kunst cultuur
Alsof er een
vliegtuig is
neergestort
JÉ jji jgib
;fls i j SI f[i f 1 Mi is III 1 f i
Daniel Libeskind vindt
elke plek schuldig
vrijdag 3 oktober 1997
Mg
Libeskinds Polderland Garden of Love and Fire in Almere.
foto Bitter Bredt
Daniel Libeskind gold jarenlang als een
belangrijke theoreticus in de architectuur. De
laatste tijd slaagt hij er steeds vaker in zijn
architectuur in de praktijk te brengen: constructies
die opvallen door hun ingewikkelde lijnenspel,
waarin de geschiedenis steeds een belangrijke rol
blijkt te spelen. Voor de aan hem gewijde expositie
in het Nederlands Architectuurinstituut ontwierp
hij de installatie 'Beyond the Wall, 26.36'
Ontwerpen, bouwen, weer afbreken:
het is voor architect Daniel Libes
kind een vloeiende opeenvolging van ver
schillende gebeurtenissen, die recht
streeks in eikaars verlengde liggen en in
elkaar overlopen. Een continuüm, zonder
begin, zonder eind.
De architect werd in 1946 geboren in het
Poolse Lodz, een jaar na de oorlog, kind
van joodse ouders. Hij volgde verschillen
de opleidingen, studeerde muziek in Isra
el en New York en geschiedenis en
filosofie in Engeland, maar stortte zich
uiteindelijk geheel en al op de architec
tuur, waarin hij verschillende disciplines
kon verenigen.
Hij was een belangrijk theoreticus van het
bouwen, zonder ooit zelf iets te bouwen.
Maar daarin komt de laatste tijd enige
verandering. In Berlijn wordt druk ge
werkt aan de uitbreiding van het Joods
Museum die Libeskind mocht tekenen,
nadat zijn veel te laat ingestuurde ont
werp toch nog als beste werd beoordeeld.
In Londen ontwierp hij de aanbouw van
het Victoria Albert Museum, waarvan
nu een kleinere versie in Rotterdam is te
zien, en wederom in Duitsland ontwierp
hij het onderkomen van het Nussbaum
Museum in Osnabrück.
Zit er enig verschil in de rol van theoreti
cus en die van bouwend architect, in het
bouwen op de tekentafel, en het bouwen
in de praktijk? Geeft dat de architect niet
een enorme kick om eindelijk werkelijk
heid te zien worden waarnaar hij zolang
met de pen in zijn hand heeft verlangd?
Daniel Libeskind wordt er ogenschijnlijk
niet heet of koud van dat wat hij uitdenkt
nu ook tastbaar onderdeel van de ge
bouwde omgeving dreigt te worden. Want
ook hier geldt weer,Het is hetzelfde pro
ces. Gedachten ontwikkelen, die op pa
pier zetten, tekenen, bouwen. Ze hebben
allemaal dezelfde realiteit."
Sleutelbegrip
Ontwerpen en bouwen zijn onderdeel van
dezelfde lijn. De lijn, ogenschijnlijk een
eenvoudige meetkundige figuur, de kort
ste verbinding tussen twee punten, is in de
architectuuropvatting van Daniel Libes
kind een sleutelbegrip. In de lijn vereni
gen zich disciplines, in de lijn openbaart
zich de geschiedenis als een zich voortrol
lend proces. „Geschiedenis is niet zomaar
een verhaal met een happy end", zegt Li
beskind. „Het is een proces, waarvan ar
chitectuur een onderdeel uitmaakt. Ik
ben op zoek naar de loop van de geschie
denis."
De geschiedenis die de bijna afgelopen
eeuw door zulke diepe dalen is gegaan.
Het kan nauwelijks toeval zijn dat Libes
kind, zelf van joodse afkomst, zo'n uit
bundige interesse voor de historie aan de
dag legt. De duisternis van de Holocaust
ligt sinds de Tweede Wereldoorlog in de
grond verankerd. De uitdaging van de ar
chitect, dus van Libeskind, is het nieuwe,
wegen uit die duisternis te banen, wegen
die leiden naar de toekomst.
Voor Libeskind slaat de architectuur di
rect een brug tussen heden en verleden,
een verbinding die tot stand komt in de
gestalte van de lijn. De architect: „Wat mij
interesseert is na te gaan hoe die lijn
voortgaat. Er is een continuïteit, maar die
moet je wel weten te vinden."
Het Joods Museum in Berlijn heeft daar
om de vorm gekregen van een beladen lij
nenspel, een tot bliksemschicht uiteenge-
vouwen Davidsster. Daarin komen de
pijnlijke verhoudingen tussen Duitsers en
joden en de verschrikkingen de joden
aangedaan visueel tot uitdrukking. Een
leegte illustreert het wegvagen van de jo
den uit het Berlijnse straatbeeld. De bela
denheid van de grond graaft Libeskind
als een archeologisch opererende archi
tect op om haar in de materie zichtbaar te
maken.
Het bebouwen van een plek is voor Libes
kind veel meer dan alleen maar palen
slaan, cement storten, muren optrekken
en een leuk geveltje neerzetten. „Wanneer
ik een gebouw wil ontwerpen heeft mijn
Maquette van de uitbreiding van het Joods Museum in Berlijn. Inzet: Daniel Libeskind.
Beyond The Wall 26.36* in het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam.
eerste stap weinig te maken met program
ma's of artisticiteit. Het is een speurtocht
naar de nauwelijks te horen stemmen die
vastgeklonken zitten in elk onderdeel van
ruimte en tijd."
Gebouwen staan niet zomaar op een
plaats. Wanneer een plaats wordt be
bouwd, dient er eerbied worden betracht
voor de geschiedenis van de plek, voor de
tijd die zich op de plek heeft voltrokken.
Explosies
In zijn constructies probeert Libeskind
dat duidelijk te maken. Zijn bouwwer
ken, theoretisch of in werkelijkheid, zijn
zonder uitzondering explosies van lijn-
stukken, die vanuit alle richtingen juist
op dit punt bij elkaar lijken te komen, ra
kelings langs elkaar heen flitsen, elkaar
snijden en elkaar kruisen, soms heel di
rect, soms voorzichtig, met onderbrekin
gen, korte hiaten en grote tussenruimten.
Met alle gevolgen vandien.
Zo' ligt ook Libeskinds pas geopende Gar
den of Love and Fire in Almere er bij: een
lange, rechte baan van zwart gravel,
scherp doorsneden door de kaarsrecht ge
dirigeerde sloten van het eindeloze land
schap. Uit het gravel rijst het glimmende
aluminium op, spiegelende platen naast
elkaar, allemaal onderdelen van verschil
lende lijnen die scherp naar elkaar toe
neigen: geen plek is onschuldig. Zelfs in
het ongerepte, op de zee gewonnen pol
derlandschap zitten lijnen der geschiede
nis vastgeklonken.
Libeskinds werken lijken door dat over
dadige lijnenspel op uiteenspattende fi
guren, op tot in abstractie gestileerde
vliegtuigongelukken. Daardoor werd
hem indertijd het predikaat 'deconstruc-
tivist' opgeplakt, maar dat weipt hij lie
ver verre van zich. Hij voelt zich nergens
bij thuis, of liever: Daniel Libeskind voelt
zich overal thuis.
„Alle disciplines in je verenigen als archi
tect", staat Libeskind voor ogen. Dat is
net even iets anders dan streven naar de
uomo universale, het legendarische alwe
tende ideaal uit de Italiaanse renaissance,
van alle markten thuis, in alle disciplines
doorgewinterd. „Nee", lacht Libeskind,
„alleen mens te zijn is voldoende. Je be
wust zijn van het feit dat er een wereld is
met problemen. Dat is op zich een missie,
een professie." Die opvatting ontbreekt,
vindt hij, bij veel van zijn collega's. „Veel
architecten zijn geneigd weg te zweden,
hun eigen weg te gaan buiten de realiteit.
Dat mag niet gebeuren."
Gruwel
Hij kan zich soms mateloos ergeren aan
zijn vakgenoten en steekt die kritiek dan
niet onder stoelen of banken. Het stads
centrum van Berlijn, waar het giganti
sche Mercedes Benz-concem de Potsda-
mer Platz volbouwt, is hem een gruwel.
Hij hekelde de minieme aandacht die het
grootkapitaal had voor het historisch zo
beladen stadshart van Berlijn, waarvoor
hij ooit zelf ook een ontwerp maakte. „De
architect heeft ook een ethische rol", zegt
Libeskind. „Hij dient positie te kiezen
voor het goede. Niet alleen maar ruimten
volbouwen."
In het Architectuurinstituut is inmiddels
een doolhof-achtige, glimmende con
structie veiTezen, die Libeskind samen
met constructeur Cecil Balmond van het
bureau Ove Arup vervaardigde. Weken
lang is een team van bouwers bezig ge
weest om alles tot op de millimeter uit te
passen, de metaalplaten op maat te frezen
en het geheel in elkaar te passen.
Het is een experiment in omgaan met
ruimte, een ontdekkingsreis door de grote
zaal van het NAi en het aftasten van de
grenzen die deze ruimte omsluiten. Wan
neer de tentoonstelling weer wordt afge
broken, betekent dat het einde van de
constructie 'Beyond the Wall, 26.36'.
„Misschien wordt het nooit meer her
bouwd", zegt Libeskind. Niet dat hij daar
rouwig om is. Want: „De ideeën van deze
constructie zullen niet verdwijnen. Een
van de belangrijkste dingen die deze con
structie ons leert is dat de mogelijkheden
van de ruimte onbeperkt zijn."
Ben Maandag
Expositie: Daniel Libeskind, 'Beyond the Wall,
26.36', tot en met 23 november te zien in het Ne
derlands Architectuurinstituut Rotterdam. Bij
de tentoonstelling heeft NAi Uitgevers de box
'Unfolding' uitgegeven, waarin acht boeken en
boekjes zijn verzameld met werk van Libes
kind en Balmond (f 99,50). Eveneens werd een
bloemlezing van Libeskinds teksten uitge
bracht onder de naam 'Fishing from the Pave
ment' (f 39,50).
Humoristisch drama van Tom Lanoye
Wouter Godijn sluit overeenkomst met het kwaad
Afrikaanse ouderdomspoëzie van Elisabeth Eybers i -
Martha McPhee heeft bloemen in het haar
Jeugdboek zit in een doolhof
Nederlandse schrijvers centraal in Scandinavië
Bill Wyman eindelijk
gelukkig
Rock met een keurmerk
van Sjako!
Cd-rubriek met Hurri
cane en Herman Brood
Filmfestival Gent wordt groots feest
Seunke raakt de juiste snaar
Stoken in het paradijs
Zwarte farao's inr
de Nieuwe Kerk
Kunst en antiek
op de PAN-beurs
Zeven kilo Mond
riaan
Toneeldebuut schilderes Ans
Markus
Scapino danst Nico
De Verborgen Stad
