Spelen met liturgisch
kindervaatwerk
Kunst in zakformaat
PZC
De Denker denkt met alle
spieren van zijn lichaam
kunst cultuur
21
Expositie Kinderen Van Alle Tijden
vrijdag 11 april 1997
Een uitgebreide tentoonstelling
over kindercultuur, vanaf de
Middeleeuwen tot nu. Daar scoor je
mee, want iedereen is jong geweest
en is de kindertijd niet de leukste tijd
van het leven? Gek genoeg is dit
dankbare thema tot nu toe nooit
opgepakt. Het Noordbrabants
Museum in 's-Hertogenbosch heeft
de primeur. Honderden historische
voorwerpen, prachtige schilderijen,
prenten en tekeningen vertellen hoe
kinderen in de Zuidelijke
Nederlanden werden grootgebracht,
wat voor kleding ze droegen, welke
spelletjes ze speelden en hoe ze met
de dood omgingen. Want de dood, die
was aan de orde van de dag.
Kinderen van nu leiden een ei
gen leventje met hun 64 bits
spelcomputer, Öilily-ldeding, kin
dertelefoon en jeugdjournaal. Tot
de achttiende eeuw was daar geen
sprake van: kinderen waren vol
wassenen in het klein. Toch blijkt
uit de tentoonstelling Kinderen
Van Alle Tijden in het Noordbra
bants Museum dat sinds de late
Middeleeuwen veel interesse is ge
weest in de jeugd en de plek die ze
in de samenleving innam.
Neem de geboorte. Meestal waren
ouders erg blij met de komst van
hun kind. Gewoon omdat ze van
kinderen hielden, nageslacht wil
den hebben, of omdat het kind
geld in het laatje bracht; het kon
later meehelpen op het land.
Daarom ging de kraamtijd ge
paard met bijzondere gebruiken.
Soms werden hele kraammalen
met patrijzen aangericht. Dan
weer werden anijssuikertjes ge
presenteerd in een grabbelbakje,
vergelijkbaar met onze beschuit
met muisjes. En maken wij het
goede nieuws bekend door een
ooievaar in de voortuin te planten,
in vroeger eeuwen werd de deur
klopper omzwachteld met wit lin
nen. Zo klonk meteen de klop op
de deur wat zachter, want een hui
lend kind, daar heeft niemand wat
aan.
Een enkele keer hing er een zoge
naamd zwart kraamkloppertje
aan de deur: het teken van rouw.
Dat voorwerp is niet terug te vin
den op de tentoonstelling, maar
wel een ander, zeer curieus appa
raat dat te maken heeft met de
miskraam: een spuit voor
nooddopen. Daarmee konden ka
tholieken alsnog het dode kindje
dopen door wijwater te spuiten in
de baarmoeder, bevreesd als ze er
voor waren dat ongedoopte kin-
dertj es niet in de hemel zouden ko
men. Dit soort merkwaardige
voorwerpen maakt deze tentoon
stelling zo verrassend, evenals het
verhaal achter oude vertrouwde
voorwerpen, zoals de rammelaar.
Wel tientallen exemplaren zijn te
zien, hele kostbare van zilver en
bergkristal, en eenvoudigere van
been, hout, aardewerk en zelfs van
riet. Bijna allemaal zijn ze voor
zien van belletjes. Niet zozeer om
dat rammelaars zo 'n vrolijk rinke
lend geluid maken, maar omdat ze
boze geesten weg kunnen j agen.
Pampers
In deze tentoonstelling is met na-
me aan de hand van oude voorwer
pen te ervaren in wat voor erbar
melijke omstandigheden een kind
grootgebracht moest worden:
geen stromend water, geen ka
chels, geen Pampers. Maar vin
dingrijk als de mens is, bedacht hij
ingenieuze luierrekken met een
komfoor of een kinderkakstoel
waarin ruimte was voor een po,
compleet met stoofje voor gloeien
de kooltjes.
Weyden baby's sinds de Middel
eeuwen in een strak mummieach
tig pakketje gewikkeld, zoals te
zien op het schilderij De Dordtse
Vierling (anoniem, 1621), in de
achttiende eeuw kreeg het kind
nauwelijks kleren aan en werd het
het liefst bij een open raam gezet.
Frisse lucht was immers beter
voor een kind, zo dachten ze.
Opvattingen zijn herhaaldelijk
veranderd, ook over kinderkle
ding. In de late Middeleeuwen bij -
voorbeeld droegen zowel meisjes
als jongens een jurkje, want dat
was praktisch. Het jochie kreeg
pas de broek aan als hij zich kon
gedragen, zo rond zijn zesde jaar.
Opvallend is dat vanaf de zeven
tiende eeuw kinderen dezelfde
soort kleding als pa en ma aanhad
den. Ze werden toen gezien als
volwassenen in wording. Een
prachtig voorbeeld daarvan is een
achttiende-eeuwse zijden frak
voor een peuter. Oorspronkelijk
hoorden er nog een steek en een
zilveren degentje bij. Wat zal dat
kindj e zich er trots in gevoeld heb
ben. Precies gekleed zoals zijn va
der.
Pas rond 1800 werd het kind 'ont
dekt'. Alom werd het idee geac
cepteerd dat kinderen wezenlijk
verschilden van volwassen, zodat
(rijke) kinderen onder andere ei
gen kleding kregen, boeken en
veel later een eigen kamer. Ook
kinderkleding voor 'speciale gele
genheden' zijn te bewonderen, zo
als prinsesachtige communiejurk
jes, maar ook lijkwades. Tot aan
het begin van onze eeuw was de
dood aan de orde van de dag. Bij
gevolg werd de dood niet wegge
stopt. Van kinderlijkjes werd ge
woon een portret gemaakt (Jan
Jansz de Somm, 1654) en ze wer
den versierd met _echte of papie
ren bloemen: een werkje voor de
broers en zussen of de buurkinde-
Lijkstrootjes
Boven:
Familieportret van
Bosschaert.
Rechts:
Uithangbord Den
Zoeten Inval.
Als er een sterfgeval was, werd dit
in en rondom 's-Hertogenbosch
kenbaar gemaakt door zogenaam
de lijkstrootjes, bundels stro met
leren banden bijeengehouden, die
te huur waren van het gerefor
meerde of het katholieke wees
huis. Nu zouden we gewoon een
overlijdensadvertentie plaatsen
in de krant. In Eindhoven en de
Kempen werden dodenlantaarns
gebruikt met geschilderde doods
koppen erop. De lantaarn brandde
niet om het uitgedoofde levens
licht te symboliseren. Aan de
grootte en de kleur van de lan
taarn was te zien of het om een
kindje of een volwassene ging.
Een stuk vrolijker stemt de uitge
breide collectie speelgoed: een
fietsolifant, een bolderkar ont
worpen door Rietveld, een schitte
rende miniatuurversie van een
fourniturenzaak, tollen en knik
kers. Winkeltje spelen is net als
knikkeren door de eeuwen heen
favoriet gebleven.
Tot in de zeventiende eeuw speel
den kinderen en volwassenen zelfs
dezelfde spelletjes, zoals blin
demannetje. Maar door strengere
opvattingen _spelen was leuk,
maar ook lichtzinnig, trokken
volwassenen zich terug uit het
kinderspel. Sinds die tijd beteken
de spelen vaak 'oefenen voor la
ter'. Voor meisjes was er een naai-
machientje, een fornuisje en een
washuisset. Voor jongens een
stoommachine, een blokkendoos
of priesterkleding. Daar hoorde
'liturgisch kindervaatwerk' bij,
zoals speelgoed-monstransen en -
kelken.
Al dit soort voorwerpen liggen op
ooghoogte van kinderen, want het
Noordbrabants Museum probeert
met deze tentoonstelling ook het
teruglopende bezoek van de jeugd
te keren. Daarom is de bovenver
dieping speciaal voor kinderen in
gericht. Daar kunnen ze video
spelletjes spelen in kleurrijke
hokjes, terwijl ouders de (school-
)prenten aan de muur kunnen be
kijken,
Opvoeding
Rrenten (over brave en stoute kin
deren) en het thema school nemen
sowieso een belangrijk deel van de
tentoonstelling in. Klaagde Eras
mus nog aan het begin van de zes
tiende eeuw erover dat mensen
meer energie en tijd staken in de
opvoeding van honden en paarden
dan in de opvoeding van hun kin
deren, in de zeventiende eeuw ver
anderde dat. Het gezin was een
kerk in het klein. Kinderen moes
ten goede christenen worden. Dat
was belangrijker dan leren lezen
en schrijven. Toch vonden buiten
landse bezoekers dat Nederlandse
kinderen verwend werden en niet
genoeg gestraft werden. Dat beeld
hebben immigranten nog steeds
van de Nederlandse opvoeding.
Maar wie de strafwerktuigen ziet
die de ondexwijzer tot zijn be
schikking had, rilt even: lastige
leerlingen werden met de karwats
of de zweep geslagen of ze kregen
de pechvogel naar hun kop ge
gooid. Voor domoren was er nog
het houten ezelbordje. Toch wer
den kinderen hier relatief vroeg
met begrip en waardering behan
deld, wat alleen al blijkt uit de
prenten en schilderijen over tradi
tionele kinderfeesten. Op de feest
dag van Sint-Thomas bijvoor
beeld, de koifste dag van het jaar,
waren de kinderen heer en meester
op school. En op 28 december,-de
viering van Onnozele Kindei'en,
bepaalden zijgestoken in de kle
ding van hun ouders, de regels in
huis. Ouders moesten gehoorza
men.
Sowieso was het vroeger een be
hoorlijk vrolijke bende: er waren
veel meer traditionele feesten en
op straat was er veel te beleven.
Kinderen en volwassenen trokken
zingend en dansend door de stra
ten achter muzikanten aan, zoals
te zien op het schilderij De Liere
man van Pieter Brueghel de jonge
(1564-1638). En het slachten van
een varken, gewoon op straat, trok
veelbekijks. Dat is wel heel andere
koek dan binnenshuis een spelle
tje spelen op de Gameboy. Want
dat de kinclennaatschappij veel
iixdividueler geworden is, dat
wordt met deze prachtige ten
toonstelling wel duidelijk ge
maakt.
Irmgard Breugelmans
Expositie: Kinaeren Van Alle Tijden.
Te zien: t/m 6 juli in het Noordbrabants
Museum, Verwersstraat 41, 's-Herto-
genbosch. Catalogus: 203 pag. met
kleurenfoto's f49,50.
Wanneer je de Van den Brink
Galerij van het Singer Mu
seum een dezer dagen betreedt,
komen onmiddellijk de herinne
ringen aan de Rodin-tentoon-
stelling uit 1995 weer boven.
Niet zo verwonderlijk want er
staan onder meer zeven bronzen
van de Fi-anse beeldhouwer af
komstig uit de eigen collectie
van het Larense museum opge
steld. Het meest bekende is
ongetwijfeld Le Penseur (de
denker) die Rodin in 1880 als on
derdeel van de Hellepoort heeft
gemaakt.
Wat nu precies maakt dat mijn
Denker denkt, is dat hij niet al
leen denkt met zijn hoofd, met
zijn wenkbrauwen en zijn neus
vleugels maar met alle spieren
van zijn armen, zijn rug en zijn
benen, met zijn vuist en zijn ge
kromde tenen!' heeft Rodin
(1840-1917) ooit gezegd. Altijd
al had Le Penseur een plaats in
de beeldentuin van het Singer
Museum. Nadat het speciaal
voor de succesvolle Rodin-ex-
positie was schoongemaakt,
verdween het naar het depot.
Een nieuwe sokkel van Itaüaans
marmer èn de uitgave van een
boek zijn de directe aanleiding
tot deze tentoonstellingLe Pen
seur valt weer in volle glorie te
bewonderen in de beeldentuin
van het Singer Museum.
Je vraagt je wel af hoe zomaar
zeven beelden van Rodin terecht
zijn gekomen in het Lai'ense mu
seum. De beelden zijn afkomstig
van het Amerikaanse echtpaar
Anna en William Singer Het
was Anna Singer, de weduwe
van de vermogende William
Singer, die in 19 5 3 de gehele col
lectie schonk aan het door haar
in 19 5 6 opgerichte Singer Muse
um. Zeer waarschijnlijk heeft
het echtpaar de beelden van Ro
din aangekocht op een tentoon
stelling in 1930 in Den Haag en
Rotterdam. Deze expositie was
georganiseerd door kunsthan
del Buff adie enige tijd eigen
dom was van de Singers.
Afwerend
Rodin heeft De Denker oor
spronkelijk bedoeld als bekro
ning van de Hellepoort. Een op
dracht die nooit is gerealiseerd
en was bedoeld als monumenta
le toegangspoort voor het Muse
um voor Decoratieve Kunsten.
Ook andere bekende beelden als
De Kus en Eva zijn gemaakt
voor de Hellepoort, Later zijn de
bronzen, zoals zo veel andere
beelden van Rodin, als zelfstan
dig werk een eigen leven gaan
leiden. Vaak ontstonden er
meerdere versies: van groter of
kleiner formaat.
Op dezelfde zwarte sokkels als
twee jaar geleden, staan de an
dere bronzen van de Franse
meester. De prachtige Eva in een
afwerende houding, bedoeld om
samen met Adam de Poort van
de Hel te flankeren. Voor het
beeld gebruikte Rodin een Itali
aanse als model. Wekelijks po
seerde zij voor de beeldhouwer
totdat de meester zich afvroeg
hoe het toch mogelijk was dat de
middenpartij steeds weer zo an
ders was. Uiteindelijk bekende
het model zwanger te zijn. Op
vallend door de groene patina is
het portretje van de Japanse ac-
trice/dansei-es Hanako. Rodin
heeft meer dan dertig portretten
van de Japanse dansei-es ver
vaardigd.
Zeer indringend is De smart, af
komstig uit de groep Paolo en
Francesca en ook gemaakt voor
de Hellepoort. Het door intens
verdriet getekende gelaat met
open mond is het hoofd van Pao
lo. Samen met zijn geliefde
Francesca, ging hij de dood te
gemoet. De Italiaanse dichter
Dante (1265-1321) heeft dit be-
schreven in zijn Divina Comme
dia, die de drie werelden van het
hiernamaals beschrijft, waar
onder de hel. Het was ook dit
veertiende-eeuwse gedicht dat
Rodin inspireerde tot de Helle
poort.
Meesters
Naast de bronzen van Rodin is er
in Laren wei'k te zien van andere
meesters die of duidelijk onder
invloed van Rodin stonden, óf
wat verderaf van hem stonden
maar wel de figuratieve kunst
aanhingen. Mooi is bijvoorbeeld
het beeld van de jongen met
schildpad van Sara de Swart,
een duidelijke bewonderaarster
van Rodin. Afwijkend van het
stei'ke licht- en schaduwspel
van de bronshuiden van Rodin
zijn de geabstraheerde - maar o
zo interessante - beeldjes van
Mendes da Costa.
Verder is er een opmerkelijk
beeld te zien van de Duitse
beeldhouwer Wilhelm Lehm-
bruek (1881-1919). De langge
rekte Hagener torso is typerend
voor het expressionisme. Aan
vankelijk werd Lehmbmck be
ïnvloed door Rodin, geleidelijk
liet hij echter de naturalistische
stijl varen en ging over tot ex-
pressieve sculpturen.
Aan de wand hangen foto's die
speciaal voor de expositie zijn
uitgezocht en afkomstig zijn uit
Musée Rodin. In het boek Au-
guste Rodin - De Denker, staan
de achtergronden bij De Denker
centraal. Hoe is Rodin op het
idee gekomen en wat is er alle
maal aan vooraf gegaan. Vele in
klem* afgebeelde illustraties
maken het tot een aantrekkelijk
boek.
Margriet van Seumeren
Expositie De Denker: t/m 11 mei in
het Singer Museum te Laren. Het
boek Auguste Rodin - De Denker is
het eerste in een nieuwe reeks Mees
terwerk, waarbij steeds een werk
aan een Nederlands museum wordt
belicht. Uitgeverij: Waanders Uitqe-
vers.f 17,50.
Het bronzen beeld De Denker van Auguste Rodin heeft een hoogte
van 72 cm.
Het is een kunstencyclopedie in zakformaat. In
Het Kunstboek dat onlangs is uitgebracht door
Waanders Uitgevers staan in alfabetische volgorde
500 beroemde schilders en beeldhouwers uit de hele
wereld van de Middeleeuwen tot heden vermeld. Van
elk is in kleur een kunstwerk afgebeeld met daarbo
ven een koife toelichting. Het boek nodigt uit tot ver
gelijken, want zonder onderscheid staan kunstwer
ken van alle tijden, scholen, visies en technieken
naast elkaar afgebeeld.
In een toelichting achterin staan technische termen,
stijlen en technieken kort beschreven. Uit een lijst
met adressen van musea en galeries kan worden op
gemaakt waar de kunstwerken kunnen woi'den be
zichtigd. Een steekproef leert dat het boek behoorlij k
compleet is. Behalve de te verwachten namen als
Rembrandt, Leonardo da Vinci, Van Gogh, Mondii-
aan, Picasso, Pollock en Beuys wordt in het boek ook
aandacht besteed aan kunstenaai's als Nicolas Lan-
cret, Willem Kalf, Erich Heckel, Anish Kapoor en
Vittore Carpaccio, om er zomaar wat op te no.emen.
Het Kunstboek telt niim 500 bladzijden, maar past
door het handzame formaat (12x16 cm) best in de ge
middelde binnenzak of handtas.
Het Kunstboek, Waanders Uitgevers, Zwolle, 516 blz, prijs fl
23,75.
De Boerenbruiloft van Pieter Bruegel is één van de 500 afgebeelde kunstwerken in Het Kunstboek.