Werkelijkheid is
erger dan boek
Allahs hemel kleurt wreed blauw
PZC
Braam en
racistisch
Z-Afrika
De achtste editie
kunst cultuur
20
Programma
Malika Mokeddem
schrijft uit woede
vrijdag 18 april 1997
Conny Braam: „Het angstige is dat in Zuid-Afrika de economische macht nog steeds in handen is van de
blanke families en de Westerse multinationals." foto Bob Bronshoff/Hollandse Hoogte
Na Operatie Vula (1992) en De
Bokkeslachter (1993), twee
autobiografische boeken over haar
betrokkenheid bij het verzet tegen
de apartheid in Zuid-Afrika,
publiceerde Conny Braam vorig jaar
haar eerste roman Zwavel. Het is een
politieke thriller, spannend van de
eerste tot de laatste bladzijde. Zoals
in het genre gebruikelijk is, blijken
de komplotten wereldomvattend:
een Oostenrijkse nazi vlucht na de
Tweede Wereldoorlog naar Zuid-
Afrika waar hij het gedachtengoed
van het Derde Rijk wil laten
voortleven in kringen van oud
politiemensen die zich na de
machtsovername door Mandela
organiseren in een geheim leger.
„Wat ik beschreven heb is bijna
allemaal waar", zegt Braam. „In
werkelijkheid gaat het zelfs al veel
verder."
Vijfentwintig jaar lang was ze
voorzitter van de Anti-Apart
heidsbeweging in Nederland.
Conny Braam heeft haarsteun aan
de gewapende strijd van het ANC
bijna met de dood moeten beko
pen, een Zuid-Afrikaans doodses
kader probeerde haar te vergifti
gen. Ze was er destijds min of meer
bij toeval ingerold, vertelt ze.
„Eind jaren zestig ontmoette ik
een Zuid-Afrikaanse vluchteling.
In die tij d waren j onge mensen po
litiek veel actiever dan nu. Ik inte
resseerde me ontzettend voor wat
hij en andere vluchtelingen te ver
tellen hadden en vanuit die be
langstelling begon ik activiteiten-
te ontplooien. Zo ontstond de an
ti-apartheidsbeweging. Het be
gon dus niet als een bewuste keu
ze. Ik had daar geen familie of zo.
Oorlogservaringen
„Wel speelde mee dat mijn ouders
sterke oorlogservaringen hadden.
Ik ben als het ware in de schaduw
van de oorlog opgegroeid. Begrip
pen als fascisme, racisme en verzet
waren mij niet onbekend. Ik vond
het dan ook heel vanzelfsprekend
om me tegen racisme en fascisme
te verzetten. Dat ging bijna auto
matisch."
In Zivavel verbindt Braam het ra
cisme van de nazi's met de apart
heid in Zuid-Afrika. Na de dood
van haar oma probeert de Neder
landse rechercheur Tess Minnaert
te achterhalen wie tijdens de be
zetting de verzetsgroep van haar
grootvader verraadde. Ze komt
terecht in Zuid-Afrika, net nadat
het ANC daar de macht heeft
overgenomen. Ze ontdekt dat po
litiemensen die ten tijde van de
apartheid de gruwelijkste misda
den begingen niet alleen vrij rond
lopen maar ook - geïnspireerd
door een oud-nazi - bezig zijn een
ondergronds leger op te richten.
„Er zijn grote overeenkomsten
tussen wat zich in Europa heeft af-
gespeeld en het apartheidssys
teem dat in Zuid-Afrika is ont
staan", aldus Braam. „Ik wilde
aangeven dat er wel degelijk per
sonele banden zijn. Dat heb ik toe
gespitst in de persoon van een ho
ge SS-er. Die lui zijn van invloed
geweest op de ontwikkeling van
de apartheid, net zoals ze ook in
Zuid-Amerika een kwalijke rol
hebben gespeeld. Het zijn geen
mensen die zich na hun vlucht te
rugtrokken op een boerderijtje.
Het zijn ideologische fanaten die
macht willen. Die SS-er heeft echt
bestaan en mogelijkerwijs loopt
hij nog rond."
Bedreigd
„In Zuid-Afrika is daar weinig
over geschreven. Korte berichtjes
in de kranten en dan nog werden
de journalisten meteen bedreigd.
Want het zijn er niet een of twee, ze
vormen grote clubs. De geboorte
dag van Hitier werd in Pretoria
flink gevierd, nog steeds waar
schijnlijk. Die oude nazi's sterven
wel uit, daar gaat het niet om.
Maar zij willen hun gedachten-
goed doorgeven, het kwaad zaai
en. Dat heeft invloed op wat er nu
in Zuid-Afrika gaande is."
Braam ziet in het huidige Zuid-
Af ri ka gebeuren wat na de Tweede
Wereldoorlog ook in Europa ge
beurde. De daders gaan vrij uit.
„Ze zijn zo ongelofelijk laks in het
oppakken van oorlogsmisdadi
gers. Dat is ontzettend slecht en
kwalijk, omdat je volgende gene
raties opzadelt met een absoluut
kwaad. Kwaad dat in mensen
huist. Dat is een beetje de bood
schap van het verhaal."
In Zuid-Afrika is de politieke
macht weliswaar overgedragen,
maar niet de economische. Braam:
„Die is nog steeds in handen van
de blanke families en Westerse
multinationals. Dat is ook het
angstige. Wil het stabiel blijven
dan moet het ANC beloftes waar
maken, dat wil zeggen miljoenen
mensen die in krotten wonen moe
ten huizen krijgen, elektriciteit,
onderwijs. Daarvoor is geld nodig.
Wij dachten altijd: 'Als nu in ieder
geval maar de mijnen worden ge
nationaliseerd. Wat in de grond zit
komt aan de bevolking toe.' Maar
in de onderhandelingen hebben ze
op dit soort punten moeten toege
ven. Er zijn veel concessies ge
daan. Mensen zitten nog op hun
plek, het gaat allemaal zo lang
zaam. Het zijn die angsten die me
motiveren om dit soort boeken te
schrijven. Het is niet zomaar een
thriller-achtig verhaal maar ang
stige werkelijkheid."
Huurmoordenaars
„In het boek voorspel ik dat die
politiemensen zich in particuliere
bewakingsdiensten nestelen.
Maar het gaat al verder. Er is nu
steeds sprake van oorlogen waar
in huurlingenlegers meedoen. Dat
zijn dus Zuid-Afrikaanse huur
moordenaars. De Volkskrant
noemt dat gewoon het commercië
le leger van Zuid-Afrika, dat is
echt het cynisme van deze tijd. Dat
Jeger bestaat uit voormalige Koe-
voeters, leden van doodseskaders,
soldaten, het is een unieke verza
meling moordenaars, voor veel
geld te huur. Ze zijn ingezet in
Nieuw Guinea, Sierra Leone, nu
in Zaire, en dat wordt dus niet ge
stopt. Dat zou zoiets zijn alsof na
de Tweede Wereldoorlog een stel
SS-ers zich zou hebben georgani
seerd tot een leger dat kon worden
ingehuurd."
Braam interviewde een aantal
Koevoeters, politiemensen die aan
de grenzen van Zuid-Afrika wer
den ingezet om het ANC te bestrij
den. Velen van hen raakten ver
slaafd aan het moorden. „Ik heb
foto-albums zitten bekijken, pa
gina na pagina met verminkte lij
ken. Dat doet natuurlijk iets met
de menselijke geest. Die jongens
zijn helemaal vervreemd van de
normale samenleving. Vandaar
dat zo iemand helemaal opgelucht
is als hij bij zo'n huurlingenleger
kan komen. Opnieuw met de jon
gens onder elkaar, ze krijgen weer
bevelen, een geweer in de hand, de
spanning, het geluid van helicop
ters en de geur van angst, de
zweetlucht. Dan voelen ze zich
goed en met drugs en drank moe
ten ze zo'n piek telkens weer af
bouwen. Het zijn absuluut psychi
atrische patiënten."
Bizar
„Het was bizar om naast die men
sen te zitten. Dat zijn toch de lui
die het voorzien hadden op mijn
makkers, met wie ik vijfentwintig
jaar heb gestreden. Dat heeft
enorm veel met me gedaan. Ik heb
er ook heel lang over gedaan voor
ik het boek kon schrijven. En het
onderwerp blijft me boeien. Wat
gebeurt er met die lui? Waar blij
ven ze? Van de slachtoffers weet ik
het wel, die blijven slachtoffer,
maar de andere kant, de daders en
de kinderen van de daders, wat ge
beurt daarmee?"
„Ik heb het er lange tijd ook niet
makkelijk mee gehad dat die
waarheidscommissie die nu de
misdaden onderzoekt zo weinig
effectief is, maar ik wil voorkomen
dat dat in bitterheid omslaat. Ik
wil die energie gebruiken om te
schrijven. Er zijn mensen met wie
ik heb gewerkt die zeggen: 'Hoe
kun je dit nou doen?', maar ik hou
hier mijn mond niet over. Ik kan
kritisch aan de zijlijn staan. Ie
mand zal dat toch moeten doen, al
is het maar in naam van de slacht
offers. Dat er zomaar een teken
van verzoening wordt gegeven on
der leiding van een bisschop (Tutu
- red). Met alle respect hoor, maar
ik vind dat gewoon waanzin.
Grote jongens
„Van de verantwoordelijken, de
grote jongens, is er nog niemand
opgeroepen. En dat gebeurt ook
niet. Je zit natuurlijk ook binnen
de kortste keren bij De Klerk. On
der zijn regime zijn veel misdaden
begaan. Maar hij heeft de Nobel
prijs voor de Vrede gekregen, dat
is toch allemaal een beetje lastig.
Alles wordt afgedekt, de top
preekt verzoening. En de mensen
hier vinden het ook zo mooi dat die
zwarten zo vergevingsgezind zijn.
Dat is een vorm van racisme na
tuurlijk, want ze dachten eigenlijk
dat al die blanken zouden worden
omgebracht. Maar er is niets ge
beurd. Nee, de daders en het be
drijfsleven, in Zuid-Afrika is ie
dereen uiteindelijk erg tevreden."
Ernst Jan Rozendaal
Conny Braam, Zwavel, Uitgeverij
Meulenhoff Amsterdam, jl 39.90. Ook
de andere boeken van Connie Braam
zijn uitgegeven bij Meulenhoff.
Lezing Connie Braam: vrijdag 25 april
in de Openbare Bibliotheek in Goes.
Aanvang20 uur.
Volgende week begint de achtste editie van het Festival
Cultureel Gekleurd. Door het opheffen van de organisatie in
Brabant is dat inmiddels een volstrekt Zeeuwse aangelegenheid
geworden. In zes gemeenten - Burgh-Haamstede, Goes,
Middelburg, Oostburg, Terneuzen en Vlissingen - vinden zo'n
dertig activiteiten plaats die erop gericht zijn de kennis over
andere culturen te vergroten. In vergelijking met voorgaande
edities is het festival iets afgeslankt. Door de samenwerking met
het Bevrijdingsfestival heeft Vlissingen de activiteiten op 5 mei
geconcentreerd en Zierikzee is afgehaakt omdat de latere periode
waarin het festival nu staat gepland minder aantrekkelijk wordt
gevonden. De diversiteit van het programma is desondanks groot.
In de PZC vandaag een vooruitblik. Met schrijfsters in verzet,
swingende wereldmuziek en films uit verre landen.
Het complete programma voor het festival Cultureel Gekleurd
tussen 21 april en 10 mei in Zeeland ziet er als volgt uit:
maandag 21 april
lezing: Margreet de Lange, Li-
teratuur in Verzet in Zuid-Afri
ka; Openbare Bibliotheek
Goes, 20 uur.
woensdag 23 april
film: Indochine;
Porgy Bess Terneuzen, 20
uur.
vrijdag 25 april
lezing: Conny Braam, literaire
voordracht; Openbare Biblio
theek Goes, 20 uur. muziek: Rit-
mundo Dance Party, Stan Rij
ven, wereldmuziek; 't Beest
Goes, 21 uur.
zaterdag 26 april
muziek: Eric Vaarzon Morel
Trio. Raj Mohan, Largo; 'tBeest
Goes, 21 uur.
donderdag 1 mei
film: Bandit Queen; 't Beest
Goes, 20.30 uur. Gabbeh; Cine
ma Middelburg, 20.30 uur. le
zing: Naima El Bezaz, literaire
lezing; Porgy Bess Terneu
zen, 20 uur. Arita Baaijens,
Djüke Poppinga, hedendaagse
Arabische schrijfsters; Zeeuw
se Bibliotheek Middelburg, 14
uur. Malika Mokeddem, literai
re lezing; Zeeuwse Bibliotheek
Middelburg, 20 uur.
vrijdag 2 mei
muziek: Ashwini Bhide, India
se klassieke muziek; Grote
Kerk Terneuzen, 20 uur. film:
Fallen Angels; 't Beest Goes,
20.30 uur. Gabbeh; Cinema
Middelburg, 19.30 uur. dans:
Shaksi Gopal Geeta Ramlal,
Indiase dansvoorstelling;
Buurthuis De Paraplu Vlissin
gen, 20 uur.
zaterdag 3 mei
kinderfeest: Marokkaans/
Turks kinderfeest; De Mast (De
Spinne) Goes, 14 uur. Inter
cultureel en Muzisch Instituut
Nijmegen - kinderactiviteiten,
concert en meespeelconcert;
De Triangel Terneuzen, 13 uur.
informatiemarkt: muziek, de
monstraties rond thema in
dianen; Het Vestje (park) Oost
burg, 13 uur. culturele avond:
Marokkaans/Tux-kse avond; De
Pit Goes, 20 uur. film: Gabbeh;
Cinema Middelburg, 22 uur.
Wounded Knee; Ledeltheater
Oostburg, 20 uur. open dag:
Asiel Zoekers Centrum; Burgh-
Haamstede, 14 uur.
maandag 5 mei
bevrijdingsfestival: speurten-
toonstelling Paspoort voor We
reldkinderen, Medicamento
(Brazilië), Javier Plaza Y Su
Orquestra (Cuba); Vlissingen.
dinsdag 6 mei
film: Gabbeh; Cinema Middel
burg, 20.30 uur.
donderdag 8 mei
film: FatalReaction Singapore;
'tBeest Goes, 20.30 uur.
vrijdag 9 mei
film: Indochine; 't Beest Goes,
20.30 uur.
zaterdag 10 mei
film: Eat drink man woman; 't
Beest Goes, 20.30 uur.
De Algerijns/Franse schrijfster Malika
Mokeddem (1949) debuteerde op veer
tigjarige leeftijd met Les hommes qui mar-
chent. Aanvankelijk wees niets erop dat ze
schrijfster zou worden. Ze studeerde medi
cijnen in Algerije en Frankrijk en vestigde
zich in 1979 als arts in het Zuid-Franse
Montpellier. Maar de woede over haar bal
lingschap en de gewelddadige situatie in
haar geboorteland deden haar naar de pen
grijpen. Inmiddels heeft ze vier romans op
haar naam, stuk voor stuk felle aanklach
ten tegen het fundamentalisme. Onlangs
verscheen van haar laatste boek een Neder
landse vertaling: Dromen en moordenaars.
Donderdag 1 mei komt Mokeddem naar
Middelburg om te praten over deze roman
en haar eerdere werk.
In Dromen en moordenaars mijmert de
vrouwelijke hoofdpersoon Kenza ver
schillende keren over het heldere blauw
van lucht en zee in Algerije. Ze kan er niet
meer van genieten. „Tegenwoordig loeien
in de geteisterde stad de hele dag lang
allerlei sirenes. Zo is het dus gesteld met de
wereld onder Allahs hemel. Een hemel van
uiterst wreed blauw. Voor hem is er geen
vuiltje aan de lucht. Hij beziet de door men
senhand aangerichte verwoesting zonder
een traan te laten. Hij verspreidt de stralen
de leugen van een niet-bestaande vrede en
vrolijkheid. Tegenwoordig zijn er momen
ten dat ik echt het gevoel heb dat ik gillend
gek word."
En, verderop in het boek: „De luchten van
het Zuiden vermoeien me. Ik heb genoeg
van hun leugenachtig blauw. Van hun kli
maat van zweet, stof, tranen en bloed. Van
het licht dat hun tragedies beschijnt. Ik heb
behoefte aan wolken. Aan stormen aan de
hemel en rust op aarde."
Kenza vertrekt dus uit Algerije. Ze steekt
de Middellandse Zee over en vestigt zich in
Frankrijk, vlakbij Montpellier. Tijdelijk,
want al snel besluit ze op reis te gaan, om te
beginnen naar Canada.
Uitersten
Mokeddems boeken zijn voor een groot deel
autobiografisch en ook Kenza lijkt in een
aantal opzichten op de schrijfster. Van
jongsaf aan is ze opgegroeid met gemis en
exces. Gemis omdat ze haar moeder nooit
heeft gekend en exces omdat haar vader
aan niets anders kan denken dan aan seks.
Twee gruwelijke uitersten waarvoor geen
compensatie was, schrijft Mokeddem in het
eerste hoofdstuk. Wie verder leest beseft
dat de afwezige moeder ook gezien kan
worden als een symbool voor de achterge
stelde Algerijnse vrouw en dat de vader het
prototype is van de Algerijnse man.
Eigenwijs.als ze is trekt Kenza zich terug in
een isolement. Ze leest boeken, droomt van
een wereld waarin ze vrij is en houdt haar
familie op een afstand met gekrijs en hyste
risch gelach.
In interviews heeft Mokeddem aangegeven
dat zij zich op een zelfde manier onttrok
aan de traditionele rol die van Algerijnse
meisjes vernacht wordt. „Zodra ik thuis
kwam, zei mijn moeder: 'Maak een fles
klaar voor de baby, zet schoenen klaar voor
je vader, doe dit. doe dat' en dan zei ik: 'Nee,
dat doe ik niet.' Als mijn moeder begon te
schreeuwen, begon ik nog harder te
schreeuwen. De mensen schrokken zich
dood: dat doet een meisje niet. Ze zeiden:
'Dat kind zal wel gek zijn.' Ik was daar to
taal niet door gechoqueerd. Het feit. dat ze
me voor idioot hielden, betekende een uil-
stekende bescherming. Het was mijn ves
tingwal. Ik werd met rust gelaten. Mis
schien omdat ze zich realiseerden dat ik
mijn geest niet liet breken."
Op de universiteit wordt Kenza's pantser
doorbx-oken als ze verliefd wordt Yacef.
Hoewel het lijkt alsof hij net zo afkerig is
van de fundamentalistische tradities als zij
verlaat hij haar uiteindelijk om met zijn
nichtje te trouwen, precies zoals zijn ouders
willen. Voor Kenza blijft er gaan andere
mogelijkheid over dan uit Algerije te ver
trekken, omdat de burgeroorlog tussen de
regering en de moslim-fundamentalisten
een normaal leven in de weg staat.
Uitgehuwelijkt
Niet alleen schetst Mokeddem in haar be
schrijvingen van het huidige Algeiïje een
scherp beeld van de terreur van de burger
oorlog, ze geeft ook aan dat daar vanaf de
onafhankelijkheid in 1962 op kon worden
gewacht. „Hoe heeft de zaak zo kunnen
ontaarden dat degeneratie van de onafhan
kelijkheid is veranderd in krankzinnige
hordes die dood en ver-derf zaaien?", vraagt
Kenza zich af. Het antwoord is ook in het
boek te vinden: „Telkens wanneer een
nieuw schooljaar begon, ontdekte ik dat er
Houria's, Nacira's, en Djamila's door hun
vader van school waren gehaald en uitge
huwelijkt, tegen hun zin. Ik had het kunnen
weten! Ik had nooit moeten geloven dat die
gx'ote collectieve droom van vx-ijheid die ie
dereen zo vurig nastreefde een nieuw soort
man zou voortbrengen. Die droom bevatte
al de kiem van zijn latere discxdminatie. Va
ders die de toekomst van hun eigen doch
ters kapotmaken, zijn in staat alle vrijhe
den aan banden te leggen
En: „Een volk dat zijn vrouwelijke deel zo
veracht, dat zijn kindexen africht tot vrou
wenhaters en fanatici zoals je een hond af
licht, graaft zijn eigen graf. Dertig jaar is er
stelselmatig toegewerkt naar het kwade.
Resultaat: inquisitie en hel."
Mokeddem zoekt de oorzaak van het Alge
rijnse probleem in de ongelijkheid tussen
man en vrouw zoals die door moslim-fun
damentalisten wordt opgelegd. Daarop
richt zich haar woede. Want ze is een
schrijfster uit woede, blijkt uit intexwiews.
„Ik wilde niet schrijven. Ik moest. Door de
woede in mij, die steeds heviger werd. De
woorden stroomden eruit, bij elke gedachte
aan de huidige situatie, bij elke herinnering
uit mijn jeugd."
In tegenstelling tot veel geëngageerde
schrijvers uit Mokeddem zich niet in een
soort actievoerders-proza. Woede, maar
ook verdriet en angst, zijn voelbaar in elk
wooxd dat zij schrijft. De stijl van een
sprookjesachtige Arabische vertelling han
teert zij in Dromen en moordenaars net zo
makkelijk als die van moderne Westerse ro
mans over het leven in de grote stad. Haar
beelden zijn poëtisch en sommige zinnen
verdienen het om te worden ingebeiteld ('In
de race om voorrechten eindigt stompzin
nigheid altijd als eerste') Dromen en moor
denaars, kortom, is een pareltje. Flonke
rend maar keihard.
Ernst Jan Rozendaal
Malika Mokeddem, Dromen en moordenaars.
Vertaald door Eveline van Hemert. Uitgeverij De
Geus, Breda, f 34,90. De overige boeken van Mo
keddem zijn uitgegeven door Rainbotv en Bodo-
Malika Mokeddem....aanklachten tegen het fundamentalisme....
foto Uif Andersen Gamma
