Stravinsky
brengt de lat
weer hoger
Lou Reed schenkt noten, Robert Wilson het licht
PZC
Onafhankelijk Toneel
met The Rake's Progress
1
kunst cultuur
Time Rocker
combineert
Gulliver
en rock
vrijdag 16 mei 1997
sbw
Het Onafhankelijk Toneel heeft in de loop der jaren een reputatie opgebouwd
waar menig theatergezelschap jaloers op is. 'Het lijkt wel of alles wat ze
aanraken in goud verandert' liet een Rotterdamse theatermaker zich eens, niet
zonder enige afgunst, ontvallen. Het 'vlakke vloer-theater' kan dan ook terugzien
op een reeks successen, waarvan die van de opvoering van de opera L'Incoronazione
di Poppea (1993) nog vers in het geheugen ligt. Woensdag ging de nieuwe opera The
Rake's Progress bij het OT in prèmiere. Met Stravinsky wordt de lat hoger gelegd.
Kan het succes van 'Poppea' nog worden overtroffen?
Ze hadden de decors van 'Poppea' al
willen verkopen, maar dat op het
laatste moment toch maar niet gedaan.
Toen rolde de uitnodiging in de bus om
Monteverdi's opera op te voeren op het
'Massachusetts International Festival of
the Arts'. 'Hail to Poppea' riepen de Ame
rikanen en zo trok de voorstelling ook vo
rig seizoen nog bijna tweeduizend bezoe
kers.
Na 'Orpheus' Dochter' (1988), 'Cosi fan
Tutte' (1990) en 'Poppea' is Stravinsky de
vierde keer opera bij het OT. Dit keer in
samenwerking met het Nederlands Bal
letorkest onder leiding van Lucas Vis. We
derom een opera met een 'achttiende-
eeuwse' uitstraling, maar op een bijzon
dere manier. Igor Stravinsky (1882-1971)
schreef de muziek aan het eind van de ja
ren veertig van déze eeuw en de Engelse
schrijver en dichter W.H. Auden verzorg
de met Chester Kallman de tekst. Bepaald
geen 'achttiende-eeuwers', en toch is het
soms of we Mozart, horen, dan weer Mon
teverdi, en in feite de hele rijke operatra
ditie, totdat Stravinsky heel nadrukke
lijk zichzelf weer laat horen.
Ook het verhaal heeft zijn oorsprong in de
achttiende eeuw en is gebaseerd op de mo
ralistische gravures en schilderij enA Ra-
ke's Progress' (1732-'33) van de Engelse
schilder William Hogarth. Met acht teke
ningen schetst hij het verhaal over de los
bol Tom Rakewell, die zijn ziel aan de dui
vel verkoopt in ruil voor rijkdom en
plezier, en die, uiteraard, ten onder gaat.
Fascinerend
The Rake's Progress is slechts twee keer
eerder opgevoerd in ons land. Toch is het
een fascinerend geheel waarmee Stra
vinsky de aansluiting tracht te bewerk
stelligen van de twintigste-eeuwse mu
ziek bij die van voorgaande eeuwen. Het
zoeken naar een synthese tussen nieuwe
melodische en ritmische structuren en de
muziek van de achttiende en negentiende
eeuw, de volksmuziek uit zijn Russische
vaderland en moderne muziekstijlen als
de jazz. loopt als een rode draad door zijn
werk. Het is terug te vinden in zijn vroege
balletten (L'oiseau de feu, 1909; Petroesj-
ka, 1910; Le sacre du printemps, 1913) en
vindt een hoogtepunt in Pulcinella (1919),
naar muziek van Pergolesi, waarmee hij
de aansluiting zoekt bij de muzikale tra
ditie van West-Europa.
The Rake's Progress is in feite de afron
ding van wat wel zijn neo-tonale of neo
klassieke periode is genoemd. Stravinsky
schreef de muziek in de Verenigde Staten
waarheen hij in 1939 was gevlucht. Een
opera in de Engelse taal en opgebouwd uit
betrekkelijk losstaande delen: aria's,
duetten, terzetten en grotere ensembles.
Simpele uitgangspunten, vond Stravins
ky. Maar voor orkest, ballet, solisten en
regie een hondsmoeilijke opgave om uit
die veelheid van muzikale elementen, ci
taten, stijlen en beeldwisselingen een ge
heel te smeden dat als een werkelijk een
heid wordt ervaren.
Recycling
De opera ging in 1951 in Venetië in pre
mière en is later verfilmd door onder an
deren Ingmar Bergman, Robert Altman
en Peter Sellars. Onomstreden was de
opera bepaald niet. 'Een paar eeuwen
opera-geschiedenis recyclen' was nog een
milde kritiek. Evenals de vraag of vorm en
inhoud nog wel aansloten bij de ontwik
kelingen in de twintigste eeuw. Het drie
manschap van het OT, Gerrit Timmers,
Mirjam Koen en Ton Lutgerink hebben de
handschoen opgenomen en vooral geko
zen voor de menselijke kant van het ver
haal. De drijfveren van mensen, de keu
zen die ze maken, de verleidingen waar ze
aan worden blootgesteld.
„In feite gaat het om een zoektocht," zegt
Mirjam Koen, die samen met Gerrit Tim
mers de regie doet. „We hebben niet na
drukkelijk naar een achttiende-eeuwse
probeert steeds te ontsnappen aan de dui
vel, maar valt ook voor zijn verleidingen.
Je kunt dat vergelijken met de vlucht in
geweld, seks of drugs. Wat het spannend
houdt is dat de uitkomst voor zowel Tom
als Nick onzeker blijft. In feite vechten ze
tegen hetzelfde: eenzaamheid, de zinloos
heid van het bestaan."
Tegen de achtergrond van de bijna schets
matige decors van Gerrit Timmers zien
we Tom Rakewell (tenor Thomas Randle)
de verveling verdrijven in het bordeel van
Mother Goose. We zien hem uit opportu
nisme trouwen met man/vrouw Baba de
Turk (countertenor Artur Stefanowicz).
We zien de radeloosheid van Anne (so
praan Machteld Baumans) en tenslotte
Tom in gevecht met Nick Shadow (bas-
bariton Hubert Claessens) om het behoud
van zijn 'ziel', ofwel het laatste restje zelf
respect dat hem nog rest. Maar bovenal is
het de fenomenale rijkdom van de muziek
met z'n veelkleurig palet, die dan weer het
drama opstuwt, dan weer tempert, het
verdriet kleurt en het komische parodi
eert. Zoals op het moment dat travestiet
Baba na het huwelijk triomfantelijk zijn
(nep)borsten toont.
Drama
„Het mooie van deze opera is dat in de
muziek al veel van het drama te horen is",
zegt Gerrit Timmers. „Het blijft niet al
leen bij 'toneel', de zangers kunnen er ook
hun emoties in kwijt." Sopraan Machteld
Baumans, die in Poppea de rol van Drusil-
la vervulde, zingt Anna. Het is de eerste
keer dat ze Stravinsky zingt. „Het is
moeilijk in die zin dat het ritmisch heel
gevarieerd is. Wat de meeste concentratie
vergt is het inleven in de rol. Het is toch
tragisch wat er met Anna gebeurt. Ze
wordt steeds weer afgewezen en blijft tot
het laatste in die liefde geloven, ook al
weet ze diep in haar hart dat het niets
wordt. Voor haar is liefde heel belangrijk.
Maar ik denk dat vrouwen daar ook meer
belang aan hechten dan mannen.
Deze tijd
Of met The Rake's het succes van Poppea
geëvenaard zo niet overtroffen zal wor
den, daar denkt het driemanschap van het
OT niet over na. „Dat is niet onze eerste
zorg," zegt Mirjam Koen. „Wat we hopen
is dat mensen de voorstelling naar deze
tijd kunnen vertalen. We zijn destijds
vanuit het niets met opera begonnen. Na
twee achttiende-eeuwse opera's wilden
we iets dat past bij deze tijd. Tenslotte
staat het OT voor eigentijds theater. Dat
willen we blijven doen, zowel op het ge
bied van toneel, opera als dans.Al wordt
dat financieel wel steeds moeilijker, voegt
ze er aan toe.
Met Gerrit Timmers en Ton Lutgerink
vormt Mirjam Koen al sedert de oprich
ting in 1972 de artistieke leiding van het
Onafhankelijk Toneel. Toch stelden ze
zich aan het eind van het vorig seizoen de
vraag of hun wegen zich niet zouden moe
ten scheiden.
„Maar we zijn nog steeds niet op elkaar
uitgekeken. Integendeel," zegt Mirjam
Koen. „Die uitdaging over en weer is er
nog steeds. We willen vooral samen voor
stellingen blijven maken, zoals nu deze
opera, maar ook individueel de ruimte
hebben nieuwe dingen te ondernemen.
Als de mogelijkheden daarvoor ontbre
ken moet je afvragen of iemand dan niet
beter alleen verder kan gaan, om ruimte
voor de anderen te maken. Maar we heb
ben toch op het laatst besloten dat niet te
doen. We wilden elkaar niet loslaten."
Frans Alten
The Rake's Progress, opera van Igor Stravins
ky, door het Onafhankelijk Toneel en het Ne
derlands Balletorkest. Muzikale leiding: Lucas
Vis. Regie: Gerrit Timmers en Mirjam Koen.
Choreografie Ton Lutgerink Rotterdamse
Schouwburg, tot en met 24 mei. De opera wordt
in het Engels gezongen met Nederlandse bo-
ventiteling.
Thomas Randle als Tom Rakewell (1) en Arthur Stefanowicz als Baba de Turk in The Rake's Progress van Stravinsky.
foto Cees Kuiper
sfeer gestreefd. Het verhaal past ook in
deze tijd en gaat over vrijheid, gebonden
heid, maar vooral over de zin van het be
staan. Dat zijn geen begrippen die aan tijd
gebonden zijn."
In The Rake's Progress gaat het om de le
vensloop van Tom Rakewell, die op het
punt staat 'het leven' te ontdekken. Ver
liefd op Anne weigert hij toch het baantje
dat haar vader voor hem in petto heeft.
Hij schrikt ervoor terug zijn vrijheid te
verliezen en zich al te binden aan vrouw
en werk. Met zijn vriend Nick Shadow
gaat hij op avontuur en achter het geld
aan. Maar hij zal de eerste niet zijn die
door de omgang met verkeerde vrienden
zijn ongeluk tegemoet gaat. Door de niet
aflatende liefde van Anne weet hij Nick,
in feite de verpersoonlijking van de dui
vel, te weerstaan. Maar er wacht geen
happy end.
Mirjam Koen: „Je kunt zeggen dat Tom
een losbol is, maar eigenlijk is het een ge
wone, gevoelige jongen, die het leven wil
verkennen. Nick biedt hem die mogelijk
heid en die pakt hij. Maar hij voelt ook die
leegte in zichzelf en vecht daar tegen. Hij
Theater is zeer de moeite waard, zegt
hij. „Het is niet een eenmalig uitstap
je. Ik zou vaker de kans willen hebben
voor anderen te schrijven." Lou Reed
licht het rechter glas van zijn bril. focust
het corresponderende oog op zijn ge
sprekspartner en knikt. Het teken voor
de Amerikaanse documentairefilmer Ti
mothy Greenfield-Sanders dat hij kan
gaan draaien.
Opeens is dit niet langer een vraagge
sprek met de rocklegende uit de Vel
vet Underground, alias Ome Lou, over
zijn samenwerking met de minstens even
illustere theatermaker Robert Wilson,
alias Bob. Dit is de setting voor een Ame
rikaanse tv-film geworden. Greenfield-
Sanders is hier omdat twee van zijn
landgenoten samen furore maken met
het muziektheaterstuk, alias opera, Ti
me Rocker, deze week slechts driemaal
in Amsterdam te zien.
Door de tijd
Time Rocker is een combinatie van een
Victoriaanse thriller, Gulliver's Reizen
en een onvervalste rockband. En uiter
aard Wilsons sublieme spel met ruimte,
tijd en verhoudingen, die eerder zulke
fabelachtige producties als Einstein on
the Beach, Civil Wars en Black Rider op
leverde. Zoals in veel van het werk van
Wilson reizen de hoofdpersonen dwars
door de tijd: in dit geval vluchten twee
negentiende-eeuwse dienstboden, Nick
Priscilla, niet gehinderd door welke
jaartelling dan ook, voor de beschuldi
ging van moord op hun werkgever, een
excentrieke uitvinder. Op hun tocht zoe
ken ze ook het hogere geluk en lossen uit
eindelijk in het niets op.
Dat is nu ook even het geval met Bob Wil
son, die als een van de hoofdpersonen uit
zijn eigen theaterstukken onvindbaar is,
minder dan een uur na zijn aankomst in
Amsterdam. Reed over Wilson: „Bob
draait mijn platen op volume tien. Ik ben
niet altijd zo extreem hard, maar er zijn
nu eenmaal passages en songs die een
hoog volume nodig hebben. Toen ik
merkte dat hij dat begreep, verdwenen
mijn laatste reserves."
Nieuw
Terug naar Theater. „Ik houd van het feit
dat ik de muziek nu eens niet zing. Ik
vind het fantastisch dat ik voor andere
mensen, andere personages en karakters
schrijf. Ik ervaar het schrijven over situ
aties die niets met mij van doen hebben
als iets nieuws. Time Rocker drukt per se
niet mijn gezichtspunten uit, maar aan
het eind van het liedje vreemd genoeg
weer wèl. Ik heb het gevoel dat ik door
een andere deur ben gekomen. Het is een
heerlijke ervaring; op dit moment schrijf
ik liever voor anderen dan over mezelf.
Ik kan in Time Rocker bijvoorbeeld voor
vrouwenstemmen schrijven of een ander,
groter vocaal bereik schrijven.
Op het moment dat Reed beschrijft wat
het voor hem is om een deel van zijn altij d
ijzeren controle over het eindresultaat
van zijn componeren op te moeten geven,
stapt Wilson de hotelsalon binnen. De
camera van Timothy Greenfield-San
ders zwenkt naar het strenge gezicht.
Wilson licht zijn montuur en onthult een
vriendelijk gelaat. Een jongetje van vijf
tig achter een bibliothecarisbril.
Reed ontdooit verder. „Ik zeg tegen Bob:
dit theater verschaft me zó'n raar gevoel
Nadat we bijna een jaar aan het eindpro
duct hebben gewerkt, heb ik het gevoel
dat wij er zelf niets meer mee te maken
hebben. Het is volledig uit onze handen
genomen. Acteurs spreken onze teksten,
zangers zingen onze songs. Ik kan alleen
maar toekijken. Een interessant vertrek
punt voor iemand die alleen maar ge
wend is om te schrijven en het dan zelf te
doen."
Wilson:,Ik treed zelf niet vaak op - in het
Holland Festival doe ik volgende maand
nog een solo (Hamlet, A Monologue).
Maar ik herken dat wel: vanaf een be
paald moment is een werk niet meer van
jezelf. Je kunt als regisseur een acteur de
weg of een methode duiden om een be
paald aspect van de eenmaal bedachte
rol beter uit te laten komen, maar het is
dan al niet meer van jou. Het is net als
met kinderen krijgen: die moet je ook
hun eigen weg laten gaan."
Samenwerking
„Maar daarom bèn ik juist regisseur en
schrijver. De samenwerking met ande
ren. Juist dankzij anderen kun je meer
bereiken. Zelf alles doen kan niet eens
hetzelfde resultaat opleveren. Als ik met
William Burroughs of Heiner Müller
werk, dan wordt de natuur van het werk
anders. Je kunt het de beloning noemen
van de samenwerking. Maar het is vooral
de spanni ng, het avontuur van de samen
werking. Lou en ik delen sommige op
vattingen op esthetisch gebied, maar
verder zijn we heel verschillende man
nen. We vullen elkaar op vele manieren
aan: hij schenkt noten, ik licht."
In tegenstelling tot David Byrne of Tom
Waits die in het verleden samenwerkten
met Wilson, is Reed in Time Rocker
trouw gebleven aan zijn stiel: karig geïn
strumenteerde, zeer intense rock met een
hoog poëtisch niveau. Reed: „Dat zijn
mijn roots nu eenmaal. Maar er zitten
ook walsjes in, zelfs een instrumentale
ouverture, door Bob treffend 'spine mu
sic', ruggengraatsmuziek, gedoopt. Het
is alleen rock omdat er gitaren worden
gebruikt." Wilson: „Ik wilde Lou ook om
zijn teksten. Hij weet als geen ander deze
tijd te vangen. Veel rockmensen blijken
bovendien niet in staat zich te verdiepen
in andere karakters. Lou kon dat zonder
zijn identiteit te verliezen."
Tekeningetjes
Als altijd bij zijn theaterwerk maakt
Wilson kleine, scherpe tekeningetjes
voor de verschillende scènes - onderde
len van een storyboard. Een nieuwe erva
ring voor Reed, die nog nooit zo in een
workshopsituatie had gefunctioneerd
met iemand die langs abstracte begrip
pen vertelde wat hij wilde. Wilson: „Dat
went snel genoeg. Ik roep bijvoorbeeld:
hier moet iets hards komen, hier iets met
passie, daar snel en jachtig, daar uitge
rekt en bewegingsloos."
Reed: „Ik kon met een zo'n tekeningetje
en zeker met de maquette die Bob bouw
de wel vijftig ideeën voor telkens andere
songs ophoesten. Het is zó stimulerend.
Er zit zoveel power in een methode waar
in je direct verbinding hebt met iemands
geest." Wilson- „Je praat aanvankelijk
nog in omtrekkende bewegingen, over de
maatgeving en het ritme van het stuk, en
dan past over de globale indruk van een
stuk. En dan werk je eigenlijk heel vrij.
Ik houd van repetities, samenwerkinsg-
situaties. Bijvoorbeeld: 'We bevinden
ons in een bibliotheek. Wat zou hier kun
nen gebeuren? En dan heeft Lou alweer
een song klaar.Reed:,Met een goede re
gie maak je alles eenvoudiger. Tempo,
houding, titel, daar kom je zo als vanzelf
op."
Wilson vat samen hoe hij zich laat leiden
door de transparante, doorzichtige kwa
liteit van theater. .,King Lear, Medea -
alle klassiekers beschikken over eenvou
dige verhaallijnen. Shakespeare han
teerde verhalen uit het dagelijks leven.
Als je dat inziet kun je de publieke inte
resse vasthouden. En pas als je dat be
reikt, kun je in de vormgeving andere
lagen leggen." Wilson vertelt hoe hij
stukken vervaardigde over Freud en Sta
lin, en hoe hij zich niet druk maakte over
de historisch juiste gegevens, maar al
leen de condities wilde herscheppen
waaronder Freud en Staün hun beslis
singen namen. „Pas dan kan ik laten zien
hoe iemand reageert. Of mensen nou écht
begrip krijgen voor de persoon of de
denkwijze van Freud interesseert me
minder. Ik kan ook van Mozart genieten
zonder precies te begrijpen hoe hij zijn
noten organiseert."
Reed: „Wat overblijft is de menselijkheid
van dit stuk. Aan het slot beloven de bei
de hoofdpersonen elkaar loyaliteit. Ze
vertellen elkaar: ongeacht de omstan
digheden, de tijd waarin we leven, ben ik
ervoor jou. Dat vind ik mooi."
John Oomkes
Time Rocker, muziektheater van Lou Reed
muzieksongteksten) en Robert Wilson (regie,
toneelbeeld, lichtontwerp). Acteurs/zangers:
Stephan Benson, Sona Cevena en anderen
plus band. Vooruitgeschoven onderdeel van
Holland Festival. Te zien: Muziektheater Am
sterdam, vandaag (vrijdag) en zaterdag
foto Lex van Rossen
Lou Reed blijft in Time Rocker trouw aan zijn stiel.
-
