Met open keel gezongen
De kostuums staan om de zangeressen heen
PZC
FESTIVAL nieuwe MUZIEK
kunst cultuur
18
woensdag 18 juni 1997
Een opvallend programma-onderdeel in
het Festival Nieuwe Muziek is de
uitvoering - zondag 22 juni - van de
compositie N'Shima van Iannis Xenakis. De
componist schreef het stuk in 1975 in
opdracht van het Testimonium van
Jeruzalem. Als inspiratie diende een parabel
van rabbi Nachman van Bratzlaw getiteld
Dochter van de keizer en zoon van de koning.
Het is een soort joodse Romeo en Julia over
twee kinderen die verliefd raken maar door
de wreedheid van de geschiedenis en de
haat in de wereld uiteindelijk van elkaar
worden gescheiden. Xenakis gebruikte de
tekst alleen als klankmateriaal. De structuur
van de compositie is ontleend aan
een wetenschappelijk model van
waarschijnlijkheidsrekening. Net als in de
kansrekening is in Xenakis' muziek het
gedrag van het totaal bepalend, niet dat van
de afzonderlijke delen. Dat houdt in dat de
muzikale structuur de tonen betekenis
geeft en niet, zoals gebruikelijk, dat de tonen
de structuur bepalen. Individuele tonen
zijn bij Xenakis vaak niet meer te
onderscheiden. Voor de stem betekent
dit een totale bevrijding van de traditionele
zangtechniek, waardoor een unieke,
flexibele expressie ontstaat.
N'Shima is een compositie voor twee
trombones, twee hoorns, een violoncello en
twee mezzo-sopranen. In de Grote Kerk van
Veere zullen Jannie Pranger en Gerrie de Vries
de vocalen voor hun rekening nemen, Natasja
Boezem en Bon Katzenbauer ontwierpen de
kostuums voor zangeressen en musici.
Jannie Pranger heeft N'Shima
van Xenakis één keer op het po
dium horen uitvoeren..Ik was he
lemaal verbaasd. Het heeft een
enorme indruk op me gemaakt."
Gerrie de Vries kende het stuk
niet, voordat ze door Pranger werd
benaderd om het samen te zingen.
Nu ze enige tijd aan het repeteren
is, is ook zij gegrepen door Xena
kis' eigenaardige manier van com
poneren. Zoals hij het noteert, is
het verdomd lastig om uit te voe
ren. Hij wil datje als zangeres heel
precies bent, maar heeft de noten
bewust zo opgeschreven dat dat je
nooit helemaal precies kunt zijn.
Een duet van twee sopranen.
Pranger: ,,Ik wist gelijk met wie ik
N'Shima wilde doen. Met Gerrie.
Het was niet alleen een lang ge
koesterde wens om weer eens iets
samen te doen, ik vond ook dat on
ze stemmen in dit stuk goed bij
elkaar passen. Zij heeft een wat
diepere stem, die van mij is wat
lichter. Het geheel krijgt daardoor
een mooie, diepe kleur."
De Vries: ..Als zangeres zijn we
ook op de zelfde manier met din
gen bezig. We zoeken grenzen op.
We willen graag uitzoeken wat
Xenakis met dit stuk voor ogen
heeft. Veel zangeressen zingen
puur op techniek en hebben geen
zin om die techniek aan te passen
als een stuk daar om vraagt. In
N'Shimais dat nodig. Dit stuk kan
alleen door technisch geschoolde
zangeressen .worden uitgevoerd,
anders krijg je last van je stem.
Toch vraagt Xenakis zangeressen
juist om de hun bekende techniek
voor dit stuk los te laten.
Pranger: „Als zangeres leer je al
tijd met je stem óp de adem te zit
ten. Dat betekent dat je met groot
gemak klanken kunt maken. Het
is in feite een economisch gebruik
van je stem. Met weinig energie
kim je een krachtig geluid maken.
Dat is ook nodig, want als je praat
gebruik je misschien éénderde van
de mogelijkheden van je stem
maar als je klassiek zingt, gebruik
je alle mogelijkheden, je hele lijf."
De Vries: „Xenakis vraagt in
N'Shima om een heel andere bena
dering. Een rauw en ongepolijst
geluid. We moeten echte klaag
vrouwen zijn."
Pranger: „Er zijn meer componis
ten die dat willen, dat je ongepo
lijst gaat zingen. De moeilijkheid
is alleen dat ze wel noten opschrij
ven. Wat me opvalt is dat ik bij
zo'n ongepolijst stuk juist in eerste
instantie terugval op mijn klassie
ke techniek. Vervolgens stel ik de
vraag: 'Wat moet ik nu anders
doen om dit op de juiste manier tot
klinken te brengen?' Xenakis
schrijft als aanwijzing bij N'Shi
ma op een gegeven ogenblik: 'Met
open keel gezongen' Dat vond ik
zo leuk. Gewoonlijk schrijven
componisten altijd op wat je niet
mag. 'Non vibrato' en dat soort
termen. Maar: 'Met open keel ge
zongen'. 'Oh, wat goed', dacht ik."
- Waf voor stuk is N'Shima?
De Vries:,Het is één grote klacht.
Pranger: „Wij zijn allebei klaag
vrouwen. Maar het leed is wel ge
sublimeerd. Het zijn bijna woord
jes die we zingen, maar de tekst is
niet verstaanbaar. Het is geen
emotionele uitbarsting, er wordt
iets universeels uitgedrukt."
De Vries: „Het gaat maar door"
Pranger: „Precies. Dat maakt dat
het je zo naar de strot grijpt."
De Vries: „Het is ook niet ons per
soonlijklijden. Wij zingen gewoon
die partituur."
Pranger: „Xenakis doet altijd heel
vaag over de inhoud van zijn stuk
ken. Hij wil nooit dramatisch zijn.
Hij ontkent het allemaal. Onder
tussen zijn die composities toch
heel dramatisch. Ze zijn te verge
lijken met enorme gebouwen. De
dramatiek erin is lichamelijk.
Voor iedereen, tot en met de diri
gent aan toe. Xenakis heeft niet
zijn binnenste voor ons in muziek
vertaald. Dat zie je bij voorbeeld in
een smartlap. Daarin is het leed
helemaal naar ons toe vertaald in
een vorm waarin iedereen kan
meehuilen. De dramatiek van Xe
nakis is niet vertaald. Dat is ken
merkend voor grote kunstenaars.
Het is iets van hem en van nie
mand anders. Het is zijn verhaal
en zijn binnenste."
- Zijn de composities van Xenakis
moeilijk?
Pranger: „Elke muziek is moeilijk.
Als je ergens aan begint, bekijk je
de partituur en denk je: 'Ja, dat
kan ik wel.' Maar hoe langer je er
mee bezig bent, hoe moeilijker
zo'n stuk blijkt te zijn."
De Vries: „Wat moeilijk is aan Xe
nakis, is dat hij anders is. Hij
vraagt niet of je zo mooi mogelijk
wil zingen, hij vraagt of je de tekst
de zaal in wil smijten. Daarbij is
het gebruik van de stem heel een
duidig, maar zijn de noten heel
moeilijk."
Pranger: „Binnen het rauwste idi
oom moet je heel precies zijn. Dat
is moeilijk. Je kunt niet vooruit
denken en .rust in je lijf hebben.
Zijn muziek moet je per noot ver
overen en dat blijft ook z.o. Het
valt niet uit het hoofd te leren. Zijn
muziek mag nooit het gemak van
de cadans krijgen. Je bent altijd
bezig om het gemak dat j e wilt om
ver te gooien."
- Is Xenakis jullie favoriete com
ponist?
De Vries: „Nee, hoor. Ik kan er zo
wel tien opnoemen."
Pranger: „Ik ben eigenlijk gewoon
een uitvoerder. Ik voel me altijd
het lekkerst als ik een nieuw stuk
kan uitvoeren. Nu is het dit, maar
volgende maand iets anders, hoe
sneu dat ook mag zijn voor Xena
kis. Ik ben nog veel te nieuwsgierig
om te kunnen zeggen wie mijn lie
velingscomponist is. Degene van
wie ik een stuk op mijn lessenaar
heb, die is het."
Rare kerk
,Toch is het wel heel bijzonder als
dergelijke stukken van Xenakis
worden uitgevoerd. Dat Ad van 't
Veer dat altijd maar weer voor el
kaar krijgt. Hij houdt ontzettend
van Xenakis en heeft hem al die ja
ren gevolgd. Dat hij daaraan toe
geeft en zich zo voor die componist
inzet, dat vind ik echt geweldig.
Hij doet dat los van welke toevalli
ge mode dan ook. Ik ken daarvan
geen equivalent in Nederland.
Voor ons is het heel bijzonder om
voor zoiets naar Zeeland te gaan,
naar die rare kerk. Met Oresteia
was dat ook zo. Als je dat dan ziet:
al die mensen die daar komen, bui
ten mooi weer en dan die aparte
muziek in een soort van kathe
draal."
De Vries: „Het is. een mirakel. Zo
hoort het eigenlijk altijd te zijn.
E en muzikaal wondert j e
Ernst Jan Rozendaal
We hebben ze niet zomaar een
kostuumpje gegeven, zegt
beeldend kunstenares Natasja
Boezem. „Ze worden tot monu
mentale sculpturen getransfor
meerd." Het gaat over de zange
ressen Jannie Pranger en Gerrie de
Vries die zondag in de Grote Kerk
van Veere de vocalen van Xenakis'
compositie N'Shima voor hun re
kening nemen. Samen met ont
werper Ron Katzenbauer heeft
Boezem de aankleding van de
twee zangeressen en de vijf muzi
kanten verzorgd. „Het zwaarte
punt van de vormgeving ligt bij de
twee mezzo-sopranen. Ze lijken
op vulkanen en zullen op het podi
um ook letterlijk tot uitbarsting
komen."
Het is logisch dat voor de vormge
ving van N'Shima meteen aan Na
tasja Boezem is gedacht. Tijdens
haar studie aan de Academie voor
Beeldende Vorming in Tilburg
hield zij zich - theoretisch - al be
zig met de si tuering van muziek en
theater in de Grote Kerk van Vee
re. Bovendien heeft ze zich de laat
ste jaren grondig in de muziek van
Xenakis verdiept, in verband met
enkele projecten voor Nieuwe Mu
ziek Zeeland, die overigens om
budgettaire redenen niet allemaal
zijn uitgevoerd.
„Ad van 't Veer vroeg mij om de
vormgeving van N'Shima te
doen", vertelt Boezem. „Al snel
besloot ik om Ron erbij te vragen.
We kennen elkaar van de acade
mie. Ik vind hem een erg goede
ontwerper. Dat was de eerste en
belangrijkste reden, De andere re
den is dat wij in veel opzichten van
elkaar verschillen. Ik redeneer bij
alles wat ik doe erg vanuit de beel
dende kunst. Die neemt in mijn le
ven een belangrijke plaats in. Dus
ik heb veel aandacht voor de auto
nomie van een kunstwerk en ook
voor het conceptuele aspect er
van."
Natasja Boezem en Ron Katzenbauer.
„En ik ben meer een vormgever", t<
vult Katzenbauer aan. „Een am-
bachtsman, zeg maar d
Boezem: „Doordat we vanuit ver- ti
schillende invalshoeken werken, t'
werden we vooi*tdurend gedwon- d
gen elkaar te overtuigen. Steeds v
opnieuw moesten we over de din-
gen nadenken en voor elkaar v
proberen te formuleren wat we be-
doelden. Zo kom je tot de essen- v
tie." ii
Boezem en Katzenbauer zijn bei- z:
den zeer onder de indruk van a
N'Shima. Boezem: „Ik vind het d
een van Xenakis' mooiste wer- v
ken. "Het is dan ook vooral de mu- n
ziek die hen op het j uiste spoor zet- t;
te, het joodse verhaal waardoor
Xenakis zich liet inspireren speel
de bij het ontwerpen van de kos
tuums een ondergeschikte rol. De
twee kunstenaars waakten ervoor
de parabel van rabbi Nachman te
willen illustreren.
„We z-ijn niet uitgegaan van het
verhaaltje", bevestigt Boezem.
„Het is absoluut geen verbeelding
van het sprookje. Ons ontwerp is
in de eerste plaats geënt op de mu
ziek van Xenakis. Hij was vroeger
architect en de maatvoering van
de architect is duidelijk terug te
vinden in zijn muziek. Het zijn
muzikale sculpturen, monumen
tale klankstructuren. De kos-
Jannie Pranger.
tuums die wij voor de zangeressen
hebben gemaakt zijn daarom
sculpturen geworden."
In de jurken die Pranger en De
Vries tijdens de uitvoering van
N'Shima dragen zijn beweging en
stilstand verenigd. De wij d uitval
lende gewaden zij n stug en doen in
de vormgeving denken aan een ge
bergte. Tegelijkertijd suggereren
het glinsterende materiaal en de
golvende plooien dat een stevige
zomeravondbries hun kleding
doet opbollen. „N'Shima is een
Hebreeuws woord voor zucht",
verklaart Boezem. „Dat is precies
wat wij hebben nagestreefd, een
verstilde zucht."
In de kostuums zijn nog tal van
verwijzingen verwerkt naar Xen
akis' achtergrond en het verhaal
van rabbi Nachman. De bouten in
de jurken leggen bijvoorbeeld de
nadruk op het geconstrueerde van
de vorm en het ij zergaas roept her
inneringen op aan de bescherming
van een harnaswat weer kan wor
den verbonden met het lot van de
joden.
De zangeressen worden door de
gewaden wel in hun bewegings
vrijheid beperkt. „Maar ze kun
nen erin lopen, hoor", zegt Kat
zenbauer lachend. „Het is een
soort schrijden. Het zijn geen kos
tuums die je even aantrekt, je moet
foto's Frank Stassar
er vanonder instappen. Ze staan
om de zangeressen heen en zij
moeten ze met zich mee dragen.
Door het contact met de grond
maakt dat een mooi geluid als ze
aan komen lopen vóór het stuk be
gint. Volgens mij past dat prachtig
bij de sfeer in de kerk van Veere. Er
komt daar echt iets indrukwek
kends aanstappen."
Contrasterend met de twee mez
zo-sopranen zijn de vijf muzikan
ten door Boezem en.Katzenbauer
in eenvoudige zwarte kostuums
gestoken. „Zij hebben tenslotte al
hun glinsterende koperinstru-
menten", licht Boezem toe. „Ze
gaan als macho's, strak in het pak.
We schminken de hoofden rood en
de handen blauw." Wie dat wil,
kan ook daaraan associatief een
betekenis toekennen. De rode
koppen zijn op te vatten als een
verwijzing naar blozen, de emotie
van het stuk of naar de krachtsin
spanning van het blazen.
Boezem en Katzenbauer bena
drukken dat zij op geen enkele
manier in de compositie hebben
ingegrepen. Het was niet hun be
doeling om aan N'Shima een te
theatrale invulling te geven. Boe
zem .Met grote ingrepen tast j e de
autonomie van het stuk aan. De
kostuums zijn gemaakt om de op
voering van Xenakis' stuk te ver
sterken en van muziek en uitvoer
ders één geheel te maken, maar dat
is het dan ook. We hebben gewerkt
in dienst van het uiteindelijke
kunstwerk. Daaraan hebben we
niet zozeer iets willen toevoegen,
we hebben het alleen willen on
dersteunen."
'Wow!'
Jannie Pranger en Gerrie de Vries
toonden zich zeer enthousiast
toen zij hun kostuums voor de eer
ste keerzagen. Tot groot genoegen
van de kunstenaars. „Na een lange
voorbereiding ben je toch be
nieuwd om te weten of het werkt"
zegt Katzenbauer. „De reactie van
de zangeressen was een testcase.
Als zij er niks aan zouden vinden
en cle hele avond op het podium
staan met hun gezicht op half ze
ven, dan was er toch iets misget
gaan. Maar ze vonden het zo mooi.
Dat was te gek. Voor ons gold het
zelfde. Als je uiteindelijk voor je
ziet wat je al die tijd in je hoofd
hebt gehad, dan is het: 'WowDan
ga je heel blij naar huis. Want daar
draait het om, dat je iets maakt
waar je zelf van ondersteboven
slaat."
Ernst Jan Rozendaal
foto Emiel van Lint
Jannie Pranger (links) en Gerrie de Vries: We zijn allebei klaagvrouwen.
