Digitale blik
onder de
aardkorst
Jongensdroom herleeft
op American Originals
PZC
Planten helpen tegen stress
Hoe ontleed ik een koeienoog
Supercomputer
rekent theorie over
ontstaan heelal na
wetenschap en techniek
43
Wetenschap traceert met
hulp computer hete plekken
'Hot spots' veroorzaken vulkanen
Pi m
Tijd
Resistent aardappelras
ligt in het verschiet
computertaal
@penst@@rtjes
Supermarkt op Internet
Muzieksite Blue Spirit
Handige joystick
Zijdezachte site
zaterdag 7 juni 1997
Aardwetenschappers Loren Kroenke en Paul Wessel, verbonden
aan de universiteit van Hawaii, hebben een rekenkundige
methode ontwikkeld om met behulp van satellietgegevens en een
speciaal voor hun doel ontwikkeld computerprogramma 'hot spots'
('hete plekken') onder de aardkorst op te sporen. Het onderzoek, dat
een uitgebreid gebied beslaat in de Stille Oceaan rond de daar
voorkomende eilanden- en vulkaanketens, moet meer inzicht
verschaffen in de tectonische beweging van aardschollen in het verre
verleden. Ook de 'hot spots' zelf moeten meer geheimen prijsgeven
zoals het aantal waarin ze voorkomen en de wijze waarop ze
vulkaanketens doen ontstaan.
Hot spots zijn betrekkelijk diep
gelegen plaatsen vlak onder
de eigenlijke aardkorst (die ge
middeld genomen 100 kilometer
is) waar zich enorme magma-re-
servoirs ophouden. Het magma
(vloeibaar gesteente) is afkomstig
uit nog dieper gelegen delen in de
aarde waar gesteente permanent
vloeibaar is.
Door de enorme krachten in het li
chaam van onze planeet wordt
magma op een aantal, grotendeels
nog onbekende plaatsen omhoog
de aardmantel in geperst. Op som
mige plaatsen reikt het ziedende
magma tot vlak onder de uit bewe
gende aardschollen bestaande
aardkorst.
Zo'n in de aardmantel (dat is dat
deel van onze aardbol onder de
aardkorst dat niet permanent
vloeibaar is) geperste hoeveelheid
magma, dat soms wel even groot
als een heel continent is, noemt
men ook wel een 'mantelpluim'.
De plaats waar de bovenzijde van
zo'n pluim tot vlak onder de aard
korst reikt noemt men een 'hot
spot'.
De aardschollen, de talloze grote
en kleine 'platen' waar onze aard
korst uit bestaat, schuiven over
zo'n 'hot spot' heen. Schuift er een
zwakke plek boven, dan baant het
magma zich op die plek een weg
naar boven. Bij dat proces ont
staat een vulkaan. Dat kan zowel
onder de zeespiegel als op het vas
teland gebeuren.
Vulkaanketens
Door de langzame maar onstuit
bare beweging van een aardschol
over een 'hot spot' blijft het aantal
vulkanen meestal niet tot één be
perkt. Al naar gelang het aantal
zwakke plekken, ontstaat een hele
reeks van vulkanen of, in zee, vul
kaan-eilanden wanneer de aan
vankelijk onderzeese bergen door
de vulkanische processen tot bo
ven de zeespiegel worden opge
stuwd. Door het geleidelijke over
een 'hot spot' heenschuiven ont
staat op die manier een hele reeks
vulkaanbergen.
Niet van vandaag op morgen na
tuurlijk; omdat de tectonische be
wegingssnelheid van aardschol
len enkele centimeters per jaar
bedraagt, zijn met het ontstaan
van zo'n vulkaanketen tientallen
miljoenen jaren gemoeid.
Posities
De geografische oriëntatie en on
derlinge posities van de bergen
van een dergelijke keten verraden
de bewegingsrichting èn de -snel
heid van de desbetreffende aard
schol. En dat niet alleen: in de tijd
als het ware terugrekenend, wij
zen beide de geografische positie
aan van de verantwoordelijke 'hot
spot'. Moeilijkheid daarbij is dat
de richting waarin (delen van)
aardschollen zich bewegen in de
loop van miljoenen jaren kan ver
anderen.
Vaak is één 'hot spot' dan verant
woordelijk voor het bestaan van
meerdere (onderzeese) vulkaan
ketens en/of vulkaaneilandenke
tens öf voor een soort 'knik' in een
zekere keten.
„Het bekendste voorbeeld van
"Hot spots" zijn magma-opstuwingen die zich op diverse plaatsen in de aardmantel
bevinden. Als een aardschol over zo'n hot spot heen schuift, dan kan er op een
zwakke plek in de aardkorst een vulkaan of soms een hele vulkaanketen ontstaan.
Een goed voorbeeld van zo'n vulkaanketen is de Hawaii-eilandengroep.
'A w
All
Oahu
Hawaii
Uitgedoofde
vulkanen
;tó A E L A N D EN
Hawaii
Kauai
Loihi - De nieuwste (onder
water) vulkaan die in juli 1996
op 50 km ten zuidoosten van
Hawaii is ontstaan.
De "hot spot" bij Hawaii
Bewegingsrichting
van de aardschol
"Hot spot"
Aardkorst
r
Aardmantel
'Ring of
fire' - cirkel
van vulkanische activiteit t-
Onder de aardkorst bevinden zich Magma,
enorme magma-reservoirs (mantel-
pluimen). Het magma is afkomstig uit het
binnenste der aarde. Op sommige plaatsen
reikt het Magma tot vlak onder de uit aard
schollen bestaande aardkorst.
Mantel-
pluim
GRAPHIC NEWS/GPD/R.S.
zo'n keten-knik is de Hawaii-ke-
ten," zegt Paul Wessel, „een eind
ten westen van Midway verandert
de richting van de keten van west-
noordwestelijk ineens in vrijwel
noordelijk. We hebben na kunnen
gaan dat die vrij plotselinge ver
andering in de bewegingsrichting
van de Pacifische plaat 43 miljoen
jaar geleden moet zijn opgetre
den."
Hawaii-keten
De desbetreffende hot spot, die
verantwoordelijk is voor de Ha
waii-keten, bevindt zich volgens
Wessel nu recht onder het grootste
eiland Hawaii: „Recht onder onze
voeten." Het ongeveer 40 kilome
ter grote eiland is één en al vul
kaan met als grootste exemplaren
de Mauna Kea ('Witte Berg'), de
Mauna Loa ('Grote Berg') en de
Kilauea Krater. Tientallen kilo
meters grote, gestolde lavastro
men markeren de plaats waar lava
zich van deze bergen richting zee
begaf.
Op de 4201 meter hoge, nu 'slapen
de' Mauna Kea bevindt zich overi
gens een compleet astronomisch
observatorium terwijl zich in het
'Hawaii National Park' vlak bij de
Kilauea een speciaal vulkanolo-
gisch observatorium bevindt.
Dieptemetingen ('bathymetrie')
door satellieten hebben een heel
precies beeld verschaft van de to
pografie van de oceaanbodem in
de Pacific. Dat leverde maar liefst
bijna 9000 onderzeese bergen en
de natuurlijk al bekende eilanden
en eilandjes op.
Samen met gegevens als ouder
dom en het in de loop der tij d in het
gesteente 'bevroren' paleo-mag-
netisme (waaruit de bewegings
richting in het verre verleden kan
worden afgeleid) worden de geo
grafische posities daarvan nu in de
Een plantje op het bureau is nog niet zo'n slecht
idee. Groen op kantoor verbetert het binnen
klimaat en het personeel voelt zich er prettiger bij
Noors onderzoek heeft de vermoedens waar ge
maakt.
Het effect van planten in een kantoorgebouw op
het personeel is serieus onderzocht in het hoofd
kantoor van de Noorse oliemaatschappij Statoil.
Dertig ruimten met veel planten werden vergele
ken met evenveel kantoren zonder planten. Groe
ne en bloeiende planten zuiveren de lucht en zor
gen voor een goede luchtvochtigheid. Daardoor
nemen de gezondheidsklachten van werknemers
af. Huidirritaties aan gezicht, handen en oren de
den zich beduidend minder voor in de plantenrij
ke kantoren.
Een plant achter een beeldscherm verminderde de
klachten over hoofdpijn met een derde. Ook het
psychisch welzijn van het personeel bleek in groe
ne kantoren beduidend hoger te liggen. Dit uitte
zich in minder spanningen, vermoeidheid en
stress.
computer ingebracht. De eerste
resultaten zijn door beide onder
zoekers gepubliceerd in het week
blad 'Nature'. Een verrassend
beeld van de bodem van de Stille
Oceaan doemde op op het compu
terscherm van de twee weten
schappers. Vooral het midden en
westelijke deel van de oceaanbo
dem lijkt doortrokken van donke
re, duizenden kilometers lange
sporen.
'Rooksporen'
„Het lijken net de rooksporen van
schoorstenen, maar dan vanaf
grote hoogte gezien," aldus een
enthousiaste Wessel. Hij verwacht
dat het nog wel enkele jaren zal
duren voordat alle gegevens zijn
herleid tot een alomvattend beeld
van het aantal 'hot spots' onder de
Stille Oceaan.
„Hot spots zijn in het verleden
verantwoordelijk geweest voor
ingrijpende klimaatveranderin
gen," legt Wessel uit, „denk maar
aan de enorme la va velden in West-
India, dat 65 miljoen jaar geleden
boven de hot spot van Réunion in
de Indische Oceaan lag. En aan
nóg grotere lavavelden in Noord-
Siberië, die 250 miljoen jaar gele
den ontstonden door de hot spot
Jan Mayen in de Noordelijke IJs
zee. Dat waren voor de hele aarde
rampzalige tijden."
Ook daarom is het toch maar goed
dat we over een paar j aar wat meer
weten over die stille maar dreigen
de superschoorstenen, diep onder
onze aardkorst.
Ben Apeldoorn
De supercomputer Cosmos
van de universiteit van
Cambridge in de Amerikaanse
staat Massachusetts gaat nare
kenen of de theorie rond het
ontstaan van het heelal wel
juist is. De computer zal naar
schatting enkele dagen tot we
ken nodig hebben voor deze
enorme rekenpartij die een pe
riode omvat van ongeveer
twaalf miljard jaar.
Wetenschappers van de univer
siteit, die zich bijna een jaar
lang hebben voorbereid op de
actie, zeggen dat alle ont-
staansvoorwaarden, waar in de
huidige theoxie rond het ont
staan van het heelal van wordt
uitgegaan, nu in de computer
zijn ingebracht. Die gaat daar
vei*volgens dag en nacht, 24 uur
per etmaal, mee aan de gang.
„Elke seconde rekenen voor
Cosmos omvat een kosmische
periode van bijna 20.000 jaar,
zegt een van de astrofysici die
een deel van het rekenpro
gramma voor de computer
schreef. „Tenminste, als we uit
gaan van precies een week re
kentijd'.'
Het is de bedoeling om de uit
eindelijke uitkomst van Cos-
mos te vergelijken met het
beeld dat men nu met telesco
pen van het heelal heeft verkre
gen.
Big Bang
Als het computerbeeld klopt
met het beeld wat de sterren
kundigen van het heelal heb
ben, dan is dat een bewijs voor
de j uistheid van hun theorie dat
het heelal ontstond uit één
machtige explosie: de Big
Bang.
Dat moet ongeveer twaalf mil
jard jaar geleden zijn gebeurd.
Volgens de sterrenkundigen
ontstond toen uit pure energie
niet alleen de materie en het
licht zoals wij die overal om ons
heen zien, inclusief de verste
sterren en melkwegstelsels,
maar ook begrippen als zwaar
tekracht en tijd.
Grote delen van de samenhang
tussen de laatste twee vormen
nog steeds één groot mysterie.
Als de uitkomsten van Cosmos
inderdaad blijken te kloppen
met de realiteit, wil men probe
ren de computer uit te laten re
kenen wat er vóór de Big Bang
was.
De kans acht men 'bijna 100
procent' dat de computer
'NIETS' als uitkomst geeft.
Maar men is nu juist benieuwd
naar het andere antwoord:
'NIET NIETS' of iets derge
lijks.
Automaat
Cosmos is ongeveer even groot
als een automaat voor frisdran
ken en kostte ruim zes miljoen
gulden.
De computer zal vooral door
kosmologen worden gebruikt
en misschien ook worden inge
zet bij het verwerken van kli
maatmodellen.
Ben Apeldoorn
Er zijn verschillende wilde
aardappelen gevonden die on
gevoelig zijn voor wortelknobbe-
Iaaltjes. Hierdoor zijn via kruising
resistente aardappelrassen te ma
ken. Dat blijkt uit het proefschrift
van Geert Janssen, die onlangs
promoveerde aan de Landbouw
universiteit Wageningen.
Wortelknobbelaaltjes is wereld
wij d de meest schadelijke ziekte in
planten. Vooral in de aardappel
teelt neemt het belang van aaltjes
als schadepost steeds verder toe.
Met name de soorten Meloidogyne
chitwoodi, meloidogyne fallax en
meloidogyne hapla zijn lastpak
ken. De behoefte aan resistente
aardappelrassen neemt stei-k toe,
te meer omdat straks de boer geen
giftige grondontsmettei's meer
mag gebruiken.
Resistente rassen zijn een uitste
kend middel om aaltjes op een na-
tuurlijke manier te bestrijden. Re-
sistentie zorgt niet alleen voor het
uitblijven van schade, maar ook
voor het sterven van een groot deel
van de aaltjes in de grond. Die aal
tjes kunnen zich namelijk niet
meer voeden en leggen het loodje.
Janssen deed zijn studie op het
Centrum voor Plantenverede-
lings- en Reproduktieonderzoek
(CPRO-DLO). Daar vond hij ver
schillende wilde vei-wanten van de
aardappel die ongevoelig zij n voor
de aaltjes. Niet alleen in de kas
maar ook in het veld bleken de wil
de planten resistent.
Eén gen
Bij de Solanum fendleri ligt de re
sistentie op slechts één gen. Dit
vergemakkelijkt de overei-ving
naar nakomelingen. Bij een ande
re soort, Solanum stoloniferum,
gaat het om meerdere genen.
Janssen kruiste inmiddels de wil
de en de cultuuraardappel met el
kaar om de gewenste eigenschap
over te dragen. De resistente bi-on-
nen die hieniit ontstonden zijn ter
beschikking gesteld van de Neder
landse aardappelveredelingsbe-
drijven. Zij zullen het materiaal
gebruiken voor verdere ontwikke
ling van resistente rassen. GPD
Een cd-rom over Pin-up girls roept al snel asso
ciaties op met seks of andere zaken die
bijvoorbeeld het Internet een slechte naam bezor
gen. Niets van dat alles echter op de cd-rom Ame
rican Originals van uitgever Van Dijk Multime
dia. Op het schijfje zijn ruim 300 afbeeldingen
gezet van de ouderwetse tekeningen van meisjes
die vroeger menig kalender, speelkaart of het pak
je sigaretten van Lucky Strike sierden.
Het is een schijfje vol nostalgie, met een stukje
muziek uit die tijd, een korte toelichting van de
man van het bioscoopjournaal Philip Bloemendal
en vrolijke tekeningen. Tekeningen waarop niets
onvertogens te zien is.
Een aantal van de dames is weliswaar schaars ge
kleed, maar geheel in overeenstemming met de
tijdgeest is alles wat bedekt hoort te zijn netjes
verborgen.
Revolutie
Bloemendal vei-telt dat de afbeeldingen, van on
der meer de wereldbekende tekenaar Varga, te
vinden waren in menig jongenskamer, kantoor,
kazerne of garage. Hij voegt er aan toe dat de teke
ningen de heren inspireerden bij het verrichten
van hun arbeid.
Deze pin-ups in de klassieke betekenis van het
woord verloren hun functie toen de seksuele revo
lutie toesloeg. De afbeeldingen op de cd-rom zijn
in een zodanige vorm gegoten dat het meer is dan
een eentonige opsomming van plaatjes. Wie de cd
start schuift door een soort landschap met daai'in
gekleurde elementen.
Op die elementen kan met de muis geklikt worden
en dan verschijnt een serie speelkaarten, tekenin
gen of afbeeldingen in beeld. De kaarten kunnen
afgedmkt worden, naar keus bladvullend, als il
lustratie op briefpapier, als kalender of als speel
kaart.
Een andere mogelijkheid is het spelen van de ou
derwetse schuifpuzzels. De computer gooit de
acht hokjes door elkaar en het is de kunst door van
het lege negende hokje gebruik te maken de af
beelding compleet te krijgen.
In de mode
Het zijn aardigheidjes, maar dat geldt eigenlijk
voor de hele cd-rom. Het past allemaal in de hang
naar de j aren vijftig en zestig die momenteel nogal
in de mode is.
Liefhebbers van hebbedingetjes en afbeeldingen
uit die tijd zullen het vast leuk vinden. Voor de
prijs hoeven ze het niet te laten.
René Schrier
American Originals Pin-up Girls. Van Dijk Multimedia.
Prijs f29,95. ISBN 90-75952-03-1.
Iedereen die wel eens van Inter
net gehoord heeft zal ondertus
sen wel weten dat er op dat we
reldwijde web van alles te vinden
is. Informatie, plaatjes, muziek
over de meest uiteenlopende on
derwerpen. Niet iedere site, zoals
een publicatie op Internet ook wel
genoemd wordt is even serieus.
Over het Internet bestaan ook veel
vooroordelen. Immers het zijn
juist de uitwassen die nogal eens
de publiciteit halen. Erik de Jong,
Peter Kraai jeveld en Maarten Wil-
ming hebben in een boekje ge
naamd Het handige Internet doe-
boek een aantal rare en gekke sites
verzameld.
Wie alle sites in deze uitgave
bekijkt moet inderdaad tot de
conclusie komen dat deze wereld
wijde koppeling van computers
vooralsnog weinig zinnigs heeft
voortgebracht. Hele bizarre pu
blicaties op Internet trekken aan
de lezer voorbij.
Dat begint al op bladzijde 9 met
een Internet-pagina waarop een
recept voor een atoombom en an
der explosief materiaal te vinden
is. Elke bladzijde in het boek staat
vol met zogenaamde URL's, dat
zijn de adressen waar de bewuste
pagina's op Internet te vinden zijn.
Een greep: sites waar gewaar
schuwd wordt voor politie (snel
heidscontroles in Nederland.
Deze sites worden regelmatig
geactualiseerd met tips van Inter
netgebruikers die zelf ook contro
les zijn tegengekomen. Verschil
lende URL's over namen die je aan
je kinderen kunt geven. Een zoge
naamde Butt-page, met een op
somming van wezensvreemde
voorwerpen die artsen al uit licha
men van mensen hebben gehaald.
Verschillende pagina's over het
plegen van zelfmoorden of tips om
dat juist te voorkomen. Een frites-
test. Het CBS met statistieken
over de meest uiteenlopende za
ken.
IQ-test
Een invulfonnulier voor mensen
die met Marco Borsato willen
trouwen. Of een demonstratie hoe
stap-voor-stap een koeienoog
wordt ontleed. Wie verlegen zit om
een wijs citaat kan eveneens de
computer aanzetten en op Inter
net zoeken. Er zijn pagina's met
een IQ-test, over uittreksels uit
boeken voor scholieren, plastische
chirurgie, over hoeveel vet er in
een quarterpounder van McDo
nalds zit, over drugs, over bor-
duursteekjes en over nutteloze fei
ten. En dit was nog maar een
bescheiden opsomming.
Het sterke van Het handige Inter
net doe-boek is dat het heel plezie
rig wegleest. Ook iemand die nog
nooit met Internet bezig is ge
weest, kan plezier beleven en ver
steld staan bij het lezen van dit
boekje.
René Schrier
Het handige Internet doe-boek, Uitge
verij Novella. ISBN 90-6806-265-4.
Prijs f 14,90.
De supermarktketen Edah heeft een site op Internet geopend. Daar is
informatie te vinden voor consumenten over diensten van Edah.
Het Internet-adres is http://www.edah.nl.
Wie deze site bezoekt kan informatie opvragen over aanbiedingen,
spaaracties, de Edah-card, situering en openingstijden van de vestigin
gen en voedingstips. Ook is het mogelijk e-mail te versturen om vragen
voor te leggen aan Edah-medewerkers. Het bedrijf heeft 316 vestigin
gen.
Het Middelburgse Blue Spirit Dioxm en Bugle Coi-ps heeft delen van
de nieuwe show, waarmee het corps dit seizoen de landelijke com
petitie zal aangaan, op Internet gezet. Daar zijn muziekfragmenten te
horen van de films The Rock, Twister en Braveheart. Verder is het slag-
wei'kmuziekstuk 'Poef' via het Internet af te spelen.
De homepage van Blue Spirit heeft een nieuwe opzet gekregen en bevat
naast de soundclips fotomateriaal en nieuws van de vereniging. Ook het
jeugdkorps van Blue Spirit, de Cadets, heeft een pagina gekregen, http:
Zwww.worldonline.nl/~spirit
Wie zijn pc-spellen speelt op het toetsenbord van zijn machine zal
ongetwijfeld wel eens in de knoop gekomen zijn bij het bedienen
van de pijltjestoetsen, waal-mee richting aan het spel gegeven kan woi'-
den. Vooi-al de pijl naar onderen, die tussen de links- en rechtsknoppen
zit, is soms wat lastig bereikbaai-.
Voor hen die daai-mee tobben is nu een even simpele als handige oplos
sing op de markt, de Keystik van het Duitse bediijf Plawa, in Nederland
op de markt gebracht door het Beverwijkse bedrijf Computerline. Dit
apparaatje bevat twee magneetjes, dievastklikken op twee op het toet
senbord vast te plakken metalen schijfjes en bedient via een klein 'joy-
stickje' de vier pijltjestoetsen.
Het werkt mechanisch, dus een gamepooxi, is niet nodig, noch software
om het zaakje aan de gang te krijgen.
De stichting Zijde uit Grijpskei-ke heeft al haar activiteiten, zoals
workshops, exposities, evenementen voor 1997 en de routebeschrij
ving naar Grijpskerke, op Internet geplaatst Het is te vinden op het
adres http://www.zijde.net. Voor Duitse belangstellenden is er een
aparte site, namelijk http://www.seide.net.
Het is verder de bedoeling ook een Franse versie op Internet te zetten.
Daannee is al een bescheiden begin gemaakt onder http://www.soie-
.net.
IS/M FT- Si
tveky Strtfce
Means Roe Töbxco
É&aSm
American Originals is een schijfje vol nostalgie.