De pijlen worden nu
ook op mij gericht
Mefisto viert
nu echt zijn
verjaardag
Anekdotes doen acteursportretten leven
PZC
Youp
van 't Hek
Vuist is
vervolg
op Faust
kunst cultuur
23
Boek toont
collectie
schouwburg
Amsterdam
vrijdag 28 maart 1997
Scherven brengen gelul,
varieerde Wim T.
Schippers ooit. Dat lijkt
aardig op te gaan voor
cabaretier Youp van 't Hek. Na
afloop van een uiterst
succesvol verlopen optreden
zit hij moe maar voldaan in de
kleedkamer. Hij geeft toe dat
hij zich een paar maanden
terug hardop heeft
afgevraagd of hij het
programma wel Scherven had
moeten noemen. Was
kennelijk vragen om
moeilijkheden. Na tien jaar
van solovoorstellingen had hij
weer iemand naast zich op het
podium. De muzikant Rens
van der Zalm. Krijgt die man
na zeven voorstellingen een
auto-ongeluk. Schouder op
twee plaatsen gebroken. „Die
avond stond ik voor de keuze.
De voorstelling afzeggen of in
mijn eentje het podium op. Ik
ben toch op gaan treden."
Zo'n zestig maal speelde Youp
een aangepaste soloversie van
Scherven. Inmiddels zijn de
repetities met de musicus
weer begonnen.
Een tweede man op het podium
wilde hij al heel lang. „Als ik
aan iemand vertelde dat ik een
muzikant zocht die alle instru
menten bespeelde, zei men steeds
dat ik Rens van der Zalm moest
nemen. Ik kende die man helemaal
niet. Maar die naam viel steeds
vaker. Toen de band voor mijn ou-
dejaarsprogramma werd samen
gesteld, zat Rens van der Zalm
daarbij. Dat is dus die goser waar
ze het altijd over hebben, dacht ik.
Vond hem gelijk een aardige kerel.
Dat is een voorwaarde. Kijk, artis
tieke prestaties zijn heel belang
rijk. Maar het moet ook gewoon
klikken. Als ik met iemand ga sa
menwerken, wil ik ook honderd
duizend kilometer met hem in een
auto kunnen zitten. Ik wil het leuk
hebben. Een jaar met iemand spe
len die ik niet leuk vind, daar be
gin ik niet aan. Maar met Rens
klikte het gelijk. Tijdens een repe
titie zei ik tegen hem: 'Trouwens,
met jou ga ik een programma ma
ken, wist je dat al?' Hij moest er
heel erg om lachen. Nee, hij wist
nergens van. 'Dan weet je het nu.'
We hebben zeven voorstellingen
gedaan en toen kreeg hij een auto
ongeluk."
Scherven is een programma over
een likeurfabriek, De Blaue
Flesch. Een succesvolle onderne
ming sinds 1701. Als de vader
Rens van der Zalm (links) staat weer naast Youp van 't Hek in Scherven. foto Jan Swinkels
sterft zetten Youp en z'n broer die
fabriek voort. Wat in bijna 300
jaar is opgebouwd, helpen ze in
minder dan drie jaar om zeep. Het
decor toont de oude vervallen fa
briek. Daarvoor staat een borst
beeld op een sokkel van de vader.
Het blijkt om een beeld van Youps
eigen vader te gaan. „Ik had het
decor laten ontwerpen van zo'n
fabriekje. Heelmooi, maar ik vond
het iets te kaal. Ik wilde er een
beeld voor van de directeur, van de
oprichter van zo'n bedrijfje. Voor
ik er erg in had zei ik: maak maar
zo'n beeld van mijn vader. Ik heb
twee foto's gegeven en ik moet zeg
gen dat het heel goed lijkt. Het ïs
mijn vader. Mijn vader is in mijn
leven een heel belangrijk figuur-
geweest. En ik denk dat die ouwe
het wel mooi vindt. Die zit ergens
op een wolkje te kijken hoe hij
langs de theaters trekt."
Majesteit
Geruime tijd schreef Youp van 't
Hek zijn wekelijkse column in
NRC-Handelsblad als een brief
naar de koningin. Majesteit, stond
in vette letters boven de stukjes
die een frequente briefwisseling
met de moeder des vaderlands
suggereerden. Heeft het de vorstin
behaagd te reageren? „Nee hoor.
Enof de RVD iets van zich heeft la
ten horen weet ik niet. Als zij rea
geren dan is dat misschien bij de
krant. Onlangs schreef ik de laat
ste Majesteit-column. Ik vind het
mooi geweest. Het was een grap en
daar moest ik maar mee ophou
den. Het heeft wat abonnees ge
kost, geloof ik. Maar bij zo'n krant
schrikken ze daar niet zo van. Mis
schien heeft het ook wel wat nieu
we abonnementen opgeleverd.
Youp van 't Hek zal niet snel op
duiken in tv-programma's. Toch
had hij precies een jaar geleden
een rol in een aflevering van Van
Kooten De Bie. Tijdens de boe
kenweek zag men Van 't Hek in een
boekhandel achter een tafeltje.
Druk bezig met signeren. Tot ie
ders grote verbazing kwamen
Kees van Kooten en Wim de Bie in
hun rol van Robbie Kerkhof en
Koos Koets (jemig de pemig) cüe
signeer-sessie plotseling versto
ren. „Nee, ik wist daar van. Het
was afgesproken. Ze hadden van
te voren keurig gebeld of het goed
was. We kennen elkaar. Ik ben een
groot fan van Koot Bie en als ik
ze een keer kan helpen, dan doe ik
dat heel graag."
Bucklerdrinkers, mannen met
ringbaardjesvrouwen met broek
rokken, ruitjesbroekdragers,
worstverkopers bij de Hema te
Ommen leiden inmiddels door
Youps toedoen een ondergronds
bestaan. In de oudejaarsconferen
ce van '8 9 nam hij de vrouw van de
toemnalige minister-president
onder vuur. Enkele weken geleden
verklaarde Jlia Lubbers in Het
Laatste Woord tegenover intervie
wer Pieter-Jan Hagens met op
nieuw tranen in haar ogen dat die
aanval haar heel erg had aange
grepen. Ze had samen met haar
man gekeken. En ze waren ver
bijsterd. Ze was geschokt, ze was
in snikken uitgebarsten. Youp
heeft het programma van Hagens
niet gezien, maar het is hem wel ter
ore gekomen. „Waar ik indertijd
tegen tekeer ging, was de manier
waarop zij zich manifesteerde. Ik
vond het vreselijk zoals zij zich
kakelend presenteerde. Zo van:
wat ben ik toch een gekke meid. Ik
vond het tijd worden dat iemand
daar eens wat over zei Moet ik
haar nou zielig vinden? Schei toch
uit. Wat echt shockerend was, was
hoe haar eigen man met Brinkman
is omgesprongen.
Rouwkaarten
Lange tijd heeft Youp van 't Hek
onaangetast in de hoogst denkba
re regionen van de cabaretwereld
verkeerd. Nu komt er langzaam
wat reactie los van jongere caba
retiers. Lebbis Jansen hebben
commentaar op het feit dat Van 't
Hek slechts eens in de zoveel jaar
een oudejaarsconference doet,
terwijl het elk jaar een keer oude
jaarsavond is. Thomas Acda vindt
dat Youp maar eens op moet hou
den met die verhalen over zwer
ven. De maatschappij kan niet
zonder burgermannetjes, vindt
Acda. En Theo Maassen heeft 'in
zijn laatste programma Youps
boodschap 'leef alsof het de laat
ste dag van j e leven isletterlijk ge
nomen. Doodmoe was hij ervan
geworden: crematie regelen,
rouwkaarten schrijven. En dan de
volgende dag weer gewoon wak
ker worden. En dan al dat gedoe
weer...
Youp vindt dat soort kritiek leuk,
logisch en nog laat ook. „Mooi.
Leuk toch. Ik hoorde laatst van
een cabaretier die op het podium
aan het publiek staat voor te reke
nen wat ik allemaal verdien. Ik
voel me bijna vereerd door dat
soort dingen. Van de vijftien mil
joen mensen in dit land ben ik er
maar eentje. Ik sta met .een na
drukkelijk stempel een filosofie te
verkondigen. Dan gaat er een aan
tal mensen tegen die filosofie aan
lopen duwen. Moet ik me dan ge
kwetst voelen? Het is mijn vak. De
pijlen worden nu ook op mij ge
richt. Heerlijk, hoort erbij."
Ton Ouwehand
Youp van 't Hek staat van dinsdag 15
t/m vrijdag 18 april in de Stads-
schouioburg in Middelburg.
ren Gré Brouwenstijn, Christina
Deutekom en het echtpaar Ebbe-
laar-Radius.
Schenkingen
Doordat de schouwburg nooit een
eigen aankoopbudget had is de
groei van de collectie altijd afhan
kelijk geweest van schenkingen of
initiatieven van bewonderaars die
acteurs en actrices lieten vereeu
wigen ter gelegenheid van een ju
bileum. Met werken van Cornelis
Kruseman, Jan Willem Pieneman,
Jan Sluijters, Hildo Krop, Paul Ci
troen en Herman Gordijn werd de
collectie ook in kunsthistorisch
opzicht belangrijk maar dat valt
buiten het kader van dit boek.
De vroegste portretten dateren uit
het begin van de vorige eeuw, toen
het Nederlandse toneel een jaar of
twintig een sterke opleving be
leefde. Johanna Cornelia Ziese-
nis-Wattier, Andries Snoek en
Ward Bingley beleefden triomfen
in stukken van Griek-se en Ro
meinse dichters, Shakespeare,
Vondel en classicistische schrij
vers als Racine en Corneille. Geer-
truida Hilverdink-Grevelink, in
1820 statig uitgebeeld door Kru
seman, werd de opvolgster van
Ziesenis maar heeft de teloorgang
van het treurspel na 1820 heime
lijk niet kunnen verwerken. De
opkomst van het populaire genre
betekende het einde van haar car
rière en ze pleegde op 14 augustus
1827 zelfmoord.
Dat 'toneelkunstenaars' ook knap
lastig en ijdel kunnen zijn blijkt
vooral uit de toelichtingen bij de
portretten van de acteurs en actri
ces voor wie het doek al wat langer
geleden definitief is gevallen. Es
ther de Boer-van Rijk, gestorven
in 1937, was in haar tijd zeer be
roemd door haar rollen in stukken
van Herman Heijermans. In de
schouwburg hangt ze onder meer
aan de muur als Kniertje in Op
Hoop van Zegen op een doek van
Eduard Frankfort uit 1913. Van
Stekelenburg noemt haar 'een
zeer ongemakkelijke vrouw' en
stelt dat Heijermans rollen haar
'in die zin letterlijk op het lijf wa
ren geschreven'.
Erezaak
Ook over de legendarische Ko van
Dijk, gestorven in 1978, kan ze
niet alleen juichend zijn: „Van
Dijk was zich bewust van zijn su
perioriteit op het toneel. Hij was
nogal ijdel en kon naar collega's
zeer laatdunkend doen. Grote,
zware rollen beschouwde hij als
een erezaak, maar juist in de klei
ne subtielere rollen was hij fantas
tisch, zoals bijvoorbeeld in stuk
ken van Tsjechov." Louis van
Gasteren sr (overleden in 1962)
zorgt voor een vermakelijke anek
dote uit zijn 'nadagen'. Hij was
eens zo ontevreden met een voor
zijn gevoel ondergeschikte rol dat
hij zich na het uitspreken van zijn
korte tekst omdraaide en tegen het
publiek zei: „Einde der rol!
Dat Van Stekelenburg in haar
boek de Theo Mann-Bouwmees-
terring in handen geeft van Annet.
Nieuwenhuyzen in plaats vanAn-
ne-Wil Blankers en Lau Ezerman
bij de inval van de Duitse troepen
op 8 januari in plaats van 8 mei
1940 zelfmoord laat plegen, is
haar graag vergeven. Want ook
voor toneelliefhebbers die zelden
of nooit de Amsterdamse schouw
burg bezoeken heeft ze een na
slagwerk gemaakt dat in geen en
kele boekenkast mag ontbreken.
Francoise Ledeboer
Het toont in kleen begrip al 's men-
schen ydelheid.... de Portrettencollec-
tie van de Stadsschouwburg Amster
dam uitgave International Theatre
Film Books, ISBN-nummer 90 6403
4494) door Liesbeth van Stekelenburg
kost 25 gulden.
De 19de eeuwse actrice Christina
Elisabeth van Ollefen-Da Silva had
een fraaie dictie en 'treffend gebaar'.
Maar ze mishandelde wel 'ijverzuchtig'
met verfkwast en schaar de kostuums van
haar concurrentes op het toneel van de
Amsterdamse Stadsschouwburg. De
actrice Enny Vrede-vond op 18 april 1919
de dood aan boord van de SS Amstel toen
het schip op een mijn liep. Saillant detail:
ze had toneelleider Eduard Verkade
onverwacht de bons gegeven en was net
met zijn opvolger aan haar huwelijksreis
begonnen.
Het boek van Liesbeth van Ste
kelenburg over de portretten-
collectie van de Stadsschouwburg
Amsterdam staat vol met dit soort
uit het leven gegrepen anekdotes
en dat maakt het tot leesstof met
een hoog rode oortjes-gehalte.
Maar in haar inleiding en toelich
ting naast de portretten beschrijft
ze in vogelvlucht ook twee eeuwen
Nederlandse theatergeschiedenis
en zo is het tegelijk een nuttig na
slagwerk geworden.
Wie het theater aan het Leidse-
plein bezoekt komt in de wandel
gangen langs een collectie waar
voor de basis werd gelegd in 1899.
Toneelschool-directeur S.J. Bou-
berg" Wilson richtte dat jaar met
enkele toneelliefhebbers en ac
teurs een vereniging in het leven
'tot oprichting en uitbreiding der
Gallerij van Nederlandsche To
neelkunstenaars die in de Stads
schouwburg zijn groot geweest'.
Ester de Boer-van Rijk in haar rol van Kniertje in Op Hoop van Zegen.
Maar wie furore maakte aan het
Leidseplein was en is meestal ook
elders in het land een beroemd
heid. Van Ko van Dijk tot Willem
Nijholt en van Mary Dresselhuys
tot Ank van der Moer, trekken in
deze 'gallerij' dan ook een groot
aantal bekende acteurs en actrices
voorbij. En aan de bespeling door
De Nederlandse Opera en Het Na
tionale Ballet dankt de schouw
burg portretten van onder ande-
Het door Koebrugge ge
schreven stuk wordt bij De
Gasten Komen geregisseerd
door Henri van Zanten. De spe
lers zijn Maartje van den Brink,
Irma Nijenhuïs, Annemieke
Schenken, RyszardTurbiasz en
Eric de Vroedt; een voorname
lijk aan de Arnhemse Toneel
school ontsproten cast. Van
Zanten is al twaalf jaar bgzig
als theatermaker. Aanvanke
lijk onder eigen naam, later
(1995) in groepsverband, maar
dan wel met wisselende 'gas
ten'; vandaar de naam De Gas
ten Komen. Het eerste stuk dat
in deze opzet werd gebracht
was Old times van Pinter,
waarna producties als Reizen
door het Apenland van Gerrit
Paape, Van Zantens achtste
versie van De Hamlet machine
en de solo De baron van Münch-
hausen volgden.
Van Zanten houdt zich behalve
met toneel ook bezig met ande
re kunstdisciplines, zoals beel
dende kunst, muziek en perfor
mance. Als het om toneel gaat,
werkt hij vooral samen met
schrijver Koebrugge en actrice
Nijenhuis (hun eerste produc
tie was Leve de kruidworrn).
Hij wil vitaal filosofisch thea
ter brengen. De teksten van
Koebrugge omschrijft hij als
'poëtisch filosofisch'. Van Zan
ten: We willen mensen aan het
denken zetten; zeker in deze
tijd waarin alles gericht is op
het amusement. Ik vind dat het
dan een taak van de kunstenaar
is om het denkvermogen van de
mensen aan te spreken."
Naar aanleiding van Koebrug
ges schijfstijl in Leve de kruid-
worm stelde Van Zanten voor
om een 'antwoord' op Faust te
maken.
Waarden
Koebrugge schreef eerder kor
tere toneelteksten, Vuist is zijn
eerste langere stuk. Belichaamt
Mefisto bij Goethe het bande
loze streven naar bezit, genot
en macht zonder enig gevoel
voor menselijke waarden als
liefde, respect en geluk, in Vuist
wil hij die voor hem onbekende
waarden wel leren ervaren. Dat
gebeurt tijdens zijn verjaardag',
die wordt bijgewoond door uit
Goethes werk overgewaaide
personages als Greetje (inmid
dels getraumatiseerd) en
Martha (een hoogzwangere
kwebbel). Ook is er de sprook
jesfiguur Hans (van Grietje). Er
is volop mislukking en teloor
gang in het stuk, maar vooral
ook het zoeken naar geluk, de
ervaring daarvan en de een
zaamheid van die ervaring.
Om de vraag wat een jonge
schrijver anno nu aan een
meesterk als Faust toe te voe
gen heeft, valt niet heen te ko
men. Koebrugge: „Ik heb voor
al gedacht in termen van
schrappen. In eerste instantie
dacht ik dat ik niet op het ver
zoek van Henri kon ingaan.
Maar toen kwam ik op het idee
dat de titel Faust wel eens Vuist
kon worden. Onder die Neder
landse titel kon het personage
Faust worden weggeschreven.
De bij Goethe minder uit de
verf gekomen karakters, zoals
Martha, konden zo meer kans
hebben om hun eigen verhaal te
hebben en hun commentaar te
leveren op het oorspronkelijke
drama. Bijvoorbeeld Auden
heeft zoiets gedaan met Shake-
speares Tempest. Ik had veel
onvrede met hoe het in Faust
met Greetje afloopt en ik vroeg
me af wat er zou gebeuren als je
Mefisto een innerlijk geeft. Zo
werd Vuist in feite een onder
zoek, een herdefiniëring van de
begrippen die in Faust aan de
orde komen. Dat idee heeft me
op het spoor gezet."
Ziel
Aan het begin van het stuk
loopt Mefisto op straat met zijn
ziel onder de arm. Koebrugge:
„Misschien is die ziel wel onder
zijn schoenzolen geplakt, als
stront." Hij wordt uitgenodigd
om in het theater zijn verjaar
dag te vieren. Hij zal er in het
middelpunt van de belangstel
ling staan, als mens, maar wel
met de last van het verleden.
Voor Van Zanten is Mefisto een
soort psychiater of een goeroe.
„Hij wil door de mensen met
wie hij zijn verjaardag viert als
gelijke worden behandeld,
maar door wat de anderen aan
kennis en inzicht aan hem te
danken hebben is het heel
moeilijk om tot die gelijkwaar
digheid te komen."
Koebrugge: „Dat is de eerste
laagin het stuk. De tweede laag
is dat je vrijheid kunt geven,
maar hoe ga je met die vrijheid
om als je er geen ernstige zaak
van maakt."
Wie 'de vrijdeid' geeft? De au
teur zelf. Er is letterlijk een
Hendrik, die als het ware door
een wolkendek heen kijkt naar
wat er gebeurt. Hij ziet een sa
menleving in een post-natale
Het gegeven dat personages uit
de oorspronkelijke Faust com
mentaar kunnen leveren, geeft
de spelersin Vuist vrijheid. Nij
enhuis, die de rol van Greetje
heeft: „Ik kan in deze voorstel
ling Greetje heel erg naar mij
toe trekken. Ik hoef haar niet zo
te verzinnen. Ik ben de Greetje
uit de oorspronkelijke tekst
niet volop gaan bestuderen.
Bovendien is het dubbele in het
stuk van Hendrik dat de perso
nages ook echt rollen zijn, de
figuren zijn toneelspelers.
Greetje is iemand die denkt dat
ze opnieuw kan beginnen; dat
ze een punt achter haar trau
ma's kan zetten."
Rijk van Rotterdam
Vuist door De Gasten
Komen/Profile gaat zaterdag in
première in de Schouivburg in Arn
hem en is verder onder meer te zien
in Frascati Amsterdam (1 t/m 5
april); Theater Kikker Utrecht (10
en 11 apnl); Arto-theater Schoon-
hoven (26 april); De Vorst Tilburg
(25 september), Plaza Futura Eind
hoven (26 september); Theater Bis
Den Bosch (27 september) en Rot
terdamse Schouivburg (2 oktober).
Scène uit het toneelstuk Vuist door het ad hoe gezelschap De Gas
ten Komen.
