Politiek moet bekken
Spreekbuis van Den Haag is vaak bliksemafleider
PZC
Speechschrijvers souffleren bewindslieden
reportage
zaterdag 24 mei 1997
sbw 26
illustratie Edith Buenen
De speechschrijver van minister Anne-
marie Jorritsma (verkeer en water
staat) liet er geen gras over groeien. In af
wachting van haar komst die warme
zomer van '94, sloot hij zich twee maan
den lang op in zijn werkkamer. Terwijl
Nederland aan het strand lag, las Arthur
van den Brink.
Alle debatten ploegde hij door die zijn
nieuwe bazin als Tweede-Kamerlid ooit
gevoerd had. Hij verslond honderden in
terviews met haar in dag-, week-, ja zelfs
de roddelbladen.- Woorden werden betast,
zegswijzen besnuffeld en ideeën gewo
gen.
Het sluitstuk van deze grondige analyse
vormde een tweetal indringende gesprek
ken met de minister. „Nadien kende ik het
taalgebruik van Annemarie door en door,
net als haar karakter. Binnen vijf secon
den weet ik nu exact wat ze wil gaan zeg
gen. Ik schrijf dat vervolgens voor haar
op."
Van den Brink, professioneel tekstschrij
ver voor Jorritsma, is geen uitzondering
meer in Den Haag. Politici beseffen steeds
scherper de waarde van goede speeches,
en daarmee van getalenteerde speechs-
chrijvers.
Neem Irene van Geest, onlangs benoemd
tot directeur Voorlichting van het door
negatieve publiciteit geplaagde ministe
rie van volksgezondheid, welzijn en sport.
Voorheen werkzaam als 'ghost-writer' bij
een commercieel adviesbureau, put Van
Geest haar inspiratie uit de gelikte spee
ches van Amerikaanse presidenten. „Alle
broodschrijvers in Nederland waren des
tijds onder de indruk van de toespraken
van J F. Kennedy. Reagan, Bush en Clin
ton hebben dat alleen maar versterkt. Een
steeds terugkerende boodschap, in gewo
ne woordenondersteund door een warme
glimlach en wat luchtbelletjes, dat is toch
vakwerk. Dat het publiek zich op weg
naar huis in één zin herinnert wat er ge
zegd is."
Gestuntel
'Amerikaanse toestanden' foeteren de
critici, maar opmerkelijk genoeg laten ze
de speechschrijvers met rust. Ministers en
hoofdvoorlichters ruiken dan ook hun
kans en zijn volop in de weer met een ver
gaande professionalisering van het tekst
schrijverschap. Naast Volksgezondheid
en Verkeer hebben ook de ministeries van
economische zaken, onderwijs en sociale
zaken de afgelopen jaren in alle stilte
aparte tekstbureaus binnen het departe
ment uit de grond gestampt. Van Geest
weet ook waarom: „We accepteren steeds
minder amateurisme."
Gestuntel is uit den boze, beaamt haar
collega Henk Brons bij Onderwijs. Brons
dient als directeur Vooi'lichting maar
liefst drie bazen: Ritzen, Nuis en Netelen
bos. „Alle drie zijn ze ervan doordrongen
dat speeches steeds belangrijker worden
om een boodschap goed over het voetlicht
te brengen. De tijd is voorbij dat als de
overheid iets riep, iedereen beleefd knik
te. Beleid wordt niet meer in de Tweede
Kamer besproken en daarna over de
schutting het land in gekieperd. Je moet
het aankondigen, neerzetten én uitleggen
voor een breed, publiek."
Walhalla
Dat speeches daarvoor uitermate ge
schikt zijn - zeker met enige steun van de
media - weet ook minister Melkert van so
ciale zaken. Zijn ministerie heeft daar
voor sinds kort drie goedbetaalde profes
sionals op de loonlijst staan, waaronder
twee oud-journalisten. Sociale Zaken
geldt in politieke kringen als het Walhalla
voor speechschrijvers. Melkert schuwt
het immers niet om proefballonnetjes op
te laten of zijn tegenstanders via toespra
ken onder vuur te nemen.
'Politics by speech' vat Van Geest de trend
samen, naar analogie van het 'manage
ment by speech' dat opgang maakte in het
bedrijfsleven. Geen taaie ambtelijke no
ta's meer maar krachtige 'mission state
ments' van de minister; geen vuistdikke
verkiezingsprogramma's (die toch nie
mand las) maar bevlogen redevoeringen.
Van Geest: „Personen in de politiek zijn
steeds belangrijker. Niemand luistert
graag naar lange doorwrochte uiteenzet
tingen. Het publiek is ontzettend blij als
er iemand opstaat die dergelijke zware
kost in tien minuten helder kan samen
vatten. Dan denken ze: hé, aan zo iemand
vertrouw ik het land wel toe."
Krachtig wapen
Een krachtig wapen dus voor politici met
pretenties, die speeches, maar geen een
voudig wapen. „Speechschrijven is een
vak", zo valt te lezen in een interne notitie
van Economische Zaken (EZ). „Van een
ambtenaar mag niet verwacht worden dat
hij een goede speechschrijver is."
Nieuw is deze conclusies allerminst. De
vorige minister op dit departement, Koos
Andriessen, ergerde zich begin jaren ne
gentig mateloos aan het ambtelijk proza
dat hij onder zijn neus kreeg. Te lang, te
moeilijk, te gedetailleerd, en niet ter zake
doend, brieste de CD A-bewindsman stee
vast terwijl hij het papier tot een prop ver
frommelde.
trouwt ze mij. Ik krijg misschien één pro
cent van mij n speeches terug, meestal om
dat ze iets luchtiger moeten.
Van den Brink sluipt regelmatig de zaal in
als Jorritsma ergens spreekt. Niet om
'zichzelf' te horen, bezweert hij, maar om
te luisteren of de minister misschien snel
ler is gaan spreken. „Ik zit daar nooit met
het gevoel van: wat doe je nou met m'n
tekst? Eerder: Annemarie, wat verwen je
m'n kindje toch."
Premier Kok heeft diverse raadadviseurs
en één vaste tekstschrijver om zijn toe
spraken voor te bereiden. Die con-
ceptspeeches komen soms terug als een
schilderij, weten nauw betrokkenen. Hele
passages worden geschrapt en de premier
kan eindeloos vijlen aan woordjes en
toonhoogte. Toch leunt de premier zwaar
der op zijn tekstschrijvers dan zijn voor
ganger Lubbers. „Die schreef 95 procent
van zijn speeches zelf. Lubbers zat zo in
de materie dat hij altijd zei: nee hoor, ik
red me wel." Lubberiaans taalgebruik is
sindsdien een begrip aan het Binnenhof,
Theater
Van Geest gebruikt theatertechnieken
voor de toespraken van minister Borst en
staatssecretaris Terpstra. „Cabaretier
Youp van 't Hek opent zijn show altijd met
een paar zinnetjes toegespitst op de plaats
waar hij optreedt. Dat doen wij ook. Je
moet de mensen in de zaal aanspreken, er
met hun oren bijslepen. Dan praat je over
de vorm van de speech, de stijl, niet over
de inhoud."
Stijl betekent ook poetsen op mooie zin
nen en eindeloos schaven aan alinea's.
Aan Melkerts toespraak op het Europese
congres over sociaal beleid, is twee volle
weken gewerkt. Nu is dit wel extreem
maar de gemiddelde speech van een klein
kwartiertje kost al gauw twee dagen
werk.
Volgens de betrokkenen is dit absoluut
geen tijdverspilling of weggegooid belas
tinggeld. Het levert immers niet alleen
mooie maar vooral ook invloedrijke spee
ches op. Brons (Onderwijs) herinnert aan
de toespraak waarin een kersverse minis
ter Ritzen de hoop op snelle veranderin
gen temperde. 'Tien jaar kaalslag maak je
niet in tien maanden ongedaan', liet Rit
zen weten. Een verbale vondst van Brons,
die voor weken discussie zorgde. Temeer
daar Ritzens voorganger Deetman zich
afgebrand voelde.
Of wat te denken van premier Kok die met
één zoi'gvuldige geregisseerde speech de
discussie over de hogesnelheidlijn be
slechtte, met zijn pleidooi voor een tunnel
onder het Groene Hart.
Dat het ook heel anders kan lopen, weet
Van den Brink. Niet zo lang geleden sprak
'zijn' Annemarie bij de doop van een veer
boot, cle Sire. Plichtsgetrouw had Van den
Brink de route van de boot opgevraagd en
voorbeeldig in zijn speech verwerkt.
Naarmate Jorritsma vorderde met de
tekst, werd de zaal rumoeriger. En ver
baasder.
Van den Brink: „Wat bleek: er waren twee
veerboten met de naam Sire. Ik had de
verkeerde route opgekregen. Toen Jor
ritsma er achter kwam, barstte ze in la
chen uit. 'Dat krijg je als je tekstschrijvers
hebt', riep ze. Het was wel de leukste grap,
die dag."
Macht
Grappig of niet, onbedoeld roept het
voorval de klemmende vraag op hoe groot
de macht van de tekstschrijver is. Zeker
nu die steeds verder oprukt aan het Bin
nenhof, getuige de aparte afdelingen met
profs. En ministers steeds meer gechar
meerd raken van spitse toespraken, waar
van de invloed via de media veel verder
reikt dan die ene zaal.
Is de minister een leden popje op schoot
van de speechschrijver? Is hij 'his masters
voice' of blijft de speech 'Iris masten
choice'?
De volzinnen die normaliter uit hun pen
vloeien, blijven nu achterwege nu plotse
ling achterwege. Ontwijkende blikken en
korzelige antwoorden volgen, precies als
echte ministers. „De macht van de
speechschrijver is nul"verzekert Van den
Brink. Een opmerkelijke uitspraak voor
iemand wiens teksten vrijwel ongewij
zigd door de minister worden voorgele
zen. En die.zegt met „haar hart en haar
mond te spreken."
Kerkstra (EZ) schat haar invloed aan
zienlijk hoger in, zij onderhandelt dan
ook met minister Wijers over bijna de
helft van haar teksten. „De macht van de
speechschrijver is vrij groot. Ik ben de
laatste die het verhaal ziet voor het naar
de minister gaat. Als ik iets schrap, weet
ik gewoon dat hij dat ook zou doen. En als
ik een passage er per se in wil hebben, is
hij daar gevoelig voor."
Voor Van Geest is er geen twijfel mogelijk.
„Het belang van de speechschrijver
groeit. De bewindspersoon bepaalt de in
houd van de speech, zeker, maar voor de
overdracht ervan en dus het effect is hij of
zij steeds afhankelijker van goede tekst
schrijvers. Dat is geen ramp. dat is ons
werk."
Mare Peeperkorn
Hoorbaar maar nauwelijks zichtbaar breidt de macht van de
speechschrijver zich uit. Ministers laven zich steeds vaker
aan deze professionals om hun boodschap te verkopen.
'Politics by speech', aan het Binnenhof in Den Haag. Gewone woorden
en wat luchtbelletjes. „Dat het publiek zich op weg naar huis in één
zin herinnert wat er gezegd is. Dat is toch vakwerk."
Op zondagmiddag kroop de minister dan
in arren moede zelf maar achter zijn pc,
een Apple-computer met een extra groot
lettertype die hij hiervoor speciaal had
aangeschaft. Daarnaast benoemde hij Jo
lly Kerkstra tot de eerste officiële tekst
schrijfster op het ministerie. Kerkstra:
„Ambtenaren vinden speeches schrijven
niet leuk. Ze stellen het rut. Op het laatst
trekken ze dan een oude nota uit de kast,
zetten er 'Geachte aanwezigen' boven en
'Dank voor uw aandacht' onder, en klaar
is Kees. Dat werkt dus niet. Dat wekt al
leen maar irritatie.
De mokkende ambtenaar die met lange
tanden aan een speech begint, bevolkt ve
le Haagse burelen. Van Geest (Volksge
zondheid): „Ambtenaren worden beloond
voor nota's en brieven. Speeches schrij
ven gebeurt tussen de werkzaamheden
door. Of erna, op vrijdagmiddag, als de
gehele afdeling verlaten is vanwege ATV.
Dan zit die ene 'uitverkorene' nog te ploe
teren op zijn tekst. Die dropt hij dan bij
Voorlichting en dan gaan wij zitten
schrappen. Vol rode strepen komt het te
rug. Dan zijn de rapen pas echt gaar.Ook
Brons (Onderwijs) weet dat speeches
schrijven niet voor iedereen is weggelegd.
„Ambtenaren beschrijven hun eigen wer
kelijkheid. En dat is een heel andere dan
die van politici en het publiek. Acht van
de tien speeches die wij aangeleverd kre
gen waren zeer volledig, zeer genuan
ceerd en zeer geschikt om een collega
ambtenaar te overtuigen. Maar de relatie
met de mensen in de zaal was ver ter zoe
ken. En daar stuurden wij de minister dan
mee de wei in!"
Schroom
Onwillige ambtenaren, ongelukkige
voorlichters, ontevreden ministers en een
publiek dat onwetend in slaap sukkelde.
Geen wonder dat het roer nu om is. Het
verbaast eerder dat het nog zo lang ge
duurd heeft. Geheel in stijl met de calvi
nistische politieke traditie in Nederland
('doe maar gewoon') werden de eerste
stapjes op weg naar professionalisering
van het tekstschrijven vol schroom gezet.
Ieder ministerie vond in stilte het wiel uit.
Pas sinds kort durven de directeuren
Voorlichting bij elkaar op de koffie te
gaan om de fijne kneepjes van het vak te
leren.
De resultaten mogen er evenwel zijn. So
ciale Zaken kent sinds een jaar het Bureau
Presentatie waaronder de drie eerder ge
noemde speechschrijvers vallen. Dit drie
tal schrijft alle speeches na overlegmet de
minister en de staatssecretaris. De ambte
naren leveren de benodigde informatie en
verdwijnen daarna uit beeld. Van hetzelf
de laken een pak bij Verkeer en Water
staat waar eveneens drie tekstschrijvers
werken, terwijl Jolly Kerkstra (Economi
sche Zaken) binnenkort versterking
krijgt van een nieuwe collega.
Bij Volksgezondheid en Onderwijsblijven
de ambtenaren de speeches schrijven,
maar nu wel onder zware begeleiding van
Voorlichting. Van Geest wil gaan werken
met een apart ploegje met een 'keurmerk'
op hun hoofd: ambtenaren met een vlotte
pen en oog voor politieke en publieke ge
voeligheden. Onderwijs organiseert
workshops waaraan het ambtelijk appa
raat zijn pen kan slijpen. Drie apart aan
gestelde speechcoördinatoren - voor iede
re bewindspersoon één - herschrijven de
tekst desnoods net zo vaak tot hij lekker
bekt.
De opluchting over de nieuwe werkwijze
is groot, verzekert Kerkstra. „Ik had me
voorbereid op een ernstig gevecht met de
ambtenaren, maar dat viel reuze mee. Zij
hebben verstand van de inhoud, ik van de
vorm. Daar zijn we het over eens."
Is de ambtenaar verlost van die vervelen
de vrijdagmiddagklus, ook de ministers
zijn zeer te spreken over de professionele
aanpak. Melkert liet onlangs weten zijn
Bureau Presentatie voor geen goud meer
te willen missen. En Economische Zaken
breidt de afdeling tekstschrijven niet
voor niets uit.
Speech-a-holic
Volop ruimte dus voor de professionals.
Speechschrijver Van den Brink voelt zich
dan ook als een vis in het water bij Verkeer
en Waterstaat. „Jorritsma is een speech-
a-holic, ze geniet ervan. Daarbij ver
Conversatie: „Hoi Hans, zeg, heb jij de
tijd?" „Tuurlijk, even kijken, vijf
voor drie. Maar je weet het niet van mij
hè?" Ook als het onschuldige zaken be
treft, drukken politici zich tegenwoordig
bij voorkeur off the record uit. Tenzij het
ventileren van een mening hen, politiek
gesproken, goed uitkomt natuurlijk.
Dan wordt een treffende one-liner voor
radio of tv niet geschuwd. Maar door
gaans prefereren de dames en de heren
rond het Binnenhof het instrument van
de oncontroleerbare, anonieme open
baarheid.
Openbaarheid als rechtsbeginsel dreigt
het onderspit te delven, concludeert dr.
Marja Wagenaar in haar deze week ver
schenen proefschrift De Rijksvoorlich
tingsdienst, geheimhouden, toedekken
en openbaren. Politicologe Wagenaar,
die eerder over Joop den Uyl publiceer
de, signaleert daarin het gevaar van
afglijden naar een off-the-record demo
cratie. Journalisten zouden vaker moe
ten aandringen op principiële openbaar
heid en vaker een beroep moeten doen op
de WOB, de wet openbaarheid van be
stuur, vindt zijPolitici op hun beurt zou
den niet zo bang moeten zijn om hun me
ningen voor hun rekening te nemen. Voor
een doorzichtige democratie is dat waar
schijnlijk stukken belangrijker dan in
gewikkelde voorstellen om het kiesstel
sel te hervormen, meent zij
Stempel
Wagenaar nam de geschiedenis van de
Rijksvoorlichtingsdienst (RVD) onder de
loep uit nieuwsgierigheid naar het func
tioneren van deze bijzondere dienst, die
veel informatie verstrekt maar ook be
langrijke staatszaken uit het nieuws
houdt en sterk het stempel draagt van de
minister-president onder wie de dienst
valt.
Opgericht op vrijdag de dertiende (in juli
1945) en gezegend met een omvangrijke
staf, oogstte de RVD - in die dagen nog
Regeeringsvoorlichtingsdienst - trou
wens al meteen kritiek. Te duur en te pro
pagandistisch, oordeelde de pers. Na
1946, toen KVP-voorman Louis Beel mi
nister-president werd, werd de omvang
teruggebracht. Beel had meer op met ge
heimhouding dan met publiciteit. De
RVD moest zich vooi-al terughoudend
opstellen, vond hij
Ook Willem Drees was die mening toege^
daan. Voorlichting over de besluiten van
de vrijdagse ministerraad was schaars.
Op maandagochtend kreeg journalist J.
Hobbel van het ANP enige informatie, en
dat was alles, vertelt Wagenaar. Als er
iets heel bijzonders aan de hand was, zo
als de toestanden op Soestdijk met ge
bedsgenezeres Greet Hofmans, lichtte
Drees de hoofdredacteuren vertrouwe
lijk in, met de opdracht er niets over naar
buiten te brengen. Daar hielden zij zich
aan. De toenmalige Federatie Neder
landse Journalisten achtte zelfcensuur
een goede zaak.
De Quay
Premier De Quay was iets opener tegen
over de pers dan Drees. Dus de RVD ook.
Behalve als het om het Koninklijk Huis
ging. Onder zijn opvolger Marijnen
kreeg de RVD met de televisie te maken;
dat veranderde het voorlichtingsbeleid
ingrijpend. Maar het was wennen. Toen
in de nacht van 8 op 9 februari (precies in
het weekeinde) 1964 in Nieuwspoort de
verloving van prinses Irene werd aange
kondigd, waren radio en tv niet uitgeno
digd. De kritiek zwol aan. De RVD had in
de kwestie-Irene hopeloos gefaald, luid
de het oordeel. Tijdens de allereerste
persconferentie over de identiteit van de
aanstaande verloofde sprak het toenma
lige RVD-hoofd Lammers nog de legen
darische woorden: „Het is een man."
In de ontstane verwarring nam de RVD
de rol van zondebok op zich. Maar Gijs
van der Wiel, toen medewerker, later
hoofddirecteur van de RVD, beschouwt
de lawine van kritiek op de RVD ook nu
nog als 'geslaagd', zo vertelt hij in Wage
naars proefschrift. Omdat de RVD de
klappen opving, kon Juliana uit de wind
worden gehouden. Haar functioneren als
staatshoofd had immers ter discussie ge
steld kunnen worden, omdat zij Irene de
hand boven het hoofd hield zonder zich
de staatsrechtelijke gevolgen ervan te
realiseren.
Onder Marijnens opvolger Cals speelde
de verloving van Beatrix en Claus. Vol
gens Wagenaar was de coördinatie tus
sen hof, RVD en kabinet toen iets beter;
hoewel Cals, die door de Telegraaf met de
foto van Claus werd geconfronteerd, bij
koningin en kroonprinses nog erg moest
aandringen op een levensbeschrijving
van de man in kwestie.
Pas onder de voormalige onderzeeboot
kapitein Piet de Jong kwam de omslag
naar werkelijke openheid tot stand. Hij
verbeterde het overleg met de koningin,
hij gaf zijn ministers de raad televisie
optredens niet te schuwen én hij introdu
ceerde de wekelijkse persconferentie na
afloop van de ministerraad. Tevens werd
in die periode de basis gelegd voor de la
ter ingevoerde Wet openbaarheid van
bestuur, de WOB. Ook De Jongs opvolger
Biesheuvel was een voorstander van
meer openheid. Hij vroeg de hoofddirec
teur van RVD het kabinetsberaad bij te
wonen en verzette zich - mét Van dei-
Wiel - tegen geluiden om de wekelijkse
persconferentie af te schaffen. Gelukkig
maar, want Joop den Uyl genoot van het
wekelijks treffen met de parlementaire
pers.
Lockheed
Den Uyl - en de RVD - kregen lof voor de
mate van openbaarheid in het Lock-
heed-drama. De openbaarheid tijdens
de formatie van 1977 dreef verkiezings
winnaar PvdA echter de oppositiebank
jes in, concludeert Wagenaar. Toen Den
Uyl buitenspel stond, konden Wiegel en
Van Agt het via geheim beraad snel eens
worden. Wagenaar: „Het politieke sys
teem in Nederland blijkt niet effectief te
kunnen functioneren zonder enige mate
van geheimhouding."
In de jaren tachtig, onder premier Lub
bers, kwamen de kosten en effectiviteit
van het voorlichtingsbeleid onder vuur
te liggen.
Ook liep het weer mis tussen Koninklijk
Huis en RVD. Toen koningin Beatrix in
1987 tijdens een vakantie hersenvlies
ontsteking kreeg, verzuimde het hof de
RVD in te lichten. Terwijl hof en RVD en
kele jaren eerder juist zo 'gescoord' had
den met de openheid rondde depressieve
klachten van prins Claus.
In de kwestie-Beatrix nam de RVD, net
als vroeger, de blaam op zich. Wagénaar:
„Voor de pers is de RVD nog steeds de ge
beten hond. Bij journalisten heerst wel
het idee dat de RVD minzaam op in
formatie blijft zitten. Niets is echter
minder waar. Als er fricties zijn tussen
Koninklijk Huis en RVD komt dat veelal
door het feit dat het hof niet, of te laat, de
minister-president of de RVD infor
meert."
Christl Visser
