Jacht op olie in gebied
Kaspische Zee explosief
Eigendom voorraad
is onduidelijk
reportage
33
Marokko op
zoek naar
nieuwe rol
zaterdag 14 juni 1997
De reserves aan fossiele brandstoffen in en rond de Kaspische Zee
zijn enorm. Vandaar dat oliemaatschappijen miljarden guldens
in de aanleg van pijpleidingen en ontwikkeling van velden pompen.
Daarmee nemen ze wel een grote gok. Het is niet duidelijk van wie de
olie eigenlijk is. Die kwestie maakt de kans op spanningen groot.
Magnitogorsk Tsjeljabinsk RUSLAND 400 km
c\v—Pëtropavlpvsk
^Astrakhan Aktyübfesk^S^Qr^®ste^W*' Q Novasfesk--,,,-1
^-«^Guryev IhfokcheWf Barnaul V,
KASP. l Atbasar\ Pavlodary o
Kulsary Tselinograd0
a\ I Ar„ioy of Semipalatinsk
bhw(Thenko/v. Baiko&ur ^ezkazgan ïferaganda X
mÊ cl v. ^«Ust-Kamenogorsk-,
Novokazalinsk f \-J\- js?
t\\ mT 0 KAZACHSTAN Balchasl ÓAyaguz
'^-'"Kzyl.Orda^ Mc'hasjmeer
OEZB. Dzambul
Alma Ata}^—shinaIL
- Dl ICI AM
RUSLAND
ChimkentS
Een consortium van oliemaatschappij
en, waaronder het Britse BP en de
Amerikaanse concerns Pennzoil en Ex
xon, sloot in november 1995 een contract
ter waarde van acht miljard dollar met de
regering van Azerbeidzjan voor de ex
ploitatie van drie rijke olievelden in de
Kaspische Zee. De gebieden hebben een
geschatte reserve van 4 miljard vaten of
tewel 500 miljoen ton olie.
Het leek voor beide partijen een uitermate
lucratieve deal. Er was echter één pro
bleem: Azerbeidzjan is het enige land dat
vindt dat het genoemde gebied tot haar
territorium behoort. De rest van de lan
den die aan de Kaspische Zee liggen vindt
dat niet.
Kaviaar
Over de status van de zee steggelen de di
rect betrokken erfgenamen van de Sov
jetunie al jaren. De inzet is behalve olie
ook vis, met name de Beluga-steur wiens
nakomelingen beter bekend zijn onder de
naam kaviaar. Maar, zoals een diplomaat
bij een visserij congres in 1995 opmerkte:
„Olie bepaalt tegenwoordig elk gesprek
over de Kaspische Zee."
Vroeger was volstrekt duidelijk wie er in
het gebied wat te zeggen had: de Sovjet
unie en Iran. „Van belang was toen het
Vriendschapsverdrag van 1921 en het Na-
vigatieverdrag van 1940", zegt Alex Oude
Elferink van het Instituut voor het Recht
van de Zee in Utrecht.
„Behalve een exclusieve tien mijlszone
was er in de Kaspische Zee vrijheid van
scheepvaart. Er waren geen afspraken
over de winning van delfstoffen", aldus de
onderzoeker. Met het opdoeken van de
Sovjetunie veranderde de situatie dras
tisch. Wehs waar hadden de nieuwe staten
beloofd verdragen uit de sovjettijd te res
pecteren, maar dat principe werd over
boord gegooid toen het ging om de rijk
dommen van de Kaspische Zee.
Achter het net
Rusland en Iran stelden vanaf het begin
dat de delfstoffen in de zee gemeenschap
pelijk eigendom zijn. Die opstelling laat
zich verklaren uit de plaats waar olie en
gas in de Kaspische Zee te winnen is: niet
bij Rusland of Iran in de buurt, des temeer
bij Kazachstan, Toerkmeiiistan en Azer
beidzjan. Als de zee in zones verdeeld
wordt, zoals Azerbeidzjan wil, dan vissen
de Russen en lraniërs achter het net.
Diplomaten van de betrokken landen
hebben de afgelopen jaren doorlopend
geprobeerd afspraken over de status van
de Kaspische Zee te maken, maar zonder
resultaat. Eén merkwaardig strijdpunt
was de kwestie of de Kaspische Zee een
zee of een meer is.
Als het gebied zou gelden als zee, dan zou
het recht van de zee van toepassing zijn.
Elk land zou dan recht hebben op territo
riale wateren van 12 mijl en een economi
sche zone van 200 mijl. Voor dat laatste is
de Kaspische Zee niet groot genoeg; de
economische zones zouden elkaar over
lappen, wat overleg over de begrenzing
noodzakelijk maakt. De landen die roe
pen dat voor de Kaspische Zee juridisch
gezien een zeeregime geldt, doen dat
vooral om zo'n groot mogelijk stuk van
het gebied te kunnen opeisen.
Geen zee
„Mijn interpretatie is dat de Kaspische
Zee juridisch gezien geen zee is", zegt on
derzoeker Oude Elferink. Het gebied
staat immers niet in verbinding met ocea
nen. „Daarbij hebben de aanliggende lan
den de Kaspische Zee altijd als meer be
handeld. Zij hebben er het exclusieve
recht op scheepvaart. Bij zeeën hebben
derden ook rechten."
Als er sprake is van een meer, zouden de
belanghebbenden hun grenzen moeten
afbakenen, zodat duidelijk is wie waar
mag vissen en wie waar delfstoffen mag
winnen. Complicerende factor hierbij is
wel dat de eerder genoemde verdragen
wel iets regelen aangaande het eerste on
derwerp, maar niets over het tweede.
In wezen maakt het dus niets uit of de
Kaspische Zee een zee of een meer is. Aan
de onderhandelingstafel moeten de lan
den zelf bepalen aan wie welk stuk water
toekomt. Het Internationale recht heeft
voor dit probleem geen kant-en-klare
oplossing in petto. Oude Elferink: „Ge
woonlijk geldt: hoe langer de kustlijn, des
te groter de zone die een land toebedeeld
krijgt."
Alle betrokken staten zetten nu in op een
fors stuk van de Kaspische koek. Tot on
genoegen van Rusland. 'De Federatie be
houdt zich het recht voor de maatregelen
te nemen die ze nodig acht. mochten er
eenzijdige acties met betrekking tot de
Kaspische Zee worden ondernomen',
staat in een verklaring die de Russische
regering in 1994 naar de VN stuurde.
Deze terminologie belooft niet veel goeds.
„De Kaspische Zee ontwikkelt zich tot
een explosief gebied", meent onderzoeker
Bisjkek
KIRGIZIË
Gert de Nooy van het Instituut voor
Internationale Betrekkingen Clingen-
dael. „De tegenstrijdige belangen van de
nieuwe staten, Rusland en de in het ge
bied actieve oliemaatschappijen, de olie
van wie de eigendom niet vaststaat, de
aanwezigheid van Iran... Dat leidt tot
spanning in een regio, die politiek gezien
steeds belangrijker wordt. De discussie
over de olierechten, maar ze begint nu
steeds meer op te spelen."
Rijke voorraden
Vorig jaar november leek consensus over
de Kaspische Zee dichtbij. Afgevaardig
den van Toerkmenistan, Kazachstan.
Rusland en Iran tekenden een akkoord
dat er in voorziet dat elk land een exclu
sieve economische zone van 75 kilometer
krijgt. De rest van de zee zou onder ge
meenschappelijk beheer moeten komen.
Maar Azerbeidzjan weigerde met de over
eenkomst in te stemmen. Dat is logisch: de
rijke voorraden die dat land claimt, lig
gen verder dan 7 5 kilometer van de kust.
De regering in Bakoe stelde op de confe
rentie voor om de hele zee in zones te ver
delen. Maar dat is ook niet echt reëel. Als
in een deel van de Kaspische Zee olie van
een grensoverschrijdende laag wordt ge-
Een visser met zijn vangst aan steuren.
foto Sjamil Zjoematov/RTR
wonnen, dan heeft dat ongetwijfeld con
sequenties voor de voorraad aan de ande
re kant van de grens. En het instellen van
zo'n zone biedt ook geen oplossing voor de
visvangst. Dit even los van de vraag of er,
wanneer er op zeer grootschalige wijze
olie en gas wordt gewonnen, nog wel zo
veel vis te vangen valt.
Toerkmenistan en Kazachstan hebben,
bij afwezigheid van een alomvattend ak
koord, in februari van dit jaar zelf maar
een contract getekend. Deze landen heb
ben midden door de zee een lijn getrok
ken. Ze hanteren die als grens en gaan
ondertussen gewoon door met de ontwik
keling van projecten op het gebied van
olie- en gaswinning.
Uiteraard is zo'n contract niets waard als
andere belanghebbenden de afspraak
met onderschrijven. En zo duurt de on
duidelijkheid voort. Het trieste is dat er
niet alleen dringend duidelijkheid over de
status van de Kaspische Zee moet komen
vanwege de fossiele brandstoffen. De vis
serij heeft daar zeker baat bij. Er moeten
dringend afspraken komen over de vis
vangst; die loopt al jaren sterk terug van
wege onder meer stroperij envervuiling.
Daarnaast stijgt de Kaspische Zee on
rustbarend snel - 2,25 meter sinds 1978,
14 tot 20 centimeter per jaar. De zee be
dreigt steden, landbouwgrond en in som
mige gevallen de olievelden. Opgeteld
met de lozing van ongezuiverd afvalwater
is duidelijk dat de betrokkenen snel spij
kers met koppen moeten slaan om een mi
lieuramp op vele fronten te voorkomen.
Maar, zoals eerder gesteld, de jacht op
oliedollars trekt de meeste aandacht en
vreet de meeste energie van de betrokken
regeringen. De een na de andere multina
tional steekt miljarden in het gebied.
Zo investeren de Amerikaanse concerns
Chevron, Mobil en Arco fors in de ontwik
keling en exploitatie van het rijke Tengi-
z-olieveld in Kazachstan. Arco werkt
daartoe samen met de Russische olie
maatschappij Lukoil.
In het zuidelijker gelegen Toerkmenistan
doet Shell mee aan de miljardendans rond
de Kaspische olie en gas. Het Brits-Ne
derlandse olieconcern is van plan met Gaz
de France en het Italiaanse Snamprogret-
ti een consortium te vormen, dat middels
een pijpleiding gas uit Toerkmenistan via
Iran naar Turkije wil transporteren. Met
het project is drie miljard gulden ge
moeid; de pijp krijgt een capaciteit van
dertig miljard kubieke meter gas per jaar.
Overigens is niet helemaal bekend hoe
groot de reserves in de Kaspische Zee zijn.
Gegevens uit het sovjettijdperk zijn niet
betrouwbaar. In het algemeen gaan olie
maatschappijen er van uit dat
bijvoorbeeld het Tengiz-olieveld alleen al
een oliereserve van tussen de 6,5 en 9 mil
jard vaten olie zou hebben. In Kazachstan
alleen zouden tussen de 3 en 21 miljard
vaten te winnen zijn.
Dat is zelfs vergeleken met de reserves
van Koeweit - 9 7 milj ard vaten - een enox--
me hoeveelheid. Volgens het gezagheb
bende zakenblad The Economist is er in
de Kaspische regio net zo veel olie te vin
den als in heel Koeweit.
Miljardendans
Die grote getallen vallen in het niet als je
bedenkt dat het nog moeilijk is de fossiele
rijkdom te exporteren. Er is geen ideale
route naar de grote afnemers, die vooral in
het westen zijn te vinden. Het bedrijfsle
ven komt met wilde plannen om het trans-
poitprobleem op te lossen.
Er zijn bijvoorbeeld Amerikaanse onder
nemers die vanuit de Kaspische regio een
pijpleiding door Iran willen leggen. Van
uit dat land is export eenvoudiger. Met dit
project doorkruisen ze wel het beleid van
de Amerikaanse regering, die probeeit
het regime in Teheran zo veel mogelijk te
isoleren. Dit omdat de Iraanse regering
het internationaal terrorisme zou stimu
leren.
Bij een ander initiatief is sprake van een
totaal andere route. Het Amerikaanse
concern Unocal, de Saudische maat
schappij Delta Oil en Toerkmenistan wil
len een 1.300 kilometer pijpleiding aan
leggen die onder meer door Afghaxxistan
en Pakistan moet lopen. Het is onduide
lijk of de leiders van de Taliban in Afgha
nistan hun zegen voor dit project met een
waarde van drie miljard dollar hebben
gegeven.
Een inwoner van Grozny loopt door de puinhopen van de Tsjetsjeense hoofdstad. De oorlog in dit staatje had te maken met olie.
foto Gleb Garanich/AP
Westwaarts, door de Kaukasus, lijken
meer mogelijkheden te liggen. Nieuwe
pijpen zijn eenvoudig naast de al bestaan
de leidingen te plaatsen. En aan de Zwar
te Zee ligt al een haven waar de infra
structuur voor het verladen van olie en
gas aanwezig is: Novorossiisk. De Russi
sche regering wrijft zich al in de handen
op het vooruitzicht dat Kaspische olie en
gas via Russische pijpen, Russisch grond
gebied en een Russisch haven lopen. Dat
levert tientallen miljoenen dollars aan in
komsten op.
Maar zo simpel liggen de kaaiten niet. De
haven van Novorossiisk zou volgens criti
ci vanwege stormen een deel van het jaar
niet te gebruiken zijn, wat de constante
vei-voer van olie in gevaar brengt. Daarbij
staat Tui'kije uit veiligheids- en milieu-
ovei-wegingen niet te ti-appelen bij de gro
te hoeveelheid tankers die tjokvol brand-
bare stoffen de nauwe Bosporus moeten
passeren.
Daarbij heeft de Turkse regering ook een
eigen olie-agenda. Ook de Turken willen
een graantje van de Kaspische rijkdom
meepikken. Ze zouden het liefste zien dat
olie uit Azerbeidzjan door'leidingen over
Turks grondgebied naar de Middellandse
Zee stroomt. In een poging de Turken bui
tenspel te zetten en om de problemen met
de Bosporus te omzeilen, ovex*weegt de
Russische regering een pijpleiding door
Bulgarije en Gx'iekenland aan te laten leg
gen. Die zou moeten uitkomen bij de Egeï-
sche Zee.
Chantagemiddel
Eén factor maakt de Turkse en Russische
varianten minder aantrekkelijk voor de
oliemaatschappijen. „Het dreigen met
aanslagen op pijpleidingen is een fantas
tisch chantagemiddel', zegt Gert de Nooy.
De Tsjetsjenen hebben dit in hun ooiiog
met Rusland al beproefd en goed bevon
den. Een paar keer bliezen ze de leiding
naar de oliehaven Novoi'ossiisk op. „Ik
heb begrepen dat de deal die Lebed (de
voonnalige Russische veiligheidsadvi
seur van president Jeltsin, red.) met de
Tsj etsj enen heeft gemaakt, ook vooral be
tekent dat het ohetx-anspoi-t ongemoeid
wordt gelaten", aldus De Nooy.
Een blik op het politieke slagveld van de
Kaukasus leidt tot de conclusie dat op
standige bewegingen in andex'e staten ook
eenvoudig hun motieven kracht kunnen
bijzetten door te dreigen met aanslagen
op de economische levensaders die de
pijpleidingen zijn.
Ook de Turkse regering is chantabel,
maar dan door de PKK. Die Koerdische
afscheidingsbeweging heeft in het verle
den diverse pijpen vernield. Deze om
standigheden leiden er toe dat de paria
van de internationale gemeenschap, Iran,
de beste kaarten lijkt te hebben om pijp
leidingen binnen te halen. Dit in weerwil
van de Ameiikaanse pogingen om het
land te isoleren. De Nooy: „Iran biedt rust
en stabiliteit, in tegenstelling tot andere
landen in de regio."
Han Dirk Hekking
Marokko maakt zich op
voor een nieuwe rol in
een nieuw tijdperk. Daarvoor
moet allereerst de bezem door
het politieke bestel in de vorm
van een hele reeks verkiezin
gen, die vrijdag begint met
gemeenteraadsverkiezingen
en in september afgesloten
wordt met parlementsverkie
zingen. Het doel: het konink
rijk Marokko een aanvaard
bare pax*tner voor het Westen
maken en de onderhuidse
spanningen in het land sus
sen.
Maar mensen als de aan
de universiteit afgestu
deerde, maar al jaren werklo-
ze Rachid Bentahar eix de
moslimfundamentalist Mo-
hamed Abouhajar kunnen de
mooie plannen van koning
Hassan II dwarsbomen. Net
als de meesten van Hassans 26
miljoen onderdanen behoren
ze niet tot de elitaire club met
het monopolie op x'ijkdom en
besluitvorming. Er is de afge
lopen jaren in Marokko een
explosieve onderlaag ont
staan van werkloze jongeren
en moslimfundamentalisten
die in toenemende mate hun
mondje roeren. Ze vormen een
bedreiging voor het systeem
waarin Hassan aan alle touw
tjes trekt.
Het koninkrijk, dat de Arabi
sche wereld zijn eex-ste McDo
nald's gaf, maar ook de groot
ste moskee, is een chaotische
mengeling van het oude en het
nieuwe. Is het het erfgoed van
de koloniale tijd waardoor
Marokko het Westen be
schouwt als anker van stabili
teit in een onzekere regio?
Maar het bezuinigingsbeleid
van de i*egering heeft de le
gioenen werklozen vergroot
en de woede gewekt van de
fundamentalisten, die gelo
ven dat hun land zijn islamiti
sche wortels verraadt en te
dicht tegen het Westen aan-
schurkt. In januari braken
rellen uit op de universiteit
van Casablanca. De fun
damentalistische studenten
lieten een nieuw militant ge
zicht zien. De x-ellen waren
een eerste aanwijzing dat Ma
rokko niet immuun is voor de
enox-me problemen die het
buurland Algerije plagen,
waar al zes jaar een bloedige
fundamentalistische opstand
gaande is.
Bedreiging
„Onze generatie is een bedrei
ging voor het systeem, dat al
leen is afgestemd op de rij
ken", meent de 30-jaxige
Rachid Bentahar, die bena-
drukt dat hij geen moslimex
tremist is. De autoriteiten
hebben beloofd dat de ko
mende verkiezingen vrij en
eerlijk zullen verlopen, dat in
tegenstelling tot de paxie-
mentaire stembusgang in
1993. Alles wijst er zelfs op
dat de oppositie in september
een overwinning gaat beha
len. En voor de eei'ste keer zal
een fundamentalistische par
tij - de gematigde Beweging
voor Vereniging en Hervor-
ming - meedoen, ofschoon de
beweging officieel verboden
is.
„Ons doel is om van deze offi
ciële islam verlost te raken",
meent Fathallah Arsalan,
woordvoerder van een andere
verboden Beweging van
Rechtvaardigheid en Spiritu
aliteit, de meest militante
moslimbeweging die veel
aanhang geniet onder de vak
bondsleden en onder de arme
stadsbevolking en die een is
lamitische samenleving na
streeft.
Maar de Marokkaanse leiders
zien meer in „internationali
sering" en zien het jaar 2008
met verlangen tegemoet,
wanneer het tussen Marokko
en de Europese Unie gesloten
vrij-handelsakkoord ingaat.
Om daarvoor klaar te zijn is
Rabat al begonnen met het
verbeteren van de mensen
rechten, de aanpak van de
drughandel en de privatise-
ring van staatsbedrijven.
Laatste reserves
De 13 jaar geleden ingezette
economische hervormingen
hebben echter de laatste re
serves gevei'gd van de armere
lagen van de bevolking.Offi-
ceel kent Marokko een werk
loosheidscijfer van 18,7 pro
cent, maar deskundigen
schatten dat van de geschool
de jeugd iix de steden een der-
de zonder werk zit.
Ondanks alle ontevredenheid
bl ijf t koning Hassan II de bin
dende kracht. Zijn gezond
heid baaxl de afgelopen jaren
dan ook zorgen. De 67-jarige
monarch werd in 1995 in New
York voor een longontsteking
behandeld. Niets wijst er ech
ter op dat hij van plan is op
korte termij n de macht over te
dragen aan zijn zoon. kroon
prins Sidi Mohamed. Volgens
Munson heerst er het algeme
ne onbehagen dat de regering
kwestbaar wordt wanneer
Hassan overlijdt: „En de fun
damentalisten kunnen daar
van profiteren."
Elaine Ganley
