Theater is geen rationeel proces HOI 1 LN D FS1 r V L Carmen dumpt haar slachtoffers PZC Mats Ek, zonder moralisme Jubileumcassette met waslijst beroemde namen HOLN D F S T V I^O A DUTCH MIRACLE hhp kunst cultuur 21 Wilsons spektakels vrijdag 30 mei 1997 De Carmen van de Zweedse choreograaf Mats Ek is een fiere, trotse vrouw die als de dood is dat ze een speelbal van mannelijke lusten wordt. Die angst maakt haar tot een fatale hartenbreekster die haar slachtoffers trouweloos dumpt nadat ze hen eerst in vuur en vlam heeft gezet. In het komende Holland Festival (HF) toont Carmen dat Ek op gelijke hoogte staat met Hans van Manen, Pina Bausch en William Forsythe. Ook zij waren festivalchoreograaf en met Ek sluit scheidend directeur Jan van Vlijmen terecht zijn rij Europese topchoreografen af. In Bizets gelijknamige opera uit 1875 is Carmen een vrijheidslie vende vrouw die geen blaam treft voor de noodlottige keuzes die ze op haar liefdespad maakt. Ek koos een andere invalshoek en liet zich inspireren door het oorspronkelij ke verhaal van Prosper Merimée, de Franse schrijver die in 1847 juist het destructieve effect van haar trouweloze karakter bena drukte. Als Eks Carmen in een bloedrode jurk het toneel opwervelt geeft ze met een dikke bolknak in haar mond meteen haar visitekaartje af. De mannen zijn gewaar schuwd: deze vrouw doet precies waar ze zin in heeft. Wat volgt is het demasqué waarin haar hoog moed onverbiddelijk wordt ge straft. Ze maakt de arme soldaat José helemaal gek van verlangen, maar kiest in een schitterende duet vol vlammende erotiek met de snelheid van het licht toch voor de toreador Escamillo. Pas als de gekwelde José zijn rivaal de dood injaagt, daagt bij Carmen het licht en ziet ze gebroken in dat haar be- nadering van het leven louter el lende veroorzaakt. Maar Ek toont ook dat hij de trotse passie van Carmen begrijpt en haar onafhan kelijke houding fascinerender vindt dan die van dociele vrouw tjes achter het aanrecht. Onconventioneel Als rode draad door Eks choreo grafieën loopt zijn onconventio nele aanpak van klassieke ballet- verhalen. In de jaren tachtig veroverde hij de Europese theaters met zijn originele en oveiTompe- lende versies van Giselle en Het Zivanenmeer. Zo belandt het boe renmeisje Giselle met haar onmo gelijke liefde voor de rijke Al- brecht bij hem niet in een witte geestenwereld maar in een ge sticht. En in Het Zwane.nme.er kiest prins Siegfried voor de zwar te zwaan en niet voor zijn in een witte zwaan veranderde geliefde Odette. Waaimee Ek zijn publiek duidelijk maakt dat de lief de nooit volmaakt is en dat de mens daar maar beter vrede mee kan hebben. Reactionaire yup In het komende HF wordt Eks ver sie van het sprookjesballet Slee ping Beauty uitgevoerd en ook deze klassieker gaf hij een prikke lend eigentijdse wending. Prinses Aurora komt terecht in het drugs milieu, haar moeder is bezeten door seks en van prins Désiré maakte Ek een reactionaire yup. Wie eenmaal kennis heeft ge maakt met zijn werk weet wat hem ook dit keer te wachten staat: een spannende combinatie van ab- rupt-haakse armbewegingen, heen en weer schuddende hoofden en houten klaasachtige loopjes voor de gemoedsuitstortingen met bewegingen vol elegantie en span kracht uit de klassieke ballettaal. Ballet De Zweed (1945) is de jongste zoon van het befaamde dansersecht paar Birgit Cullberg en Anders Ek, maar aanvankelijk wees niets erop dat hij in de voetsporen van zijn ouders zou treden. Hij volgde een regie-opleiding aan het Ma- rieborg Volks College en werkte daarna eerst een tijd als regisseur bij het Marionetten Theater en het Koni nklij k Dramatisch Theater in Stockholm. Dat het bloed toch kroop waar het niet gaan kon bleek in 1973, toen hij zich voor een eerste korte periode aansloot bij het Cullberg Ballet dat door zijn moeder tot een toonaange vend Europees gezelschap was ge maakt. Van 1985 tot 1993 leidde hij het Cullberg Ballet alleen, sindsdien trekt hij als freelancer door de wereld. Danstheater In het HF keert Ek ook terug bij zijn eerste liefde: hij bewerkte het toneelstuk The Jew of Malta van Christopher Marlowe uit 1591 tot een voorstelling die een meng vorm tussen theater en dans is ge worden. In On Malta strijden christenen, joden en islamieten om de macht in een steeds heftiger geweldsspiraal waarin iedereen zowel slachtoffer als geweldple ger wordt. Dat de mens tussen goed en kwaad heen en weer pen delt vervult Ek echter altijd met mededogen, voor moralisme is bij hem geen plaats. Dankzij zijn absurde gevoel voor humor heeft zijn werk bovendien een aangename lichtheid. Zelfs bij zo'n dramatische gebeurtenis als de dood van Carmens José voor het vuurpeloton zorgt dat voor een relativerende voetnoot die zijn be trokkenheid bij de tobbende mensheid des te sterker voor het voetlicht brengt. Francoise Ledeboer 'On Malta'is op 15,16 en 17 juni te zien in het Transformatorhuis van de Wes- tergasfabriek, aanvang 20.30 uur; 'Sleeping Beauty' op 21, 22 en 23 juni in Theater Carre, aanvang 20.15 uur; en 'Carmen' op 25 en 26 juni in Carré, aanvang 20.15 uur. Een reis begint niet altijd met een koffer: het is een uitspraak van een van de hoofdpersonen in de muzikale tijdreis Time Rocker van theaterkunstenaar Robert Wilson (1941, Waco, Texas), dat onlangs in het Amsterdamse Miiziektheater was te zien. Die uitspraak geldt zeker voor het publiek dat Wilson's voorstellingen bezoekt. De stukken van deze veelvuldig onderscheiden theaterkunstenaar zijn weergaloze visuele spektakels, fictieve reizen langs panoramische toneelbeelden en dwars door begrippen als tijd en ruimte, licht en geluid. Het is een wereld waarin de doorgaans zo goed bewaakte grenzen tussen de verschillende kunstdiciplines voorgoed zijn ge slecht. 'Ik weet niet meer wat het verschil is tussen theater, dans en kunst' schreef een verbijsterde criticus in 1969 na de opvoering van het vier uur durende stuk The life and times ofSigmund Freud. De internationaal opererende kunstenaar is vele malen in Ne derland te zien geweest met wer ken die hem wereldberoemd heb ben gemaakt. In 1990 werd de kassa van het Muziektheater be stormd voor de 'rockoperette' The Black Rider, waarvoor Tom Waits de muziek schreef. Ook klassie kers als de theateropera Einstein on the Beach, het stuk dat de com merciële doorbraak van Philip Glass betekende, Deafman Glance en zijn niet voltooide, 12 uur du rende internationale opera The CIVIL warS, zijn in Nederland te zien geweest. Paradepaardje Het veelzijdige werk van Wilson vormt nu een van de paradepaard- jes van het komende Holland Fes tival. Enkele weken geleden vormde Time Rocker, de vrucht van de samenwerking tussen Wil son en Lou Reed, hiervoor de op- Robert Wilson: „We moeten leren luisteren met ons hele lichaam." foto Mario del Curto maat. De komende weken zijn nog twee voorstellingen in Nederland te zien: La maladie de la Mort van Marguerite Duras, een voorstel ling van twee mensen die proberen te ontsnappen aan de dodelijke eenzaamheid die hen kwelt. De Franse acteur Michel Piccoli staat hierin op het podium met Wilsons' favoriete actrice Lucinda Childs Heel bijzonder is ook Hamlet, a Monologue, waarin Robert Wilson zelf het podium betreedt in een adembenemende en zeer persoon lijke adaptie van Shakespeare's Hamlet. De beeldkunstenaar heeft dit 'stuk der stukken' omge zet tot een monoloog die begint op het moment dat de titelfiguur sterft en het leven nog eenmaal aan zich voorbij ziet trekken. Het stuk toont, dat hij een weergaloos acteur is. maar maakt ook duide lijk hoezeer hij is beinvloed door onder meer het Japanse theater en de Chinese opera waarin achter elke subtiele beweging een bete kenis schuilt. Het personage wordt geschilderd door rusteloze sprongen in de tijd die steeds een ander facet van diens persoonlijk heid weergeven: een onschuldig kind, een wijze oude man, een on geduldige jongen. Spel met de tijd Dat 'spelen met de tijd' vinden we in al zijn werk terug. Wilson schil dert, regisseert, tekentfilmt, ont werpt video-installaties maar ook gebouwen. Zo werkt hij momen teel aan ontwerpen voor een mu seum in Jeruzalem en een tuin naast een bibliotheek in Parijs. Met Philip Glass maakt hij een driedimensionale film: Monsters of Grace. Hij integreert al die acti viteiten op wonderbaarlijke wij ze, ogenschijnlijk zonder tijdsbe sef. In zijn theaterwerk speelt het be grip tijd en het reizen door de tijd een belangrijke rol. Ook zijn pu bliek krijgt een ander besef van tijd: veel van zijn voorstellingen duren meer dan vier uur. In 1972 maakte hij voor een kunstfestival in de Iraanse stad Shiraz een voor stelling die maar liefst zeven da gen duurde. De voorstelling, The Life and Times of Joseph Stalin (1973) met een cast van 140 men sen - inclusief Wilsons 78-jarige grootmoeder - duurde twaalf uur. Zonder pauze. Verdwalen Ook in andere opzichten is zijn soms moeilijk toegankelijk. Niet altijd wensen toeschouwers zich te verliezen in Wilson's oogstre lende theatrale hallucinaties en eigenzinnig en soms bizar gebruik van de teksten, - zijn 'ping-pong- dialoog' - afgewisseld met lange pauzes. Toch is dat voor hem het uitgangspunt. In een documentai re over het productieproces van Hamlet, a monologue, zegt Wilson ..Het is noodzakelijk om soms in een stuk te verdwalen. Theater is te bang om het publiek kwijt te ra ken. Ik zeg: 'Oké, verlies ze maar, laat ze verdwalen, het is goed'. Theater moet natuurlijk onder houdend zijn, maar dat betekent niet dat we elke seconde persoon lijk aangesproken moeten worden zoals op televisie, dat. we elke mi nuut moeten reageren, lachen, of huilen. Als het theater zo in elkaar zit, is er iets goed fout." De stukken die op het Holland Festival te zien zijn geven natuur lijk maar een fragmentarisch beeld van de veelzijdigheid van Wilson. Time Rocker is een visuele theateropera zoals we die van hem kennen, een werk waarin geluid, licht, tekst kostuums en decor van gelijk belang zijn. In La tttala- die de La Mort en Hamlet concen treert hij zich voornamelijk op tekst en beweging. De laatste vijf, zes jaar wordt zijn werk in toene mende mate beinvloed door lite ratuur. Evenementen Wilson praat niet graag over de betekenis en de bedoelingen die hij met zijn werk heeft. „Wat ik al lemaal doe, in de schilderkunst, ontwerpen, dans, electronische muziek, zijn evenementen. Ze hebben een chronologie en een tijdslimiet, maar wat gebeurt, ge beurt. Wanneer ik schilder laat ik het over aan de verf. Het is een emotioneel, niet een rationeel pro ces." In zijn werk geeft hij wel degelijk, zij het verpakt in vaak onvergete lijke beelden, zijn visie op politie ke en historische ontwikkelingen. Maar vooral wil hij het interprete ren aan zijn publiek overlaten, tenminste, als zij zich voor zijn fantastische associaties open wil len stellen. „We moeten leren luis- tex-en met ons hele lichaam, zoals iemand die doof is, en niet alleen met onze oren. Met dezelfde ge voeligheid moeten we om ons heen kijken." Monique Brandt Naast de genoemde voorstellingen vin dtop23 en 24 juni in het Theater In stituut een Robert Wilson marathon plaats, waar video's van zijn iverlc wor den vertoond. Op woensdag 25 juni geeft Wilson zelf een lezing over zijn werk in de Theaterschool in Amster dam. In de foyers van het Muziekthea ter is een expositie ingericht die een beeld schetst van Wilsons werk dat in ons land te zien is geweest. De lijst met beroemde na men op de Holland Festi val-jubileumcassette met zes cd's is duizelingwekkend. So listen als Maria Callas, Lucia no Pavarotti in zijn jonge jaren, Elisabeth Schwarzkopf, Teresa Berganza, Cathy Berberian, Gré Brouwenstijn en Elly Ame- ling en dirigenten als George Szell, Bruno Walter, Leopold Stokowski, Carlo Maria Giuli- ni en Kyrill Kondrashin zorg den de afgelopen halve eeuw voor zoveel muzikale magie dat in de huiskamers van nu nog meteen hoorbaar is waarom het enthousiaste IIF-publiek ooit in ovationeel applaus uitbarst- I te. I Alleen al de verloren gewaande opnamen van het Concertge bouworkest onder beroemde gastdirigenten uit de jaren rond 1950, verleent deze cas sette een uitzonderlijke muzi- I kaal-historische betekenis. Ze lagen op glasplaten te sluime ren in de archieven van Radio Nederland Wereldomroep en werden bij toeval ontdekt tij- dens de speurtocht naar ge- schikt materiaal. De oudste HF-opname bleek de ouverture uit Cyrano de Bergerac van Jo- I han Wagenaar onder directie van Szell op 1 juli 1948. Ge schoond van ruis door produ- cent Klaas Posthuma is nu weer J perfect te horen dat Szell een uitvoering verzorgde waar de vonken vanaf vlogen. Verrassing Na het onuitwisbare stempel 1 dat Willem Mengelberg tot in de Tweede Wereldoorlog op de Mahler-uïtvoeringen van het Concertgebouworkest had ge- drukt, was de grootste verras- sing de vondst van Mahlers vierde symfonie onder Bruno Walter op 6 juni 1952 met de toen 37-jarige Elisabeth Schwarzkopf als soliste. Vol gens de toelichting van Hans Heg in het boekje dat de casset- Ite begeleidt, hield Walter er hoorbaar andere stijlopvattin gen op na en dat maakt deze uitvoering tot neusje van de zalm voor muzikale fijnproe vers. Maar ook de bijdrage van de legendarische solofluitist Hubert Barwahser aan de uit voering van een prelude van Debussy onder Stokowski (op 5 juli 1951) klinkt nog steeds wonderschoon. De kiem voor deze uitgave met louter live-opnamen werd ge legd door HF-pr-chef Babs van Overbeek, die met haar idee aanklopte bij Hans Quant, hoofd klassieke muziek van de Wereldomroep. Zou het niet prachtig zijn het vijftigjarig bestaan van het HF te vieren met een cd met historische opnamen uit zijn rijk gevulde archief? Quant was dat met haar eens en nam op zijn beurt contact op met HF-directeur Jan van Vlij men. Die bracht de bal aan het rollen met de benoeming van een selectie- en luistercommis sie: Jan Zekveld (oud-artistiek leider van de VARA Matinee en het Koninklijk Concertge bouworkest), Hans Heg (mu ziekcriticus van de Volkskrant) en Posthuma, cd-producent die met de uitgaven op zijn label Globe een reputatie van grote kwaliteit h?eft opgebouwd. Van Vlijmen zelf zou zo nodig als scheidsrechter en bemidde- I laar fungeren. Honderden uren De commissie vroeg om te be- i ginnen een computeruitdraai van de collectie in de geluidsar chieven van Wereldomroep en Nederlandse Programma Stichting op. Volgens commis sielid K.Posthuma bleek dat die lijst bij lange na niet com pleet was. De leden misten veel bijzondere operavoorstellin- gen, recitals en concerten die ze zelf ooit hadden bijgewoond: „We gingen daarom zelf op zoek en dat leverde honderden uren band op, waaronder de ontdekking van de Concertge- bouw-opnamen waar we eerst heel zenuwachtig van werden. Om de rijkdom van deze vondst tot zijn recht te laten komen werd besloten dan maar zes in plaats van de eerder geplande vijf cd's uit te brengen. Bij de selectie van de ruim ze ven en een half uur muziek stond voorop dat de opnamen anno 1997 hun volle muzikale waarde moesten hebben be houden. „Als de uitvoeringen ons nog steeds fascineerden wisten we dat het goed was", vertelt Posthuma. „En verder wilden we natuurlijk niemand laten afgaan." Als voorbeeld noemt hij de ope ra Jenufa van Janacek, die in 1960 met medewerking van de befaamde Gré Brouwenstijn in het Nederlands werd gezongen: „Daar kregen we zelfs kromme tenen van." En bij de eerste op name op authentieke instru menten onder Gustav Leon- hardt, in 1965 in het Haags Gemeentemuseum bleek he laas dat de net gerestaureerde instrumenten steeds valser be gonnen te klinken onder in vloed van de toen heersende hittegolf. Als tweede selectiecriterium gold bovendien dat de cd's door ruimtegebrek alleen opnamen konden bevatten die nooit eer der waren uitgebracht. Zo zingt Maria Callas op een band uit een privé-collectie uit 1959 de sterren van de hemel als El vira in Verdi's Ernani. Maar wie ook fragmenten uit een van de legendarische HF-concerten van de alt Kathleen Ferrier ver wacht, moet Posthuma teleur stellen. En verder bleken be paalde opnamen helaas niet bruikbaar omdat ook het pu bliek van vroeger het hoesten niet kon laten. Op de cd die aan Nederlandse componisten is gewijd staat ondermeer een fragment uit de opera Reconstructie (van Louis Andriessen, Reinbert de Leeuw, Misha Mengelberg, Pe ter Schat en Jan van Vlijmen, naar een libretto van Harry Mulisch en Hugo Claus) uit 1966. Als histoxüsche curiositeit uit de 'maatschappijkritische fase' van de HF-geschiedenis is dat bijzonder aardig omdat de ope ra een monument was voor gu errillastrijder Che Guevara en links-modieus ten strijde trok tegen het verfoeilijke imperia lisme van de Verenigde Staten in Latijns-Amerika. Dat leidde zelfs tot Kamervragen over verspilling van overheidssub sidie aan belediging van een bevriende natie. Humeurig Op de cd met de internationale componisten die na de bijdra gen van Benjamin Britten in de jaren vijftig vanaf de jaren ze ventig in het HF hun opwach ting maakten, prijken de na men van Luciano Berio, Luigi Nono, Pierre Boulez, Galina Oestvolkskaya, Guo Wenjing, Mauricio Kagel en Iannis Xen- akis. Als het aan de commissie had gelegen had ook Karlheinz Stockhausen daarbij gehoord omdat hij in vele festivals pro minent aanwezig was. Maar na veel humeurig heen en weer ge- fax over de keus van zijn stuk bleef de HF-coryfee toch dwars liggen en werd besloten hem dan maar weg te laten. Posthuma is er niet rouwig om: „Neem nou Boulez. die was juist zeer vereerd, net als de an deren die we om toestemming vroegen." Dankzij hun gratis medewerking is de prijs op het zeer schappelijke bedrag van 99,50 gulden uitgekomen. De HF-jubileumcassette ligt vanaf aanstaande zaterdag in een oplage van 2000 exempla ren in de platenwinkels. Francoise Ledeboer GLMBE Yjüffk De jubileum cd-cassette 'A Dutch Miracle' met hoogtepunten uit 50 jaar Holland Festival. Een van de voorstellingen in de choreografie van Ek is Sleeping Beauty.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1997 | | pagina 21