Uit geestdrift en vertwijfeling
Ondernemende juristes zoeken het avontuur
PZC
Wislawa
Szymborska
kunst cultuur
18
proza
poëzie
herdrukt
letterkundige kroniek
Onder een kleine ster
vrijdag 18 april 1997
Josine Marbus: Winterkind (Veen,
126blz., 24,90).Op lugubere wij
ze wordt een jong meisje gedwon
gen afscheid te nemen van haar
jeugd. Debuutroman van Josine
Marbus (1966).
Peter Donkersloot: De zonen van
Onan (De Arbeiderspers, 150 blz.,
29,90). Roman over het kroegle
ven in het Amsterdam, halverwe
ge de jaren tachtig. Donkersloot
(1959) is portret- en landschap
schilder en atelierhouder.
Johanna Speltie: Beren op de weg
(Meulenhoff, 96 blz., 27,90). No
velle over echtelijke spanningen
tijdens een vakantie. Debuut.
Tommy Wieringa: Amok (In de
Knipscheer, 192 blz., 29,50). De
relatie tussen een rouwtranspor-
teur en zijn grote liefde ontaardt in
een grimmige geloofstwist. Twee
de roman van Tommy Wieringa
(1967).
Robert Haasnoot: De kracht van
het woud (De Geus, 173 blz.,
ƒ34,90).
Twee totaal verschillende mensen
kruisen eikaars pad: een multimil
jonair en een in het tropisch regen
woud opgegroeide marathonlo
per.
Debuutroman van Robert Haas
noot (1961) over lotsbestemming
en vrije wil.
Hans van Hartevelt: Op zijn Chi
nees (In de Knipscheer, 240 blz.,
34,50).
Roman over de vriendschap tus
sen een Nederlandse congresorga
nisator en zijn Chinese collega.
Prozadebuut.
Jacq Vogelaar: Uit het oog (De Be
zige Bij, 250 blz., 39,50).
Rijk geillustreerde bundel 'beeld-
verhalen'over het kijken naar
beeldende kunst en fotografie.
Peter Ghyssaert, red..: Turkooizen
scheepje van verschil (Prome
theus, 190 blz., 29,90).
Een selectie uit het werk van
twaalf jonge Vlaamse dichters,
geboren na 1950, gekozen en inge
leid door Peter Ghyssaert.
Antoine Uitdehaag: De adem van
de zaal (G. A van Oorschot, 52 blz.,
27,50).
Na Levenslang vrij (1994) een
nieuwe bundel gedichten van de
voormalig artistiek leider van het
RO Theater.
Astrid Lampe: Rib (Querido, 48
blz., 29,90).
Astrid Lampe (1955) publiceerde
gedichten in verschillende tijd
schriften. Rib is haar debuut in
dichtvorm.
Guus Luijters: Schotsen springen
(Veen, 47 blz., 25,-).
Nieuwe gedichten. Luijters debu
teerde in 1993 als dichter met de
bundel Canigou.
Clarin: La Regenta (Bert Bakker,
696 blz., 39,90, vertaald en van
een nawoord voorzien door Bar
ber van de Pol en Maarten Steen
mei j er).
La Regenta is de jonge naïeve en
beeldschone vrouw van een ge
pensioneerd rechter.
Door haar onbevredigende huwe
lijk, onverwerkte trauma's en de
romantische en mystieke litera
tuur die zij leest, ontwikkelt zij
een rijke, maar gevaarlijke fanta
siewereld.
Naast het verhaal over een gecom
pliceerde heldin schetst Clarin
(pseudoniem van Leopoldo Alas
(1852-1901) een portret van een
samenleving: de Spaanse stad Ve-
tusta in de tweede helft van de vo
rige eeuw.
Wislawa Szymborska, een
Poolse, een dichteres, op
Nederlandse bestsellerslijsten, wie
had dat vóór oktober 1996 kunnen
denken. Tot die datum was er slechts
sporadisch iets van haar in ons land
verschenen. Door het toekennen
van de Nobelprijs voor literatuur is
daar snel verandering in gekomen.
Voor mij liggen drie bundels met
bloemlezingen in vertaling,
waarvan één tweetalig: Zachwyt i
rozpa.cz/ Verrukking en wanhoop
vertaald door de slaviste Jeannine
Vereecken, waarvoor ik eind vorig
jaar reeds uw aandacht vroeg. Dan,
in twee edities (als
nieuwjaarsgeschenk en als
handelsuitgave) De vreugde van het
schrijvenvertaald door de
dichteres Jo Govaerts. Deze beide
bundels hebben goede kwaliteiten
maar soms een wat Vlaamse inslag
in het idioom. In Nederland werd
vooral uitgekeken naar de vertaling
van Gerard Rasch, die onlangs
verscheen onder de weinig
pakkende titel Uitzicht met
zandkorrel, en al moest worden
herdrukt.
TT Tislawa Szymborska is 73 jaar
VV en schreef tot nu toe slechts
ongeveer tweehonderd verzen. In
Polen wist ze daarmee tot de voor
ste gelederen door te dringen, en
het ziet er naar uit dat dit haar in
de hele westerse literatuur gaat
lukken, zoals ook met de Griek
K.P. Kavafis, zij het postuum, is
gebeurd. Er zijn trouwens meer
overeenkomsten: ook Kavafis
schreef zo'n gering aantal gedich
ten. En vertalers hoeven geen hek
sentoer te verrichten: door de zeer
vrije vorm, het sporadische rijm,
het pariante karakter is het moge
lijk hun poëzie zonder al te veel
veranderingen en dwang in een
andere taal over te brengen. Zo
zeer dat je verzen van Kavafis, en
ook van Szymborska, direct in
vertaling 'herkent'.
Dat je daarbij, wanneer je de taal
niet beheerst (ik ken geen Pools)
voor raadsels komt te staan,
schreef ik al eens eerder. Als in het
bijzonder treffende gedicht 'In elk
geval' de één vertaalt: 'Gelukkig
Wislawa Szymborska eind vorig jaar tijdens de uitreiking van de Nobelprijs in Stockholm.
foto Reuters
Nog iets. Hoewel gedichten tegen
woordig bijna altijd 'stil' gelezen
worden, moet een vertaler er mijns
inziens op letten dat hardop lezen
en voordragen geregeld gebeurt,
móet gebeuren zelfs, bij voorbeeld
als men een blinde huisgenoot
heeft. In het belangrijke reeds ge
noemde gedicht 'Hemel' vertaalt
Vereecken: 'Ik eet de hemel op, ik
scheid de hemel uit', en Rasch: 'Ik
eet hemel, scheid hemel uit'. Ik
geef het je te doen, dat voor te dra
gen! Govaerts heeft het probleem
dreef er een plank in het water',
twee anderen zeggen: 'Gelukkig
dreef er een scheermes op het wa
ter' en een vierde beweert 'Geluk
kig dreef er een strohalm in het
water', dan vraag je je af wat er nu
eigenlijk in het origineel staat. In
minder sterke mate geldt dat zelfs
voor 'verrukking en wanhoop'.
Het zijn de veelzeggende slot
woorden van het gedicht 'Hemel'.
Ze luiden bij Vereecken: 'Mijn bij
zondere kenmerken zijn verruk
king en wanhoop'. Bij Govaerts:
'verwondering en wanhoop'. Bij
Rasch: 'geestdrift en vertwijfe
ling'. Wanhoop en vertwijfeling
liggen dicht bij elkaar, maar tus
sen verrukking, verwondering en
geestdrift bestaat nogal verschil.
En hoe ver Rasch in een voor
Szymborska curieus en ingenieus
vers als 'Verjaardag' met al zijn
rijmen, woordspelingen en andere
foefjes afwijkt van het origineel
kan alleen iemand die doorkneed
is in het Pools controleren.
niet meer dan billijk dat zij na.
Czeslaw Milosz, die haar bewon
dert, de Nobelprijs heeft gekre
gen. En het is niet meer dan recht-
tegenzin in de publiciteit komt.
'Daar houd ik niet van, ik ben geen
filmster', ze zegt het met een ver
overende glimlach van zwaar ge-
omzeild: 'Hemel eet ik, hemel
adem ik uit'. Ook in zo'n geval is
een ingreep geoorloofd, zelfs 'He
mel adem ik in, hemel adem ik uit'
zou acceptabel zijn, al is dan het
directe 'eten' verdwenen en ge
schiedt het 'uitscheiden' maar op
één manier.
Stalin
Wislawa Szymborska, die 2 juli
1923 geboren werd en vrijwel haar
hele leven in Krakau heeft ge
woond zag haar eerste gedicht ge
rukt in 1945 en debuteerde in
boekvorm in 1952. Zij publiceerde
in negen bundels in totaal twee
honderdgedichten. Ze schreef ook
essays en ze maakte vertalingen.
In haar vroegste werk schikte zij
zich naar de wensen van het com
munisme, ze heeft zelfs Stalin be
wonderd. Haar vroege werk is ook
niet erg interessant. Pas omstreeks
1960 ('Zout', 1962) kwam zij aan
de top. Een absoluut hoogtepunt
werd 'Elk geval' van 1972, Het is
Mijn excuus, toeval, omdat ik je noodzaak noem.
Mijn excuus, noodzaak, als ik me niettemin vergis.
Word niet boos, geluk, omdat ik je als mijn geluk beschouw.
Reken me niet aan, doden, dat u smeulend in mijn geheugen kwijnt.
Mijn excuus, tijd, dat ik per seconde zoveel wereld over het hoofd zie.
Het spijt me, oude liefde, dat ik mijn laatste als de eerste beschouw.
Vergeef me, verre oorlogen, dat ik bloemen mee naar huis neem.
Vergeef me, open wonden, dat ik me in mijn vinger prik.
Mijn excuus, roependen uit de afgrond, voor de plaat met het menuet.
Mijn excuus, mensen op de stations, dat ik om vijf uur 's morgens slaap.
Pardon, in 't nauw gedreven hoop, dat ik soms lach.
Pardon, woestijnen, dat ik niet met een lepel water aan kom rennen.
En ook jou, valk, sinds jaren dezelfde, in dezelfde kooi,
roerloos starend naar altijd hetzelfde punt,
vraag ik om vergiffenis, ook al mocht je een opgezette vogel zijn.
Mijn excuus, omgehakte boom, voor mijn vier tafelpoten.
Mijn excuus, grote vragen,voor mijn kleine antwoorden.
Waarheid, let alsjeblieft niet al te erg op mij.
Ernst, betoon je grootmoedig.
Duld, geheim van het bestaan, dat ik draadjes uitje sleep pulk.
Klaag me niet aan, ziel, omdat ik je zelden heb.
Mijn excuus aan alles, omdat ik niet overal kan zijn.
Aan allen, omdat ik niet elke man en vrouw kan zijn.
Ik. weet dat niets me rechtvaardigt zolang ik leef,
omdat ik mezelf in de weg sta.
Neem me niet kwalijk, taal, dat ik pathetische woorden van je leen
en vervolgens veel moeite doe om ze luchtig te laten klinken.
(vertaling Gerard Rasch).
vaardig dat haar poëzie nu overal
zo'n grote weerklank vindt. Dat
overweldigt haar. Zij is namelijk
een waarachtig bescheiden vrouw
die zich altijd ver van het literaire
gewoel heeft gehouden, en die met
stifte lippen. Een grande dame die
overal origineel, intelligent com
mentaar op heeft. Haar werk is één
grote uiteenzetting van de twin-
tigste-eeuwse mens met zijn
omgeving, verleden en toekomst.
Telkens zoekt zij een nieuwe in
valshoek om onze grote proble
men te belichten en, als het kan, te
relativeren. Telkens verschuift zij
de perspectieven, maar verwijst
dan tevens naar onze menselijke
hebbelijkheden en tekorten. In
een gedicht over te vroeg in het
voorjaar teruggekeerde vogels die
sterven door voedselgebrek laat
zij de steen denken, waarnaast de
dode vogel neerviel, de steen die
nu 'op zijn archaïsche en onbehou
wen manier het leven ziet als lou
ter mislukte probeersels'. Ze ver
diept zich in de beweegredenen
van de vrouw van Lot, van Kas-
sandra, in Hitier en Thomas
Mann. De natuur liet geen zee
meerminnen, faunen en engelen
ontstaan, maar deed een oogje
dicht 'op het moment dat er een
zoogdier verscheen met een won
derschoon vulpengevederde
hand'. Zo'n humoristische knip
oog geeft ze graag, maar toch
schuwt ze geenszins de grootste,
de schokkendste kwesties. Hoe
persoonlijk zij die ook benadert,
nooit geeft ze haar privéleven
bloot.
Geluk
Alles is betrekkelijk: we gedenken
op een roemrucht slagveld, bij een
tragische bergpas oprecht wat
daar kort geleden of juist heel lang
geleden gebeurde en zijn ontroerd.
Dan 'blaast de wind de hoed van
ons hoofd en of we nu willen of
niet - we moeten erom lachen'.
Op de plaatsen van de grondigste
vernietiging ligt generaties later
iemand onbewust weer van geluk
te dromen, een grasspriet tussen
de tanden: 'In het gras, overwoe
kerd door ooi-zaak en gevolg,
moet iemand liggen die met een
aar tussen zijn tanden naar de
wolken staart'.
Wat is belangrijk? Wanneer er een
witte vlinder even fladderend
schaduw op haar hand werpt
schrijft ze: 'Wanneer ik zoiets zie,
verlaat me altij d de zekerheid dat
wat belangrijk is belangrijker is
dan wat onbelangrijk is'.
Overtuigend
Verzwijgend, suggererend, langs
omwegen noemend weet zij steeds
te verrassen en te intrigeren. En te
overtuigen.
Ze schrijft zowel een scherp, laco
niek gedicht over de dood, die zijn
taak, doden, zo klungelig, 'zonder
systeem en routine verricht alsof
hij het, bij elk van ons nog leren
moet', als een vers dat de ijzig-ge-
spannen observaties weergeeft
van een terrorist die een tijdbom
heeft gelegd. (Jammer van de
overbodige slotregel
Zelfs in haar minder geslaagde
verzen (Rasch geeft ongeveer de
helft van haar oeuvre, 91 stuks) is
altijd iets wat treft. Tot nu toe heb
ik nog niemand ontmoet die niet
enthousiast is, zij spreekt blijk
baar iedereen aan.
Hans Warren
Wislawa Szymborska: Uitzicht met
zandkorrel, vert. Gerard Rasch -173
pag., f 25,-- Meulenhoff, Amsterdam.
Wislawa Szymborska: Verrukking
Wanhoop, vert.Jeannine Vereecken -
tweetalig, f24,90. Poëzie Centrum,
Gent;
Wislawa Szymborska: De vreugde van
het schrijven, vert. Jo Govaerts - 47
pag., f 19,90, Van Halewyclc, Leuven.
Ze gaf zichzelf vijf creditcards de tijd om een
boek te schrijven. Toen nog maar één
geplastificeerd schijfje haar boodschappen kon
torsen, lukte het Lisa Scottoline haar eerste
thriller gepubliceerd te krijgen. Het leverde de
ex-advocate uit Philadelphia prompt een
nominatie voor de prestigieuze Edgar Allan Poe
Award op. Voor haar tweede mocht ze de
thrillerpri js mee naar huis nemen. Vier boeken,
waarin de hoofdrol steevast is toebedeeld aan
ondernemende juristes van Italiaans-
Amerikaanse afkomst, staan inmiddels op haar
naam.
Lisa Scottoline heeft flink geoefend op
de Nederlandse g-klank. Ze treedt
haar gesprekspartners in het Amsterdam
se hotel dan ook vastberaden tegemoet
met 'HiI'm Lisa Scottoline, ik ben ggges-
ch-cheiden'. De titel van haar vierde
boek, Gezocht wegens moord, rolt er in
middels zo goed als vlekkeloos uit.
Je begrijpt meteen waarom de 41-jarige
schrijfster personages als de onderne
mende juristes Grace Rossi, Mary DiNun-
zio, Rita Morrone en Bennie Rosato op het
papier tot leven heeft gewekt. Ze hebben
stuk voor stuk 'iets' van Scottoline: le
venslustig, vol humor, niet te beroerd om
problemen te lijf te gaan en bereid om
nieuwe kansen met beide handen aan te
pakken. In het geval van de Amerikaanse
schrijfster betekent dat laatste dus: haar
Nederlandse woordenschat aanvullen
met 'prima', en tongbrekers als 'goede
morgen' en 'Scheveningen'.
Humor
De vier genoemde advocates spelen ieder
een heldinnenrol in Scottolines boeken.
Vaak tegen wil en dank. In Door angst ge
dreven moet advocate Mary DiNunzio af
rekenen met een onverlaat die haar ano
nieme brieven doet toekomen en haar
secretaris overrijdt. Haar collega Grace
Rossi begint in Laatste kans een relatie
met een rechter, die een dag later dood
wordt aangetroffen, haar vrouwelijke
confrère (consoeur in dit geval?) Bennie
Rosato wordt in Gezocht wegens moord
verdacht van moord op haar voormalige
zakenpartner en in Op de loop voor de wet
moet strafpleiter Rita Morrone aantonen
dat haar aanstaande schoonvader niet de
dood van zijn maïtresse op zijn geweten
heeft. De vier dames kwijten zich met ver
ve en veel gevoel voor humor van hun taak
en maken de stad Philadelphia, waar alle
boeken zich afspelen, een stuk veiliger
voor de burger.
Limiet
Het was uit pure noodzaak dat Scottoline
zich aan het schrijven van thrillers zette.
„Ik was nog juriste toen mijn dochter in
1986 werd geboren. Ik dacht dat ik na
haar geboorte wel weer aan het werk zou
gaanMaar tot mijn verbazing was het een
groot plezier om samen met Kiki thuis te
zijn. Dat was het moment dat mijn huwe
lijk 'exploded'. Wat er gebeurde was, dat
ik de overeenkomst met mijn man had
aangepast, 'I changed the bargain a little'.
Ik had een hele aardige man, hij werkte
hard, hij was advocaat. Hij trouwde mij
toen ik ook advocaat was, hard werkte en
geld verdiende. En plotseling wilde ik dat
veranderen. Hij vond dat niet interessant
genoeg, denk ik. Dat trok een zware wissel
op het huwelijk. We hebben ons eerste
jaar niet eens volgemaakt."
„Ik besloot dus om bij mijn dochter thuis
te blijven. Maar advocaat zijn met werk
weken van zeventig, tachtig uur en tege
lijk het moederschap vervullen, dat gaat
nu eenmaal niet samen. Je kunt geen vrij
af nemen tijdens een proces, omdat je
dochter ziek is. Maar er moest toch geld
binnenkomen. Dus ik zei tegen mezelf:
waarom zou ik niet proberen een boek te
schrijven?"
„Ik stelde mezelf een limiet. Ik had vijf
creditcax-ds met op ieder een krediet van
10.000 dollar Ik mocht 50.000 dollar rood
Award, categorie Best Paperback Origi
nal, aan haar curriculum vitae toevoegen.
En in 1995 won ze daadwerkelijk deze
Amerikaanse prijs voor de beste mis
daadromanmet Laatste Kans, haar twee
de thriller. „Toen mijn eerste boek werd
genomineei'd, kon ik mezelf nog niet be
druipen van het schrijven. Het verkocht
wel, maar schrijvers zien daar niet veel
van op hun bankrekening. En ik stond bij -
na 40.000 dollar rood, tegen 18 procent
rente. Weetje dat ik pas op mijn 38ste mijn
studieschuld had afbetaald? Daarom
moest ik nog een paittime baan erbij ne
men, ik weikte voor een rechter. Dat
kwam nog goed uit ook, want mijn werk
kring werd het decor voor mijn tweede
thriller, die uiteindelijk de prijs won."
Hoewel Scottoline benadrukt dat haar
vier hoofdi-olspeelsters geen afspiegelin
gen van haar zijn, geeft ze terstond toe dat
de boeken bol staan van de autobiogi-afi-
sche elementen. „Ik haal een hoop uit
mijn eigen leven, ja. Ik heb evenals mijn
personages Italiaans-Amerikaans bloed.
De verhalen spelen zich alle af in mijn
woonplaats Philadelphia. Ik speel poker,
net als Rita Morrone in Op de loop voor de
wet, maar ik ontbeer een pokerface, ie
dereen ziet aan m'n gezicht wat voor
kaarten ik heb."
Schoft
„Er is geen enkel pei-sonage uit mijn boe
ken dat ik in zijn geheel uit de werkelijk
heid heb getrokken. Vrienden zeiden wel
eens: 'O, die schoft uit je boek herken ik,
da's sprekend jouw ex'. Maar dat zou ik
nooit doen. Ik zou meteen aangeklaagd
worden. Mijn broei-, die homofiel is, komt
wel een beetje voor in Brent, de nichterige
secretaris van Mary DiNunzio. Ik heb
graag karakters die je niet altijd ziet. Er
zijn in de mainstream fictie niet zo veel et
nische karakters, zoals zwarten of Itali
aans-Amerikanen. Laat staan homofiele
pei-sonages."
„Veel Amei'ikaanse auteurs schrijven als
een vanille-ijsje: wel lekkei-, maar niet te
opwindend of te afwijkend. Neem de seks
in doorsnee-thrillers komt dat nauwelijks
voor. In de boeken van John Grisham
komt geen spatje erotiek voor, alleen be
nen tot in het oneindige. Als je veel boeken
wilt verkopen, dan schrijf je een 'veilige'
roman, met veel vanille. Geen seks, geen
homo's, geen zwarten. Dat is niet goed.Ik
denk dat er mensen zijn die ook hierover
willen lezen. Er zijn homo's, er zijn non
nen die de gelofte van zwijgzaamheid
hebben afgelegd, er zijn rechters die cor
rupt zijn, dat mag je best laten zien."
Haat
Scottoline vaart met gemak mee op de nu
al enkele jai-en vooitdurende vloedgolf
aan legal thiillers, van al dan niet mooi-
schi-ijvende advocaten van Angelsaksi
sche komaf. Volgens de schrij fster ligt een
diepgewortelde hekel onder de burgers
aan deze juridische diersoort ten grond
slag aan het succes van de legal thriller.
„Veel mensen haten advocaten. Ze zijn
hartstikke duur en j e komt altij d door een
vervelende ooi'zaak met ze in aanraking
Door een misdrijf of, in mijn geval, door
een echtscheiding. Ik was daar toch een
fortuin aan kwij tAdvocaten kosten je al
tijd geld, hoe je 't ook wendt of keeit. Van
daar dat men zeer geïnteresseerd is inde
handel en wandel van advocaten en
raadslieden."
Peter Kuijt
Bij uitgeverij Meulenhoff zijn tot dusver vie'
thrillers van Lisa Scottoline verschenen: Doo'
angst gedreven, Laatste kans, Op de loop voe'
de wet en Gezocht wegens moord. De boekt
kosten f 34,90 per stuk. Eind '97, begin '98 ver
schijnt Scottolines vijfde, Rough justice, in Ne
derlandse vertaling. De Nederlandse titelt
nog niet bekend.
staan, maar dan moest ik wel schrijver
zijngeworden. Als het dannogniet gelukt
was, dan moest ik naar iets anders om
zien. Mi j n familie verklaarde me voor gek,
maar ik had het op geen andere manier
kunnen doen. Toen mijn dochter zes was,
werd mijn eerste boek. Door Angst Gedre
ven, gepubliceerd."
De schrijfster kon meteen een nominatie
voor de belangrijke Edgar Allan Poe
Lisa Scottoline: Amerikanen kiezen veilige boeken, met veel vanille, foto Phil Nijhuis
