Iedereen kan vroeg of laat
een moordenaar worden
Een
stukje
tijd
kwijt
I Van Dantzig
en het kwaad
reportage
29
zaterdag 7 juni 1997
Hij is grootgebracht met het idee dat de
mens goed is, maar daar gelooft hij
niet meer zo erg in. Gesprek met prof. Van
Dantzig, psychiater, over het kwaad. Zijn
constatering: we hoeven ons geen enkele
illusie te maken. ,,In oorlogen blijkt dat u
en ik iemand anders een bajonet in de buik
kunnen steken."
Langs de kant van de weg schreeuwen
mensen om moord, om vergelding.
Sommigen stenigen hun buren, anderen
lynchen ze. Het is bijltjesdag in Kinshasa,
de hoofdstad van Zaïre. De beelden doen
denken aan Ruanda waar buren elkaar
het hoofd afhakten of, kinderen incluis,
de kerk in joegen en er vervolgens hand
granaten naar binnen gooiden.
In Zaïre zeggen de daders dat de slachtof
fers het verdienen omdat ze de verdreven
leider Mobutu steunden, cle verpersoon
lijking van het kwaad. In Ruanda hakten
Hutu's in op Tutsi's, want als ze dat niet
deden, hadden hun leiders gewaar
schuwd, dan zouden de als kwaadaardig
bestempelde Tutsi's de Hutu's wel komen
uitmoorden.
Tragisch
„Aanhangers van Kabila in Zaïre en Hu
tu's in Ruanda vinden dat Hun daden ge
rechtvaardigd zijn. Dat zegt iedereen die
geweld gebruikt. Hitier ook. Die zei 'ik zie
duidelijk een joods-kapitalistische sa
menzwering' en hij vond het daarom te
recht de joden uit te roeien. Wij zeiden
'Hitler is gek' en vonden het volstrekt
rechtvaardig geweld tegen hem te gebrui
ken. Iedereen vindt nu eenmaal dat hij ge
lijk heeft omdat iedereen door zijn eigen
ogen kijkt. Maar gelijk zegt helemaal
niets. Niemand heeft 'gelijk'. Het is im
mers maar net vanuit welk gezichtspunt
je kijkt. Dat is een tragische vaststelling,
want daardoor heeft iedereen altijd een
argument om zijn eigen geweld te recht
vaardigen. Iedereen vindt nu eenmaal dat
hij voor een rechtvaardige zaak vecht om
dat het altijd de ander is die het kwade
vertegenwoordigt; dat zijn we nooit
zelf'."
De slanke man, op
weg naar de tach
tig, praat zacht.
Prof. Andries van
Dantzig is oud
hoogleraar psycho
therapie, maar hij
heeft nog altijd een
eigen praktijk. Hij
haast zich te zeggen
dat hij demisdaden
van Hitier tegen de
mensheid niet wil
goedpraten, na
tuurlijk niet, maar
dat hij enkel pro
beert ze te verkla
ren.
Te simpel
Het is hem ook te
simpel om bijvoor
beeld het Duitse
bombardement op
Rotterdam te ver-
- oordelen maar het
geallieerde bom
bardement op
Dresden als een
goede daad te be
schouwen. Het is
hem te eenvoudig
om het geweld van
Mobutu wel te ver
oordelen, maar de
moordpartijen van
Kabila's volgelin
gen niet. „Als we
het hebben over het
kwaad in de wereld,
in de mens, dan
moet je alle bom
bardementen, alle
geweld beschou
wen als het kwade.
Maar in de praktijk
zie je dat we het
geweld dat we zelf
gebruiken nooit
veroordelen. Het is
altijd 'wij' en 'zij'.
Wij zijn goed en zij
zijn slecht. Het ge
weld dat zij gebrui
ken gaat ons
verstand te boven,
zeggen we dan. Dat
is natuurlijk niet
zo, het gaat ons in
voelingsvermogen te boven. Maar het ge
weld dat wij gebruiken, daar kunnen we
altijd heel goed inkomen, hoe verschrik
kelijk het ook is. Denk maar aan de
atoombom op Hiroshima."
Zijn constatering is een pijnlijke: we hoe
ven ons geen enkele illusie te maken. „In
oor-logen blijkt dat u en ik een ander een
bajonet in de buik kunnen steken. Dood
goeie jongens die een nette opvoeding
hebben gehad, zijn als soldaat overal toe
in staat. Het spijt me, maar iedereen die
denkt 'dat gebeurt mij niet' kan vroeg of
laat een moordenaar worden. Als ik mijn
vijand dood, vermoord ik toch ook ie
mand, al is het dan niet mijn buurman? Ie
dereen weet dat en toch zeggen we: zou
dat nou echt waar zijn?"
Oppermachtig
„Elke gemeenschap is in staat de vijand te
vermoorden. Door de eeuwen heen heeft
de bloem der natie elkaar uitgemoord.
Niet omdat ze zo waren opgevoed of om
dat ze dat zo graag wilden, maar omdat de
structuren waarin ze functioneerden dat
van ze eisten. Structuren zijn namelijk
oppermachtig. Wil jein de wereld iets ver
anderen, dan moet je dus over de structu
ren nadenken. En dat is politiek. De hele
internationale politiek gaat om het be
vorderen van veiligheid en het beste is als
dal in ieders belang is. De derde wereld
oorlog is enkel en alleen nog niet uitge
broken omdat niemand er belang bij
heeft. Het zou immers een atoomoorlog
worden met een vrijwel totale vernieti
ging en daarvan zijn de nadelen groter
Prof. Andries van Dantzig: „Iedereen die vecht heeft altijd gelijk. Maar gelijk zegt niets."
foto CeesZorn
dan de te behalen voordelen. Zodra er een
situatie ontstaat dat het andersom is, zal
er zonder meer weer een wereldoorlog
uitbreken."
Hij is opgevoed met het besef dat de mens
goed is. Maar daar gelooft hij niet meer zo
erg in. „De mens kan alleen goed zijn als
de omstandigheden gunstig zijn. Het zijn
vooral de systemen waarin mensen func
tioneren, die bepalen of het de goede of de
slechte kant met ze opgaat.
Extreem voorbeeld: Dutroux. „Wat er al
lemaal over die man is gezegd en geschre
ven, is ongetwijfeld waar. Maar voor mij is
de belangrijkste vraag: Waarom is hij zo
geworden? Waarom zijn er pedofiele net
werken, hoe functioneren die? Daar zou
nou echt een gedegen onderzoek naar
moeten worden gedaan. Want iets is pas
beheersbaar als je het begrijpt. Wat niet
wil zeggen dat daarmee ook alles te recht
vaardigen is. Als mijn hond mensen bijt,
kan ik zeggen 'dat deed zijn vader ook' of
'als puppie is hij altijd geschopt en heeft
hij nooit genoeg te eten gehad'. Maar ik
muilkorf hem dan wel of ik laat 'm afma
ken. Je moet natuurlijk wel maatregelen
nemen."
Paradox
Hij vindt - o paradox - dat ónze wereld,
dichtbij huis, beter is dan ooit. „Dat je
kunt neuken zonder meteen te moeten
trouwen, dat is toch geweldig? Dat men
sen die geen werk hebben een uitkering
krijgen, dat ouderen niet dood gaan van
de honger, dat bestaat nog maar een jaar
of dertig. In mijn jeugd kregen ouden van
dagen een blik tomatensoep. Mijn moeder
ging als voorzitter van het Burgerlijk Ar
menbestuur 's winters langs bejaarden en
wie geluk had kon een extra deken krij
gen. Dat is nog maar een half mensenle
ven geleden. Mensen beseffen niet dat ons
sociale stelsel een enorme verworvenheid
is. Dat moet je ze als kind al leren omdat
het een groot gevaar voor onze samenle
ving is als de burgers te weinig weten over
de waarde van die samenleving."
„De Riaggs, met al hun onvolkomenhe
den, dat zijn toch geweldige instellingen.
Die zou je moeten uitbouwen. Ik word niet
moe te verkondigen dat psychische zorg
net zo gewoon zou moeten zijn als licha
melijke zorg. Het mag geen verschil ma
ken of je met een gebroken arm naar de
dokter gaat of met een alcoholverslaving
naar de psycholoog. Maar helaas, over li
chamelijke kwalen doet bijna niemand
geheimzinnig maar zodra het in een gezin
moeilijk gaat, mag niemand binnenko
men. Je hangt je vuile was niet buiten.
Moet je nou net wél doen. Mensen moeten
juist beseffen dat ze dan heel veel ellende
kunnen voorkomen.""
„Denk eens aan een gezin waar de vader
zijn kinderen mishandelt. In negen van de
tien keer zijn dat mannen die als kind zélf
zijn mishandeld. Dat zijn geen beulen, het
zijn stakkers. Gezinnen met spanningen
zouden hulp moeten inroepen, maar ze
doen het niet uit schaamte. Als die zouden
zeggen: kom binnen, fijn dat u er bent,
want het dreigt helemaal fout te gaan, dan
heb je grote kans dat het goed zal gaan. Er
zijn veel gewelddadige kinderen die uit
gewelddadige gezinnen komen. Daar
moeten we toch veel beter op letten. Dit
soort dingen hooxi; een gemeenschappe
lijk probleem te zijn. Hoe dat dan verder
moet, hoe je bijvoorbeeld voorkomt dat
iedereen zich met iedereen gaat bemoei
en, is vers twee. Nu bemoeien we ons er
pas mee als het kwaad al is geschied en dat
is niet nodig."
Waar hij kwaad over kan worden: als ie
mand op een fiets zonder licht langs een
agent rijdt die daar niets aan doet. „Ja,
dat meen ik bloedserieus. Het is belang
rijk dat burgers respect hebben voor de
regels. We hebben als samenleving een
aantal regels opgesteld. Als je die regels
onzin vindt, schaf ze dan af. Maar zolang
het ónze regels zijn, zijnzebelangi'ijk. Als
je die niet naleeft, zeg je eigenlijk: mijn
maatschappij zegt me niets."
Waarden
Daar krijgt hij de kriebels van. Daarom,
vindt hijmoet je kindex-en zo vroeg moge
lijk vertellen dat de democratie de meest
waai'devolle samenleving is die er op de
wereld bestaat. „Het is een vergissing te
denken dat waarden en nonnen ons van
zelf komen aanwaaien, die moeten wor
den geleerd. Als je gelooft in de democra
tie, dan moet je je kindei-en dat geloof ook
bijbrengen. Mensen moet je van kinds af
aan lei-en hoe een demoei-atische samen
leving in elkaar zit, wat de i-egels zijn. Dat
is een taak van de ouders, maar ook van de
maatschappij. Ouders moeten hun kinde
ren lei*en dat 't het ergste kwaad in een de
mocratie is om nxet te gaan stemmen. Al
die leerkrachten
die in de jaren zes
tig zo geëngageerd
waren, hebben er
voor gezorgd dat er
nu een hele volwas
sen genex'atie is die
beseft hoe ontzet
tend belangx-ijk het
milieu is."
Voor Van Dantzig
zijn het altijd weer
de systemen, de
structuren en de
omstandigheden
die bepalen of het
kwaad, waax-toe ie
der mens in staat is,
zich zal openbai-en.
„Kinderen die door
liefde omgeven op-
gx'oeien, zullen
minder snel tot ge
weld neigen dan
kinderen die door
hun ouders zijn
mishandeld- Dus
moeten we zorgen
voor een omgeving
waax-in die mishan
deling zo weinig
mogelijk kansen
krijgt. Collectief
geweld zal in een
democratische sa
menleving veel
minder snel tot ont
plooiing komen,
dus moeten we zor
gen dat iedereen
overtuigd is van de
zegeningen dit po
litieke systeem. Het
zijn geen garanties
voor een vreedzame
wereld, maar ze
maken de kans op
uitbarstingen van
het kwaad wel klei
ner."
Christelijk
Trouwens, hij vindt
het eigenlijk maar
een naar woord, het
Kwaad. „Komt om
dat de hele discus
sie daarover uit de
christelijke hoek komt: God is weg en dus
verloedert de maatschappij. Abortus, eu
thanasie, dat zijn daaxvoor dan de bewij
zen. Maar voor heel veel anderen zijn dat
juist zegeningen en hebben ze helemaal
niets te maken met Satan. Je moet zo op
passen als j e het over het Kwaad hebt, met
een hoofdlettei-, want het wordt heel snel
theologisch-fundamentalistische propa
ganda: ga terug naar....."
„Ik vind dat onzin. Criminaliteit, toena
me van geweldsmisdrijven, dat heeft
evenmin iets te maken met het geloof in
God of welke hogei-e macht dan ook. 't Is
een kwestie van techniek. Het is gemak
kelijk een zwaar misdrijf te plegen omdat
je heel eenvoudig aan wapens kunt komen
en omdat er snel vexvoer is. Als we ophou
den met het bestrijden van drugs, dan is ex-
al veel gewonnen, want dat verbod leidt
tot criminaliteit en geld voor de maffia.
Bovendien: alcohol is een veel en veel gro
ter probleem dan al die drugs. Statistisch
gezien vergx-oot het gebruik van alcohol
de kans op gewelddadigheid. Laten we al
die enei-gie die nu voor niets opgaat aan
drugs liever aan alcohol besteden. Want
dat er zoveel mis gaat met mensen, met de
wei-eld, is niet omdat we van God los zijn,
hel komt omdat we de wex-eld niet goed
hebben georganiseerd. En het blijft zeer
de vx-aag in hoevexTe we er in zullen slagen
dat beter te doen. Als dat niet lukt. zal
blijken dat de mens toch een mislukte
diex-sooi-t is."
Dick Hofland
Nog even gauw naar de supermarkt.
Zacht klinkt de achtergrondmuziek
door de zaak. Plotseling verdwijnt alles,
op de muziek na. Een tophit uit de jaren
zestig knalt uit de speakers. Je wordt
duizelig, raakt weg. Als je weer bijkomt,
begeleidt de beveiligingsdienst je met
stevige hand naar de uitgang. 01' je
helemaal betoeterd bent om met
conservenblikken naar de speaker te
gooien. „Met wat? Naar een speaker?
Waarom?", stamel je. Je hebt geen idee
wat er is gebeurd.
Het is een van de px-oblemen
waax-mee mensen met het
Meervoudig Persoonlijkheids Syn-
dx-oom (MPS) kampen. Ze zijn plot
seling een stukje tijd kwijt. Het
voorbeeld gaat over een vrouw met
MPS. Ze gaat winkelen, maar in
werkelijkheid gaat een van haar 'al-
tei-persoonlijkheden' winkelen: de
gastvrouw. In haar leeft nog een
aantal 'personen'.
Bij het horen van de tophit nam een
van hen, Kim, het bewind over. Kim
is 14 jaar en beschermer. Hij moet de
gevaaxdijke px-ikkel, de tophit, uit
schakelen.
Een mopje muziek gevaarlijk? Wel
voor 'het meisje', een van de andere
pex-soonlijkheden die zich in de
winkelende vrouw bevinden. Haar
grootvader draaide altijd keihard
die plaat als hij het meisje seksueel
misbruikte. De 'gastvrouw' weet
dat niet, want 'het meisje' staat los
van haai'. Kim weet dat evenmin.
Hij moet alleen de pi'ikkel uitscha
kelen.
Een persoon blijkt minstens dx-ie
langs elkaar heen levende 'perso
nen' te zijn. Het is beklemmend,
want mensen met MPS zijn i-egel-
matig stukjes tijd 'kwijt' doordat
plotseling 'alters' het roer volledig
overnemen van de gastvrouw of -
heer.
Dat overnemen is heel radicaal: el
ke alter wordt beleefd als een volle
dige persoon, compleet met zijn of
haar gedrag, denken, lichaam en
gevoelens. Een MPS'er zegt, denkt,
voelt of doet in die zwai'te gaten
dingen die hij zelf 'nooit zou doen'.
Stemmen
MPS leidt tot meer merkwaai'dige
gewaax-wordingen. Zo kunnen
meervoudige pex-soonlijkheden in
hun hoofd stemmen horen. Ook
voelen ze zich vaak niet alleen in
hun lichaam.
Het blijft ook vaak geen interne
zaak. Michaela Huber, auteur van
Meervoudige persoonlijkheden,
heeft cliënten met diverse schoen
maten en verschillende kleuren
ogen, afhankelijk van de alter die
actief is. MPS'ers kunnen ook be
schikken over diverse handschrif
ten, kledingstukken, voorkeuren en
vrienden. MPS'ers verzinnen daax--
om vaak smoezen, tot aan het ab
surde toe. Want hoe verklaar je, dat
je een kwartier wezenloos in een
medicijnkastje staat te staren?
MPS'ers doen de grootste moeite
zich betrouwbaar, bei-ekenbaar en
consequent te gedragen.
Huber schi-ijft, vanuit een feminis
tische visie (90 procent van de MPS-
gevallen betreft vrouwen), helder
en direct over wat mensen met MPS
meemaken en hoe een meervoudige
pei-soonlijkheid ontstaat. Aan de
basis ligt het aanpassingsgedrag
wat we allemaal doen. Iedereen
heeft verschillende 'ikken': het
bex-oeps-ik, het familie-ik, het uit-
gaans-ik, het kind-ik. het sportver-
enigings-ik. Nox-maal zitten de 'ik
ken' elkaar niet in de weg.
Losgescheurd
Zo niet bij meervoudige persoon
lijkheden. Zij hebben losse deelper
soonlijkheden en regelmatig nemen
minstens twee daarvan het gedrag
van de beti-okkene over. In het voor
beeld van de supermarkt was dat
Kim.
Zo'n pei-soon kan elke leeftijd heb
ben en ongeacht het geslacht van de
'echte' persoon jongen/man of
meisje/vrouw zijn. De lappendeken
raakt verscheurd bij personen die
bijzonder goed kunnen dissociëren
én in hun kindertijd lange tijd te
maken hebben gehad met extreem
geweld.
Huber waai-schuwt in haar boek x-e-
gelmatig, terecht, voordat ze met de
gruwelijke verhalen komt.
Weg terug
Aan voox-gaande duiding van syn-
di-oom, oorzaak en gevolg, besteedt
Huber eenderde van haar 'leex--
boek'. De rest is bestemd voor 'de
weg terug': diagnose (een omstre
den zaak onder artsen, therapeuten
en ziekenfondsen), advies voor
MPS'ei-s en allen die met hen te ma
ken hebben en psychotherapie.
Dat laatste is een lange, moeilijke
weg. Het is een groepstherapie met
één persoorï.
De weg voert langs het opbouwen
van een relatie, bevordering van in
terne communicatie via depro
grammeren en het verwei'ken van
het trauma naar integratie van de
alters tot een persoon.
De tophit in de supermai-kt zal Kim
dan niet meer aanzetten tot een
greep naar de conservenblikken.
Erik Huisman
Michaela Huber. 'Meervoudigepersoon
lijkheden. Een handboek voor overle
venden van extreem geweld'. Uitgever:
Wereldblibliotheek. f 49,50.
