Theater is geen rationeel proces
HOI
1
LN D
FS1
r V L
Carmen dumpt
haar slachtoffers
PZC
Mats Ek,
zonder
moralisme
Jubileumcassette
met waslijst
beroemde namen
HOLN D
F S T V I^O
A DUTCH MIRACLE
hhp
kunst cultuur
21
Wilsons
spektakels
vrijdag 30 mei 1997
De Carmen van de Zweedse
choreograaf Mats Ek is een
fiere, trotse vrouw die als de dood is
dat ze een speelbal van mannelijke
lusten wordt. Die angst maakt haar
tot een fatale hartenbreekster die
haar slachtoffers trouweloos dumpt
nadat ze hen eerst in vuur en vlam
heeft gezet. In het komende Holland
Festival (HF) toont Carmen dat Ek
op gelijke hoogte staat met Hans
van Manen, Pina Bausch en William
Forsythe. Ook zij waren
festivalchoreograaf en met Ek sluit
scheidend directeur Jan van
Vlijmen terecht zijn rij Europese
topchoreografen af.
In Bizets gelijknamige opera uit
1875 is Carmen een vrijheidslie
vende vrouw die geen blaam treft
voor de noodlottige keuzes die ze
op haar liefdespad maakt. Ek koos
een andere invalshoek en liet zich
inspireren door het oorspronkelij
ke verhaal van Prosper Merimée,
de Franse schrijver die in 1847
juist het destructieve effect van
haar trouweloze karakter bena
drukte.
Als Eks Carmen in een bloedrode
jurk het toneel opwervelt geeft ze
met een dikke bolknak in haar
mond meteen haar visitekaartje
af. De mannen zijn gewaar
schuwd: deze vrouw doet precies
waar ze zin in heeft. Wat volgt is
het demasqué waarin haar hoog
moed onverbiddelijk wordt ge
straft. Ze maakt de arme soldaat
José helemaal gek van verlangen,
maar kiest in een schitterende
duet vol vlammende erotiek met
de snelheid van het licht toch voor
de toreador Escamillo. Pas als de
gekwelde José zijn rivaal de dood
injaagt, daagt bij Carmen het licht
en ziet ze gebroken in dat haar be-
nadering van het leven louter el
lende veroorzaakt. Maar Ek toont
ook dat hij de trotse passie van
Carmen begrijpt en haar onafhan
kelijke houding fascinerender
vindt dan die van dociele vrouw
tjes achter het aanrecht.
Onconventioneel
Als rode draad door Eks choreo
grafieën loopt zijn onconventio
nele aanpak van klassieke ballet-
verhalen. In de jaren tachtig
veroverde hij de Europese theaters
met zijn originele en oveiTompe-
lende versies van Giselle en Het
Zivanenmeer. Zo belandt het boe
renmeisje Giselle met haar onmo
gelijke liefde voor de rijke Al-
brecht bij hem niet in een witte
geestenwereld maar in een ge
sticht. En in Het Zwane.nme.er
kiest prins Siegfried voor de zwar
te zwaan en niet voor zijn in een
witte zwaan veranderde geliefde
Odette. Waaimee Ek zijn publiek
duidelijk maakt dat de lief de nooit
volmaakt is en dat de mens daar
maar beter vrede mee kan hebben.
Reactionaire yup
In het komende HF wordt Eks ver
sie van het sprookjesballet Slee
ping Beauty uitgevoerd en ook
deze klassieker gaf hij een prikke
lend eigentijdse wending. Prinses
Aurora komt terecht in het drugs
milieu, haar moeder is bezeten
door seks en van prins Désiré
maakte Ek een reactionaire yup.
Wie eenmaal kennis heeft ge
maakt met zijn werk weet wat hem
ook dit keer te wachten staat: een
spannende combinatie van ab-
rupt-haakse armbewegingen,
heen en weer schuddende hoofden
en houten klaasachtige loopjes
voor de gemoedsuitstortingen met
bewegingen vol elegantie en span
kracht uit de klassieke ballettaal.
Ballet
De Zweed (1945) is de jongste zoon
van het befaamde dansersecht
paar Birgit Cullberg en Anders
Ek, maar aanvankelijk wees niets
erop dat hij in de voetsporen van
zijn ouders zou treden. Hij volgde
een regie-opleiding aan het Ma-
rieborg Volks College en werkte
daarna eerst een tijd als regisseur
bij het Marionetten Theater en het
Koni nklij k Dramatisch Theater in
Stockholm. Dat het bloed toch
kroop waar het niet gaan kon
bleek in 1973, toen hij zich voor
een eerste korte periode aansloot
bij het Cullberg Ballet dat door
zijn moeder tot een toonaange
vend Europees gezelschap was ge
maakt. Van 1985 tot 1993 leidde
hij het Cullberg Ballet alleen,
sindsdien trekt hij als freelancer
door de wereld.
Danstheater
In het HF keert Ek ook terug bij
zijn eerste liefde: hij bewerkte het
toneelstuk The Jew of Malta van
Christopher Marlowe uit 1591 tot
een voorstelling die een meng
vorm tussen theater en dans is ge
worden. In On Malta strijden
christenen, joden en islamieten
om de macht in een steeds heftiger
geweldsspiraal waarin iedereen
zowel slachtoffer als geweldple
ger wordt. Dat de mens tussen
goed en kwaad heen en weer pen
delt vervult Ek echter altijd met
mededogen, voor moralisme is bij
hem geen plaats.
Dankzij zijn absurde gevoel voor
humor heeft zijn werk bovendien
een aangename lichtheid. Zelfs bij
zo'n dramatische gebeurtenis als
de dood van Carmens José voor
het vuurpeloton zorgt dat voor een
relativerende voetnoot die zijn be
trokkenheid bij de tobbende
mensheid des te sterker voor het
voetlicht brengt.
Francoise Ledeboer
'On Malta'is op 15,16 en 17 juni te zien
in het Transformatorhuis van de Wes-
tergasfabriek, aanvang 20.30 uur;
'Sleeping Beauty' op 21, 22 en 23 juni
in Theater Carre, aanvang 20.15 uur;
en 'Carmen' op 25 en 26 juni in Carré,
aanvang 20.15 uur.
Een reis begint niet altijd met een
koffer: het is een uitspraak van een
van de hoofdpersonen in de muzikale
tijdreis Time Rocker van
theaterkunstenaar Robert Wilson (1941,
Waco, Texas), dat onlangs in het
Amsterdamse Miiziektheater was te
zien. Die uitspraak geldt zeker voor het
publiek dat Wilson's voorstellingen
bezoekt. De stukken van deze
veelvuldig onderscheiden
theaterkunstenaar zijn weergaloze
visuele spektakels, fictieve reizen langs
panoramische toneelbeelden en dwars
door begrippen als tijd en ruimte, licht
en geluid.
Het is een wereld waarin de
doorgaans zo goed bewaakte
grenzen tussen de verschillende
kunstdiciplines voorgoed zijn ge
slecht. 'Ik weet niet meer wat het
verschil is tussen theater, dans en
kunst' schreef een verbijsterde
criticus in 1969 na de opvoering
van het vier uur durende stuk The
life and times ofSigmund Freud.
De internationaal opererende
kunstenaar is vele malen in Ne
derland te zien geweest met wer
ken die hem wereldberoemd heb
ben gemaakt. In 1990 werd de
kassa van het Muziektheater be
stormd voor de 'rockoperette' The
Black Rider, waarvoor Tom Waits
de muziek schreef. Ook klassie
kers als de theateropera Einstein
on the Beach, het stuk dat de com
merciële doorbraak van Philip
Glass betekende, Deafman Glance
en zijn niet voltooide, 12 uur du
rende internationale opera The
CIVIL warS, zijn in Nederland te
zien geweest.
Paradepaardje
Het veelzijdige werk van Wilson
vormt nu een van de paradepaard-
jes van het komende Holland Fes
tival. Enkele weken geleden
vormde Time Rocker, de vrucht
van de samenwerking tussen Wil
son en Lou Reed, hiervoor de op-
Robert Wilson: „We moeten leren luisteren met ons hele lichaam."
foto Mario del Curto
maat. De komende weken zijn nog
twee voorstellingen in Nederland
te zien: La maladie de la Mort van
Marguerite Duras, een voorstel
ling van twee mensen die proberen
te ontsnappen aan de dodelijke
eenzaamheid die hen kwelt. De
Franse acteur Michel Piccoli staat
hierin op het podium met Wilsons'
favoriete actrice Lucinda Childs
Heel bijzonder is ook Hamlet, a
Monologue, waarin Robert Wilson
zelf het podium betreedt in een
adembenemende en zeer persoon
lijke adaptie van Shakespeare's
Hamlet. De beeldkunstenaar
heeft dit 'stuk der stukken' omge
zet tot een monoloog die begint op
het moment dat de titelfiguur
sterft en het leven nog eenmaal
aan zich voorbij ziet trekken. Het
stuk toont, dat hij een weergaloos
acteur is. maar maakt ook duide
lijk hoezeer hij is beinvloed door
onder meer het Japanse theater en
de Chinese opera waarin achter
elke subtiele beweging een bete
kenis schuilt. Het personage
wordt geschilderd door rusteloze
sprongen in de tijd die steeds een
ander facet van diens persoonlijk
heid weergeven: een onschuldig
kind, een wijze oude man, een on
geduldige jongen.
Spel met de tijd
Dat 'spelen met de tijd' vinden we
in al zijn werk terug. Wilson schil
dert, regisseert, tekentfilmt, ont
werpt video-installaties maar ook
gebouwen. Zo werkt hij momen
teel aan ontwerpen voor een mu
seum in Jeruzalem en een tuin
naast een bibliotheek in Parijs.
Met Philip Glass maakt hij een
driedimensionale film: Monsters
of Grace. Hij integreert al die acti
viteiten op wonderbaarlijke wij
ze, ogenschijnlijk zonder tijdsbe
sef.
In zijn theaterwerk speelt het be
grip tijd en het reizen door de tijd
een belangrijke rol. Ook zijn pu
bliek krijgt een ander besef van
tijd: veel van zijn voorstellingen
duren meer dan vier uur. In 1972
maakte hij voor een kunstfestival
in de Iraanse stad Shiraz een voor
stelling die maar liefst zeven da
gen duurde. De voorstelling, The
Life and Times of Joseph Stalin
(1973) met een cast van 140 men
sen - inclusief Wilsons 78-jarige
grootmoeder - duurde twaalf uur.
Zonder pauze.
Verdwalen
Ook in andere opzichten is zijn
soms moeilijk toegankelijk. Niet
altijd wensen toeschouwers zich
te verliezen in Wilson's oogstre
lende theatrale hallucinaties en
eigenzinnig en soms bizar gebruik
van de teksten, - zijn 'ping-pong-
dialoog' - afgewisseld met lange
pauzes. Toch is dat voor hem het
uitgangspunt. In een documentai
re over het productieproces van
Hamlet, a monologue, zegt Wilson
..Het is noodzakelijk om soms in
een stuk te verdwalen. Theater is
te bang om het publiek kwijt te ra
ken. Ik zeg: 'Oké, verlies ze maar,
laat ze verdwalen, het is goed'.
Theater moet natuurlijk onder
houdend zijn, maar dat betekent
niet dat we elke seconde persoon
lijk aangesproken moeten worden
zoals op televisie, dat. we elke mi
nuut moeten reageren, lachen, of
huilen. Als het theater zo in elkaar
zit, is er iets goed fout."
De stukken die op het Holland
Festival te zien zijn geven natuur
lijk maar een fragmentarisch
beeld van de veelzijdigheid van
Wilson. Time Rocker is een visuele
theateropera zoals we die van hem
kennen, een werk waarin geluid,
licht, tekst kostuums en decor
van gelijk belang zijn. In La tttala-
die de La Mort en Hamlet concen
treert hij zich voornamelijk op
tekst en beweging. De laatste vijf,
zes jaar wordt zijn werk in toene
mende mate beinvloed door lite
ratuur.
Evenementen
Wilson praat niet graag over de
betekenis en de bedoelingen die
hij met zijn werk heeft. „Wat ik al
lemaal doe, in de schilderkunst,
ontwerpen, dans, electronische
muziek, zijn evenementen. Ze
hebben een chronologie en een
tijdslimiet, maar wat gebeurt, ge
beurt. Wanneer ik schilder laat ik
het over aan de verf. Het is een
emotioneel, niet een rationeel pro
ces."
In zijn werk geeft hij wel degelijk,
zij het verpakt in vaak onvergete
lijke beelden, zijn visie op politie
ke en historische ontwikkelingen.
Maar vooral wil hij het interprete
ren aan zijn publiek overlaten,
tenminste, als zij zich voor zijn
fantastische associaties open wil
len stellen. „We moeten leren luis-
tex-en met ons hele lichaam, zoals
iemand die doof is, en niet alleen
met onze oren. Met dezelfde ge
voeligheid moeten we om ons heen
kijken."
Monique Brandt
Naast de genoemde voorstellingen
vin dtop23 en 24 juni in het Theater In
stituut een Robert Wilson marathon
plaats, waar video's van zijn iverlc wor
den vertoond. Op woensdag 25 juni
geeft Wilson zelf een lezing over zijn
werk in de Theaterschool in Amster
dam. In de foyers van het Muziekthea
ter is een expositie ingericht die een
beeld schetst van Wilsons werk dat in
ons land te zien is geweest.
De lijst met beroemde na
men op de Holland Festi
val-jubileumcassette met zes
cd's is duizelingwekkend. So
listen als Maria Callas, Lucia
no Pavarotti in zijn jonge jaren,
Elisabeth Schwarzkopf, Teresa
Berganza, Cathy Berberian,
Gré Brouwenstijn en Elly Ame-
ling en dirigenten als George
Szell, Bruno Walter, Leopold
Stokowski, Carlo Maria Giuli-
ni en Kyrill Kondrashin zorg
den de afgelopen halve eeuw
voor zoveel muzikale magie dat
in de huiskamers van nu nog
meteen hoorbaar is waarom het
enthousiaste IIF-publiek ooit
in ovationeel applaus uitbarst-
I te.
I Alleen al de verloren gewaande
opnamen van het Concertge
bouworkest onder beroemde
gastdirigenten uit de jaren
rond 1950, verleent deze cas
sette een uitzonderlijke muzi-
I kaal-historische betekenis. Ze
lagen op glasplaten te sluime
ren in de archieven van Radio
Nederland Wereldomroep en
werden bij toeval ontdekt tij-
dens de speurtocht naar ge-
schikt materiaal. De oudste
HF-opname bleek de ouverture
uit Cyrano de Bergerac van Jo-
I han Wagenaar onder directie
van Szell op 1 juli 1948. Ge
schoond van ruis door produ-
cent Klaas Posthuma is nu weer
J perfect te horen dat Szell een
uitvoering verzorgde waar de
vonken vanaf vlogen.
Verrassing
Na het onuitwisbare stempel
1 dat Willem Mengelberg tot in
de Tweede Wereldoorlog op de
Mahler-uïtvoeringen van het
Concertgebouworkest had ge-
drukt, was de grootste verras-
sing de vondst van Mahlers
vierde symfonie onder Bruno
Walter op 6 juni 1952 met de
toen 37-jarige Elisabeth
Schwarzkopf als soliste. Vol
gens de toelichting van Hans
Heg in het boekje dat de casset-
Ite begeleidt, hield Walter er
hoorbaar andere stijlopvattin
gen op na en dat maakt deze
uitvoering tot neusje van de
zalm voor muzikale fijnproe
vers. Maar ook de bijdrage van
de legendarische solofluitist
Hubert Barwahser aan de uit
voering van een prelude van
Debussy onder Stokowski (op 5
juli 1951) klinkt nog steeds
wonderschoon.
De kiem voor deze uitgave met
louter live-opnamen werd ge
legd door HF-pr-chef Babs van
Overbeek, die met haar idee
aanklopte bij Hans Quant,
hoofd klassieke muziek van de
Wereldomroep. Zou het niet
prachtig zijn het vijftigjarig
bestaan van het HF te vieren
met een cd met historische
opnamen uit zijn rijk gevulde
archief?
Quant was dat met haar eens en
nam op zijn beurt contact op
met HF-directeur Jan van Vlij
men. Die bracht de bal aan het
rollen met de benoeming van
een selectie- en luistercommis
sie: Jan Zekveld (oud-artistiek
leider van de VARA Matinee en
het Koninklijk Concertge
bouworkest), Hans Heg (mu
ziekcriticus van de Volkskrant)
en Posthuma, cd-producent die
met de uitgaven op zijn label
Globe een reputatie van grote
kwaliteit h?eft opgebouwd.
Van Vlijmen zelf zou zo nodig
als scheidsrechter en bemidde-
I laar fungeren.
Honderden uren
De commissie vroeg om te be-
i ginnen een computeruitdraai
van de collectie in de geluidsar
chieven van Wereldomroep en
Nederlandse Programma
Stichting op. Volgens commis
sielid K.Posthuma bleek dat
die lijst bij lange na niet com
pleet was. De leden misten veel
bijzondere operavoorstellin-
gen, recitals en concerten die ze
zelf ooit hadden bijgewoond:
„We gingen daarom zelf op
zoek en dat leverde honderden
uren band op, waaronder de
ontdekking van de Concertge-
bouw-opnamen waar we eerst
heel zenuwachtig van werden.
Om de rijkdom van deze vondst
tot zijn recht te laten komen
werd besloten dan maar zes in
plaats van de eerder geplande
vijf cd's uit te brengen.
Bij de selectie van de ruim ze
ven en een half uur muziek
stond voorop dat de opnamen
anno 1997 hun volle muzikale
waarde moesten hebben be
houden. „Als de uitvoeringen
ons nog steeds fascineerden
wisten we dat het goed was",
vertelt Posthuma. „En verder
wilden we natuurlijk niemand
laten afgaan."
Als voorbeeld noemt hij de ope
ra Jenufa van Janacek, die in
1960 met medewerking van de
befaamde Gré Brouwenstijn in
het Nederlands werd gezongen:
„Daar kregen we zelfs kromme
tenen van." En bij de eerste op
name op authentieke instru
menten onder Gustav Leon-
hardt, in 1965 in het Haags
Gemeentemuseum bleek he
laas dat de net gerestaureerde
instrumenten steeds valser be
gonnen te klinken onder in
vloed van de toen heersende
hittegolf.
Als tweede selectiecriterium
gold bovendien dat de cd's door
ruimtegebrek alleen opnamen
konden bevatten die nooit eer
der waren uitgebracht. Zo
zingt Maria Callas op een band
uit een privé-collectie uit 1959
de sterren van de hemel als El
vira in Verdi's Ernani. Maar wie
ook fragmenten uit een van de
legendarische HF-concerten
van de alt Kathleen Ferrier ver
wacht, moet Posthuma teleur
stellen. En verder bleken be
paalde opnamen helaas niet
bruikbaar omdat ook het pu
bliek van vroeger het hoesten
niet kon laten.
Op de cd die aan Nederlandse
componisten is gewijd staat
ondermeer een fragment uit de
opera Reconstructie (van Louis
Andriessen, Reinbert de
Leeuw, Misha Mengelberg, Pe
ter Schat en Jan van Vlijmen,
naar een libretto van Harry
Mulisch en Hugo Claus) uit
1966.
Als histoxüsche curiositeit uit
de 'maatschappijkritische fase'
van de HF-geschiedenis is dat
bijzonder aardig omdat de ope
ra een monument was voor gu
errillastrijder Che Guevara en
links-modieus ten strijde trok
tegen het verfoeilijke imperia
lisme van de Verenigde Staten
in Latijns-Amerika. Dat leidde
zelfs tot Kamervragen over
verspilling van overheidssub
sidie aan belediging van een
bevriende natie.
Humeurig
Op de cd met de internationale
componisten die na de bijdra
gen van Benjamin Britten in de
jaren vijftig vanaf de jaren ze
ventig in het HF hun opwach
ting maakten, prijken de na
men van Luciano Berio, Luigi
Nono, Pierre Boulez, Galina
Oestvolkskaya, Guo Wenjing,
Mauricio Kagel en Iannis Xen-
akis.
Als het aan de commissie had
gelegen had ook Karlheinz
Stockhausen daarbij gehoord
omdat hij in vele festivals pro
minent aanwezig was. Maar na
veel humeurig heen en weer ge-
fax over de keus van zijn stuk
bleef de HF-coryfee toch dwars
liggen en werd besloten hem
dan maar weg te laten.
Posthuma is er niet rouwig om:
„Neem nou Boulez. die was
juist zeer vereerd, net als de an
deren die we om toestemming
vroegen." Dankzij hun gratis
medewerking is de prijs op het
zeer schappelijke bedrag van
99,50 gulden uitgekomen.
De HF-jubileumcassette ligt
vanaf aanstaande zaterdag in
een oplage van 2000 exempla
ren in de platenwinkels.
Francoise Ledeboer
GLMBE
Yjüffk
De jubileum cd-cassette 'A Dutch Miracle' met hoogtepunten uit
50 jaar Holland Festival.
Een van de voorstellingen in de choreografie van Ek is Sleeping Beauty.