kunst cultuur Zorgeloze zomers van een ernstig componist Den Haag herdenkt overlijden Brahms WOEVA.'WARO,' DINGES HEEFT 19 21 23 PZC vrijdag 28 maart 1997 Twee maanden lang wordt Den Haag overspoeld door de muziek van Johannes Brahms. Op 3 april, precies honderd jaar na diens overlijden, begint het Residentie Orkest aan een omvangrijk festival dat gecombineerd wordt met openbare meesterklassen en een expositie in het Haags Historisch Museum. In Zeeland openen de Nazomerfestivals in september met een Brahms-herdenking: de uitvoering van Ein Deutsches Requiem in Goes op 4 en 6 september. De Elisabethbrücke in Bad Ischl, waar Brahms een compositie in het water zou hebben gegooid. foto Aad van derVen In de zomer van 1897 mist café Walther in Ischl één van zijn stamgasten. Er wordt ook minder koffie gedronken en er hangt minder sigarenrook dan het jaar daarvoor. En de musici van het Kuror- chester, het grootste van Oostenrijk, zien niet meer die gezette man met zijn lange baard en zijn uitgezakte, altijd te korte broek voorbij lopen. Korte tijd later krijgt hij een monument. Maar het is wel het treurigste monument, ooit voor een componist opgericht. Het bevindt zich in de Mastaliergasse. Jeloopt hem snel voorbij, die groen uitgeslagen, door struiken omringde Brahms-buste op de plaats waar eens zijn vakantiewoning stond. Maar ja, Bad Ischl moet ook aan zo veel beroemdheden denken. Toen het nog de zomerresidentie van de Oostenrijkse keizer was ontving het de beau monde van Centraal-Europa. Geen oud gebouw, geen parkje, geen bruggetje, of er is wel een be langrijke herinnering mee verbonden. Rehabilitatie Het is Brahms-jaar. Daarom is de rehabi litatie van de componist in de 'Kaiserresi- denz'"nabij. De buste wordt binnenkort overgebracht naar een parkje achter het stadsmuseum. Waarschijnlijk heeft hij daar zelf vaak gestaan, op dat idyllische plekje. Het museum was vroeger een gerenom meerd hotel. Franz Joseph I en Elisabeth (oftewel, vooral sinds Romy Schneider, Sissy) vierden daar in 1853 hun verloving. Twee straten verderop, in het voormalige hotel Elisabeth, was hun huwelijksfeest. Aan de noordkant van het plaatsje, waar het uitzicht het mooist is, lieten zij een ri ante villa bouwen. Het stadje ligt niet aan een meer, wat in Salzkammergut, met zijn 7 6 meren, uitzonderlijk is. Maar dat gemis wordt gecompenseerd door de twee rivie ren die er enthousiast doorheen stromen, de Ischl en de Traun. Bad Ischl: het was er mooi en het was er gezond. Het eerste is nog zo. Over het tweede verschillen de meningen. Want dan praten we over de kuurcultuur, die tenslotte niet iedereen serieus neemt. Het zijn de zoutwaterbronnen, die deze plaats tot een belangrijk Kurort hebben ge- - maakt. En de aanwezigheid van de kei zerlijke familie en iedereen die zich daar omheen bewoog droeg er toe bij, dat zich daar in de tweede helft van de vorige eeuw een rijk en gedistingeerd sociaal leven ontwikkelde, zoals dat op weinig andere plaatsen waar ook ter wex'eld bestond. Wie er bij wilde horen ging in de zomer naar Ischl (de toevoeging Bad dateert van na 1900). Daar ontmoetten de Weners die het betalen konden elkaar in Café Ram- sauer, het favoriete koffiehuis van onder anderen Johann Strauss jr. en veel later Robert Stolz. Of ze wandelden langs ri vier of Kurzaal en bezochten 's avonds het Kaiserlich-Königliches Hoftheater. Natuur Wat had Johannes Brahms, deze wat knorrige, uit Noord-Duitsland afkomsti ge vrijgezel, wars van plichtplegingen en opgedrongen sociale contacten, in Ischl te zoeken? Hij vond er vrienden, die hij waardeerde en die ook hem, als een van de belangrijkste componisten van zijn tijd, naar waarde schatten. Bovendien hield hij van de natuur. En hij kon er rustig componeren. De meeste werken die hij in zijn laatste acht levensjaren heeft geschreven kwa men niet in dé Weense Karlsgasse, waar hij in 1.871 een bescheiden woning had be trokken, tot stand, maar tijdens de zomer maanden in Ischl. Daar stond hij 's och tends om vijf uur op, zette koffie op zijn eigen kamer - om de pensionhoudster zo vroeg niet te storen - en maakte vervol gens een lange wandeling in de bosrijke omgeving. Soms rustte hij uit op een heuvel, die te genwoordig Leschetizky Höhe heet, ge noemd naar de beroemde pianopedagoog die daar in de buurt woonde. Nergens was het uitzicht op de omringende bergen mooier dan daar. Er staat een bordje waarop is vermeld, dat Brahms daar zijn beroemde wiegenlied Gitten Abend, gut' Nacht heeft gecomponeerd. Ouvertures Brahms verbleef in 1880 voor het eerst in Ischl en schreef er onder meer twee van zijn bekendste orkestwerken: de Akade- mische Festouverture en de Tragische Ouverture. Zijn vriendin Elisabeth von Herzogenberg was verbaasd. „Wat brengt je naar Ischl?", schreef zij. „Daar zit toch half Wenen?" Brahms antwoordde: „Dat half Wenen hierheen komt stoort me niet Voor half Berlijn of Leipzig zou ik op deloop gaan. Dat halve Wenen is heeïaar- dig en hoeft zich niet te schamen." Hij keert in 18 82 in Ischl terug en voltooit er het Pianotrio opus 87 en het Strijkk wintet opus 88. Het slechte weer bevalt hem allerminst. In de eerstvolgende jaren brengt hij zijn zomervakanties in Zuid- Oostenrijk en Noord-Italië door. Dit tot ongenoegen van de Ischler dame, die de scepter zwaait over café Walther, Brahms' stamlokaal. Zij schrijft Herr Doktor Brahms, dat zij hoopt hem spoedig weer te zien. Zij wil zo vaak hij wil zijn lievelings gerechten voor hem klaarmaken en zor gen dat hij de dagbladen krijgt waarop hij zo gesteld is. In 1889 kan zij de componist weer verwennen. Dan keert Brahms terug naar Franz Josephs zomerresidentie. Die blijft hij vervolgens trouw tot aan zijn dood. Lawaai Brahms heeft er op twee adressen ge woond. Eerst in de Mastaliergasse, waar zich, ongeveer op de plaats van het afge broken huis, nu nog die slordig ogende buste bevindt. Later aan de noord-west- kant van het stadje. Het tegen een heuvel aan gebouwde huis op de hoek van de Salzburgerstrasse en de Vorsteherweg staat er nog steeds. Maar x-enovaties heb ben er weinig van intact gelaten. Wel is er een plaquette. Brahms woonde op de eerste etage. Het gezin Gruber beneden, waarvan hij deze verdieping huurde, was rijk met kinderen gezegend. Die maakten zoveel lawaai, dat Brahms op een bepaald moment naar een andere woning uitkeek. Toen hij die een maal gevonden had kreeg Frau Gruber De jonge Johannes Brahms Tussen 3 april en 31 mei staan in Den Haag - Philipszaal en Nieuwe Kerk - dertig concerten geprogrammeerd rondom de muziek van'Brahms. Kamermuziek in de Philipszaal op 5, t/ml3, 20, 23, 24 april en 11,16,18 en 21 mei. Koonverken klin ken op 13 april en 1 mei, orkestconcerten zijn er op 3, 4,18,19, 25 april en 3,4, 24, 25, 30 en 31 mei. Tussen 5 en 11 april houden Herman Krebbers (viool), Stephen Kovacevich (piano), Godfried Hoogeveen (cello), de altviolist Lars Anders Tom ter en de baritons Thomas Quasthoff en Hans Peter Blochwitz meesterklassen. De Nazomerfestivals in Zeeland worden dit jaar geopend met Ein Deutsches Re quiem van Brahms. Zeeuws Orkest eri Zeeuws Philharmonisch Koor voeren het werk donderdag 4 en zaterdag 6 september uit in de Grote Kerk van Goes. daar lucht van. In het boekje Johannes Brahms als Mensch, LehrerundKunstler van Gustav Jenner, vriend van de compo nist, lezen we, dat zij en haar kinderen omstandig lieten blijken hoezeer zij de aanwezigheid van de toondichter op prijs stelden. Brahms zwichtte. Hij keerde te rug naar zijn vertrouwde, sobere woning. Zijn latere biograaf Kalbeek, die hem wel eens bezocht, beschrijft gloedvol hoe Brahms daar aan zijn werktafel zat, zijn haar in de war' en 'in de verte starend, ter wijl het creatieve vuur in hem brandde'. Dat gebouwtje had een bescheiden Brahms-museum kunnen worden. Maar Ischl heeft even niet opgelet. Na de dood van de componist werd het hele interieur opgekocht door de rijke industrieel Victor von Miller zu Aichholz, woonachtig-te Gmunden, enkele tientallen kilometers in noordelijke richting. Museum Geen grotere Brahms-vriend en -bewon deraar dan deze Miller Aichholz, zoals hij daar kortweg werd genoemd. In zijn vor stelijke villa aan de rand van het stadje aan de Traunsee ontving hij geregeld tal rijke kunstenaars, die evenals hij een deel van de zomer in Salzkammergut door brachten. Daar ontmoette Brahms her haaldelijk de beroemde violist Joseph Joachim, de beruchte criticus Eduard Hanslick, de componist Carl Goldmark (hij woonde vlakbij) en vele anderen. In het bijzonder de kookkunst van Frau 01- ga von Miller zu Aichholz werd zeer ge waardeerd. Maar ook de huisconcerten waren zeer in trek. Brahms werd soms be reid gevonden enkele van zijn nieuwe werken op de vleugel voor te spelen. Miller Aichholz kocht alle Brahms-spul- len die hij in Bad Ischl kon krijgen, inclu sief de sponningen van de ramen van het huis aan de Salzburgerstrasse. Met zijn buit richtte hij in zijn achtertuin een Brahms-museum in. Zo werd Gmunden in 1900, drie jaar na de dood van de com ponist, de eerste stad met een systema tisch geordende, permanent geëxposeer de Brahms-collectie. Toen dat Hans-en- Grietje-achtige tuinhuisje annex muse um te gammel werd, schonk de familie de verzameling aan de gemeente, die alles onderbracht in het Kammerhofmuseum. Dat museum, mooi gelegen aan de Traun see, richtte met de donkerbruine meube len van de componist een Brahms- Gedenkraum in. Maar veel kleine voor werpen belandden in het depot. Uitgestald Nu echter, in het Brahms-jaar, is alles uit gestald. We zien de Bösendorfer-vleugel van de componist, maar ook een stel don kerbruine sloffen en lichtgrijze sokken (met de initialen J.B. inrood). In een grote vitrine is een aantal tinnen soldaatjes in slagorde opgesteld, slechts een klein deel van het leger dat Brahms bij elkaar had gekregen. Natuurlijk zijn er ook talrijke brieffragmenten - Brahms schreef niet vaak, maar als hij het deed, deed hij het goed - portretten, gravures etc., die een tentoonstelling als deze tot een overzich telijk, historisch goed gefundeerd geheel maken. De foto's van Brahms op zijn doodsbed zijn op 3 april 1897 's middags, enkele uren na zijn overlijden, gemaakt door de zoon van Miller Aichholz. Als het aan de oude Miller Aichholz had gelegen was er ook nog een Brahms-mu seum in Wenen gekomen. Dat wilde hij zelf laten bouwen. Op de tentoonstelling in het Kammerhofmuseum hangen de te keningen. Maar voordat het zo ver was stierf de gefortuneerde Brahms-Liefheb- ber. Brieven Johannes Brahms hoefde niet per se naar Gmunden te reizen om mensen te ontmoe ten met wie hij goed kon opschieten. Zo ging hij in Ischl wel eens op bezoek bij in genieur Haenel en zijn gezin. Diens jonge echtgenote Ella Pancera was een bekend pianiste. Toen zij in 1932 overleed trouw de Haenel opnieuw. De bewuste dame, Johanna Wessely, is ver over de tachtig, maar zij bestiert nog steeds kranig haar privé-museum in de Concordiastrasse. Op een salontafeltje onder een glazen plaat liggen, alsof het waardeloze prentbriefkaarten zijn, brie ven van Grieg, Meyerbeer (hij compo neerde de opera 'Dë Hugenoten' in Bad Ischl), Richard Strauss, Busoni en vele andere componisten. Ja, er zit ook een stuk papier met een muziekschets van Brahms bij.Ingenieur Haenel moet goed bij kas zijn geweest. Onder de talrijke schilderijen bevindt zich een doek van de oude Nederlander Hondecoeter. Ook Johann Strauss jr. had een riante vil la in Ischl. Er werden vaak luisterrijke ontvangsten georganiseerd waar de pro minente zomergasten uit Wenen elkaar graag ontmoetten. Brahms, die de wals- koning zeer bewonderde, was er herhaal delijk te vinden. Toen Johann Strauss' schoondochter Alice hem eens vroeg of hij zijn naam wilde schrijven op de waaier waarop zij handtekeningen verzamelde, noteerde hij de eerste maten van An der schónen blauen Donau en schreef er bij 'helaas niet van Johannes Brahms'. Operettestad Brahms kon niet weten, dat Ischl spoedig zou uitgroeien tot de belangrijkste ope rettestad na Wenen. Want ook Franz Le- har, Emmerich Kalman en Oscar Straus zouden er komen wonen en werken. Klei ne monumenten in het park voor het Kurhaus, waarin nog steeds geregeld ope rettevoorstellingen worden gegeven, her inneren daaraan. En tegenover café Wal ter aan de Esplanade aan de overkant van de Traun, waar Brahms vertroeteld werd door een ijverige kasteleinsvrouw, staat een fors gebouw met het opschrift Lehar Villa. De operettecomponist kon het huis kopen dankzij het succes van Die lustige Witwe. In de villa, die nu een museum is, bracht hij elk jaar de zomermaanden door. Er naast staat een minder imposant, vriendelijk huisje. Daar bezocht Bruck ner, die als hoforganist af en toe naar Bad Ischl kwam, zijn vriend Attwenger. De groen geschilderde, niet bepaald fraaie Elisabethbrücke verbindt deze kant van de Traun met de noordelijke oe ver. Het verhaal gaat, dat Brahms tijdens de laatste zomer die hem in Bad Ischl ver gund was - hij leed al aan een leverziekte - op die brug bladzij den muziekpapier ver scheurde en de snippers in het water gooi de. Welke meesterwerken zouden de gol ven met zich mee hebben gesleurd? Clara In de zomer van 1896, die zijn laatste zou zijn, onttrok Brahms zich gaandeweg meer aan het zorgeloze, feestelijke, socia le leven van Bad Ischl. De blaaskapellen, die soms zijn Hongaarse dansen verhas pelden (hij deed daar nooit moeilijk over), klonken steeds minder vrolijk. Dierbare vrienden, onder wie de dirigent Hans von Bülow en de chirurg Theodor Billroth, waren hem ontvallen. Eind mei, terwijlhij aan de Vier ernste Gesdnge werkt, ont vangt hij het bei'icht dat Clara Schumann (weduwe van de componist) is overleden aan een beroerte. Doprdat het telegram per abuis via Wenen als normale brief is doorgestuurd arri veert deze jobstijding veel te laat in Ischl. De rouwdienst in Frankfux-t moet hij mis sen. Maar wanneer Brahms meteen ver trekt is er een kans, dat hij Clara's begra fenis in Bonn nog kan bijwonen. Hij snelt naar het station en stapt op de trein. Het blijkt een verkeerde trein en Brahms, af wezig en wanhopig, komt er pas laat ach- ter. Een gecompliceerde overstap maakt dat hij pas een etmaal later in Bonn airi- veert, net op tijd om nog wat aarde in het nog open graf te strooien. Het verlies van de vrouw die alle andere vrouwen in zijn leven in de schaduw stel de - al legde hij een behoedzame maar toch opvallende belangstelling aan de dag voor jonge zangeressen - komt hij niet meer te boven. En de leverkwaal blijkt le- verkanker te zijn. Brahms, die elke zomer doorbrengt in een stadje dat een en al 'Heilbad' is, gaat op aam-aden van een van zijn artsen kuren in Karlsbad. Dat moet nog beter voor hem zijn. Maar hij komt nog slechter terug. In Wenen, in de Karlsgasse, wordt hij ver zorgd doorzijn txxiuwe huishoudster Frau Truxa. Op 3 april 1897 overlijdt hij daar. Het laatste wat hij ziet is waarschijnlijk het grote portret van Bach boven zijn bed. Bach, de componist die hij boven alle an deren stelde. Aad van der Ven Dorrit van Dalen vangt Tsjaad in een roman Goede literatuur kan niet zonder een Komrij Worstelen met de moedertaal 18 Asterix is een verantwoord geschiedenisboek Jeugdboek: Dierenoppasser in het nauw Verdwaald in de literaire wereld Pierce Brosnan wordt nooit een echte James Bond. Oppervlakkig portret van een dame. Voogdijschap inspireert filmmakers. Youp van 't Hek nu zelf onder vuur Goethe's Faust krijgt een vervolg Acteurspox-tretten gebundeld

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1997 | | pagina 17