptie voor de BVD een
nieuwe dagtaak geworden. Binnenkort
gaat de veiligheidsdienst aan de slag met
een uitputtende 'risico-analyse'van alle
zestig afdelingen van de gemeente Am
sterdam. Al eerder werden de gemeenten
Hellevoetsluis, Spijkenisse en de Dienst
Sociale Zaken van Rotterdam doorge
licht, net als de provincies Utrecht,
Drenthe en Limburg.
Bijna 740 keer gingen gemeentelijke be
stuurders ën ambtenaren in 1995 en 1996
in de fout, gemiddeld elke dag een keer.
Sancties blijven vaak uit. Alleen grote
fraudes of corruptie worden bestraft. De
vakgroep criminologie van de Vrije Uni
versiteit in Amsterdam denkt dat slechts
het topje van de ijsberg zichtbaar is. Veel
vormen van corruptie blijven binnens
kamers. Bovendien zijn niet alle onethi
sche handelingen strafbaar en soms ont
breekt dè bewijslast. Zo kende de
gemeente Amsterdam sinds 1995bijna
vijftig vermeende corruptiegevallen.
Slechts in een handjevol zaken volgde
ontslag. Somsvermindert Amsterdam
het salaris van een ambtenaar, zoals bij
werknemers die zelfgemaakte kerst
kaartjes aan relaties gaven om fooien uit
te lokken.
Politiek gevoelig
Gemeenten zien meestal van harde
maatregelen af omdat deze politiek te
gevoeligliggen.In de Limburgse ge
meente Brunssüm verdween de burge
meester van het toneel. Hij had steek
penningen aangenomen. Aanvankelijk
was het hele college in de cel gestopt op
verdenking van corruptie, maar de be
wijzen tegen de vier wethouders bleken
te dun. Twee ervan zitten inmiddels weer
achter de bestuurstafel. In de gemeente
heerst sindsdien bestuurlijke anarchie.
Zo werd consultant Ed van Thijn on
langs door de gemeente in zijn hemd ge
zet. Op de dag van zijn komst ontbrak
opeens steun voor zijn adviezen. Hij
keerde onverrichter zake naar huis.
Plaatselijk wethouder Jansen van perso
neel en organisatie: „Wij hebben hier
geeh dure adviseurs nodig. Het. gaat pri
ma in Brunssum. Ik flikker elke consul
tant die hier z'n hoofd laat zien subiet de
deur uit."
Driekwart vandeBrunssumse bevolking
vertrouwt het bestuur niet meer. Partijen
verwijten elkaar over en weer machts
misbruik. Zo eiste de nieuwe burgemees
ter direct na zijn aanstelling een versnel
de bouwvergunning voor zijn nieuwe
huis. Maar ambtenaren lieten uit protest
de bouw van de ambtswoning tijdelijk
stopzetten. De nestor van de raad,
G.AM. Bouwmans, voorzitter van de in
vloedrijke plaatselijke partij Lijst Bor
ger, verlangt naar vroeger. Hij vindt de
ophef over machtsmisbruik, zoals bij
voorbeeld snoepreisjes, onzin. „Uitstap
jes bevorderen juist de saamhorigheid.
Vroeger gingen we. samen met de raad of
het college gezellig een dagje op stap met
onze dames. Leuke dingen doen, naar
Duitsland bijvoorbeeld, op kosten van
de gemeente. Dat is er nu niet meer bij.
Doodzonde. De sfeer van onderlinge
vriendschap is daardoor omgeslagen in
wantrouwen." De Limburgse commissa
ris van de Koningin B.J. van Voorst tot
Voorst heeft het college onlangs ontbo
den op het provinciehuis in een poging
uit de bestuurlijke crisis te komen.
Gouden handdruk
Soms is de cultuur van de gemeente zó
verziekt dat verregaande sancties geen
zin hebben. Een woordvoerder van de
gemeente Capelle aan den IJssel: „Raad,
college en ambtelijk apparaat functio
neerden jarenlang niet optimaal. Maar je
kunt niet iedereen naar huis Sturen." De
gemeente kampte jarenlang met te nau
we banden tussen de groeigemeente en
projectontwikkelaars. Gekozen werd
voor een geleidelijke, maar zeer kostbare
aanpak. Capelle gaf de afgelopen jaren
miljoenen guldens aan een reorganisatie
uit. Het geld ging op aan tijdelijke inte
rimmanagers op tal van slëutelposten,
gouden handdrukken voor slecht func
tionerende ambtenaren en gepeperde re
keningen van adviesbureaus
Vermoedens over sjoemelende ambtena
ren van het grondbedrijf werden nooit
bewezén. Twee wethouders kregen van
een projectontwikkelaar onlangs ieder
een paar dure klapschaatsen en vier
ambtenaren een eetbon van honderd
gulden. Een doortimmerd aanbeste
dingsbeleid kent Capelle nog niet. De
woordvoerder: „Ambtenaren mogen
best na werktij d met bouwers pratenAls
daarna de zaken maar goed op papier
staan."
De gemeente Emmen koos voor een snel
le schoonmaak. Twee frauderende top
ambtenaren voerden jarenlang een
schrikbewind en verrijkten zich met
snoepreisjes en te hoge declaraties. Ze
werden ontslagen op verdenking van het
aannemen van steekpenningen Het col
lege vertrok. Ook de burgemeester ruim
de het veld. Maar de toenmalige VVD-
wethouder staat inmiddels weer num
mer één op de kieslijst bij tussentijdse
verkiezingen. De discussie over het aan
bestedingsbeleid, het aannemen van ge
schenken en andere integriteitsregels is
met afgerond. Groot draagvlak voor een
cultuuromslag is er nog met. Emmen
constateert dat driekwart van de ambte
naren weinig vertrouwen heeft in de
nieuwe aanpak, slechts 34 procent voelt
zich betrokken bij de veranderingen en
61 procent vertrouwt de gemeenteraad
nauwelijks.
Interim-burgemeester RAC.M. van der
Velden probeert met veel ijver er het bes
te van te maken. Met zijn gemeentesecre
taris voert hij talloze gesprekken om het
vertrouwen van burgers en ambtenaren
terug te winnen. De burgemeester maakt
werkdagen van tien tot twaalf uur. „Over
twee jaar hopen we de organisatie weer
perfect op de rails te hebben staan", al
dus Van der Velden. Een wel zeer letter
lijke klimaatverandering was zijn be
sluit tot een nieuwe airconditioning voor
de sociale dienst. De ambtenaren klaag
den over een benauwde omgeving.
Talloze ldeinere misstappen blijven bin
nenskamers. Twee interimmanagers, in
gehuurd voor een bezuinigingsronde in
de Gelderse gemeente Renkum, kregen
een affaire met elkaar. De twee besloten
in hun liefdesnest tot een totale reorga
nisatie van de gemeente. De burgemees
ter gaf hen in het geheim alle steun en
schoffeerde daarmee de gemeenteraad.
Niet hij werd op het matje geroepen,
maar de wethouders. Ze stapten na luid
bestuurlijk gekrakeel op, waarna de ge
meenteraad weer overging tot de orde
van de dag. In Dordrecht kluste een chef
personeelszaken met collega's zwart bij
in werktijd van de baas. Hij had voor een
consultant een bijzonder voorstel. Zijn
verzoek: of zijn inkomsten niet via het
adviesbureau konden worden wegge
sluisd. Ook deze zaak haalde nooit de
pers.
Uitslaand vuur
Het bluswerk van brandhaarden blijft
beperkt tot het doven van uitslaand
vuur, zo blijkt uit een gespreksronde
langs twaalf adviesbureaus. De grootste
boosdoeners ruimen doorgaans het veld.
Maar de politieke wil tot verregaande
maatregelen of een cultuuromslag ont
breekt. De adviesbureaus worden dik
wijls ingehuurd als bliksemafleider on
der het motto 'Kijk eens beste burgers,
we maken er werk van'.
Wethouders hebben geen oren naar poli
tiek explosieve maatregelen, zoals ont
slagen of overplaatsingen. Pijnlijke ad
viezen van de bureaus worden onder de
tafel geschoven en niet doorgegeven aan
de gemeenteraad. Een Amsterdamse
consultant tegenover deze krant: „We
worden het gemeentehuis uitgesmeten
als het op harde maatregelen aankomt."
Firmant K. de Roo van het Haagse bu
reau voor mterimmanagement De Roo
en Partners merkt dat gemeenten soms
bewust geen helder beeld geven van een
netelige opdracht: „Ik weiger zoveel mo
gelijk opdrachten aan te nemen van op
drachtgevers die boter op hun hoofd
hebben. Maar soms kom je daar pas tij
dens de rit achter." P. Buisman, directeur
van het Utrechtse Intersolve, kwam tij
dens een /onschuldige' opdracht per on
geluk ernstig machtsmisbruik bij een ge
meente tegen. „Ik heb maar met te hoog
van de toren geblazen, want het viel bui
ten mijn missie."
Een adviesbureau uit het westen van het
land had onlangs een vervelende bood
schap voor een CDA-wethouder. De po
liticus had zich schuldig gemaakt aan
belangenverstrengeling. „U kunt maar
beter opstappen", probeerde de consul
tant voorzichtig maar beslist. De wet
houder, gesteund door de rest van het
college, wist echter van geen wijken.
Dat gebeurt regelmatig, zegt adviseur
Schimmel van KPMG Integrity Consul
ting in Amstelveen, dat in korte tijd uit
groeide van twee naar tien werknemers.
„Meestal wordt de taak van adviesbu
reaus opgevat als het beschrijven van een
gammel huis. Het dale lekt; de deur klemt
en de ramen tochten. Maar ais we repa
raties voorstellen, krijgen we niet zelden
nul op het rekest. Dat noem ik hypo
criet."
illustratie Edith Buenen
