kunst cultuur
Zorgeloze zomers van
een ernstig componist
Den Haag herdenkt
overlijden Brahms
WOEVA.'WARO,'
DINGES HEEFT
19
21
23
PZC
vrijdag 28 maart 1997
Twee maanden lang wordt Den Haag overspoeld door de muziek
van Johannes Brahms. Op 3 april, precies honderd jaar na diens
overlijden, begint het Residentie Orkest aan een omvangrijk festival
dat gecombineerd wordt met openbare meesterklassen en een
expositie in het Haags Historisch Museum. In Zeeland openen de
Nazomerfestivals in september met een Brahms-herdenking: de
uitvoering van Ein Deutsches Requiem in Goes op 4 en 6 september.
De Elisabethbrücke in Bad Ischl, waar Brahms een compositie in het water zou hebben gegooid.
foto Aad van derVen
In de zomer van 1897 mist café Walther
in Ischl één van zijn stamgasten. Er
wordt ook minder koffie gedronken en er
hangt minder sigarenrook dan het jaar
daarvoor. En de musici van het Kuror-
chester, het grootste van Oostenrijk, zien
niet meer die gezette man met zijn lange
baard en zijn uitgezakte, altijd te korte
broek voorbij lopen.
Korte tijd later krijgt hij een monument.
Maar het is wel het treurigste monument,
ooit voor een componist opgericht. Het
bevindt zich in de Mastaliergasse. Jeloopt
hem snel voorbij, die groen uitgeslagen,
door struiken omringde Brahms-buste op
de plaats waar eens zijn vakantiewoning
stond. Maar ja, Bad Ischl moet ook aan zo
veel beroemdheden denken. Toen het nog
de zomerresidentie van de Oostenrijkse
keizer was ontving het de beau monde van
Centraal-Europa. Geen oud gebouw, geen
parkje, geen bruggetje, of er is wel een be
langrijke herinnering mee verbonden.
Rehabilitatie
Het is Brahms-jaar. Daarom is de rehabi
litatie van de componist in de 'Kaiserresi-
denz'"nabij. De buste wordt binnenkort
overgebracht naar een parkje achter het
stadsmuseum. Waarschijnlijk heeft hij
daar zelf vaak gestaan, op dat idyllische
plekje.
Het museum was vroeger een gerenom
meerd hotel. Franz Joseph I en Elisabeth
(oftewel, vooral sinds Romy Schneider,
Sissy) vierden daar in 1853 hun verloving.
Twee straten verderop, in het voormalige
hotel Elisabeth, was hun huwelijksfeest.
Aan de noordkant van het plaatsje, waar
het uitzicht het mooist is, lieten zij een ri
ante villa bouwen. Het stadje ligt niet aan
een meer, wat in Salzkammergut, met zijn
7 6 meren, uitzonderlijk is. Maar dat gemis
wordt gecompenseerd door de twee rivie
ren die er enthousiast doorheen stromen,
de Ischl en de Traun.
Bad Ischl: het was er mooi en het was er
gezond. Het eerste is nog zo. Over het
tweede verschillen de meningen. Want
dan praten we over de kuurcultuur, die
tenslotte niet iedereen serieus neemt. Het
zijn de zoutwaterbronnen, die deze plaats
tot een belangrijk Kurort hebben ge-
- maakt. En de aanwezigheid van de kei
zerlijke familie en iedereen die zich daar
omheen bewoog droeg er toe bij, dat zich
daar in de tweede helft van de vorige eeuw
een rijk en gedistingeerd sociaal leven
ontwikkelde, zoals dat op weinig andere
plaatsen waar ook ter wex'eld bestond.
Wie er bij wilde horen ging in de zomer
naar Ischl (de toevoeging Bad dateert van
na 1900). Daar ontmoetten de Weners die
het betalen konden elkaar in Café Ram-
sauer, het favoriete koffiehuis van onder
anderen Johann Strauss jr. en veel later
Robert Stolz. Of ze wandelden langs ri
vier of Kurzaal en bezochten 's avonds het
Kaiserlich-Königliches Hoftheater.
Natuur
Wat had Johannes Brahms, deze wat
knorrige, uit Noord-Duitsland afkomsti
ge vrijgezel, wars van plichtplegingen en
opgedrongen sociale contacten, in Ischl te
zoeken? Hij vond er vrienden, die hij
waardeerde en die ook hem, als een van de
belangrijkste componisten van zijn tijd,
naar waarde schatten. Bovendien hield
hij van de natuur. En hij kon er rustig
componeren.
De meeste werken die hij in zijn laatste
acht levensjaren heeft geschreven kwa
men niet in dé Weense Karlsgasse, waar
hij in 1.871 een bescheiden woning had be
trokken, tot stand, maar tijdens de zomer
maanden in Ischl. Daar stond hij 's och
tends om vijf uur op, zette koffie op zijn
eigen kamer - om de pensionhoudster zo
vroeg niet te storen - en maakte vervol
gens een lange wandeling in de bosrijke
omgeving.
Soms rustte hij uit op een heuvel, die te
genwoordig Leschetizky Höhe heet, ge
noemd naar de beroemde pianopedagoog
die daar in de buurt woonde. Nergens was
het uitzicht op de omringende bergen
mooier dan daar. Er staat een bordje
waarop is vermeld, dat Brahms daar zijn
beroemde wiegenlied Gitten Abend, gut'
Nacht heeft gecomponeerd.
Ouvertures
Brahms verbleef in 1880 voor het eerst in
Ischl en schreef er onder meer twee van
zijn bekendste orkestwerken: de Akade-
mische Festouverture en de Tragische
Ouverture. Zijn vriendin Elisabeth von
Herzogenberg was verbaasd. „Wat brengt
je naar Ischl?", schreef zij. „Daar zit toch
half Wenen?" Brahms antwoordde: „Dat
half Wenen hierheen komt stoort me niet
Voor half Berlijn of Leipzig zou ik op
deloop gaan. Dat halve Wenen is heeïaar-
dig en hoeft zich niet te schamen."
Hij keert in 18 82 in Ischl terug en voltooit
er het Pianotrio opus 87 en het Strijkk
wintet opus 88. Het slechte weer bevalt
hem allerminst. In de eerstvolgende jaren
brengt hij zijn zomervakanties in Zuid-
Oostenrijk en Noord-Italië door. Dit tot
ongenoegen van de Ischler dame, die de
scepter zwaait over café Walther, Brahms'
stamlokaal. Zij schrijft Herr Doktor
Brahms, dat zij hoopt hem spoedig weer te
zien. Zij wil zo vaak hij wil zijn lievelings
gerechten voor hem klaarmaken en zor
gen dat hij de dagbladen krijgt waarop hij
zo gesteld is. In 1889 kan zij de componist
weer verwennen. Dan keert Brahms terug
naar Franz Josephs zomerresidentie. Die
blijft hij vervolgens trouw tot aan zijn
dood.
Lawaai
Brahms heeft er op twee adressen ge
woond. Eerst in de Mastaliergasse, waar
zich, ongeveer op de plaats van het afge
broken huis, nu nog die slordig ogende
buste bevindt. Later aan de noord-west-
kant van het stadje. Het tegen een heuvel
aan gebouwde huis op de hoek van de
Salzburgerstrasse en de Vorsteherweg
staat er nog steeds. Maar x-enovaties heb
ben er weinig van intact gelaten. Wel is er
een plaquette.
Brahms woonde op de eerste etage. Het
gezin Gruber beneden, waarvan hij deze
verdieping huurde, was rijk met kinderen
gezegend. Die maakten zoveel lawaai, dat
Brahms op een bepaald moment naar een
andere woning uitkeek. Toen hij die een
maal gevonden had kreeg Frau Gruber
De jonge Johannes Brahms
Tussen 3 april en 31 mei staan in Den Haag - Philipszaal en Nieuwe Kerk - dertig
concerten geprogrammeerd rondom de muziek van'Brahms. Kamermuziek in de
Philipszaal op 5, t/ml3, 20, 23, 24 april en 11,16,18 en 21 mei. Koonverken klin
ken op 13 april en 1 mei, orkestconcerten zijn er op 3, 4,18,19, 25 april en 3,4, 24,
25, 30 en 31 mei. Tussen 5 en 11 april houden Herman Krebbers (viool), Stephen
Kovacevich (piano), Godfried Hoogeveen (cello), de altviolist Lars Anders Tom
ter en de baritons Thomas Quasthoff en Hans Peter Blochwitz meesterklassen.
De Nazomerfestivals in Zeeland worden dit jaar geopend met Ein Deutsches Re
quiem van Brahms. Zeeuws Orkest eri Zeeuws Philharmonisch Koor voeren het
werk donderdag 4 en zaterdag 6 september uit in de Grote Kerk van Goes.
daar lucht van. In het boekje Johannes
Brahms als Mensch, LehrerundKunstler
van Gustav Jenner, vriend van de compo
nist, lezen we, dat zij en haar kinderen
omstandig lieten blijken hoezeer zij de
aanwezigheid van de toondichter op prijs
stelden. Brahms zwichtte. Hij keerde te
rug naar zijn vertrouwde, sobere woning.
Zijn latere biograaf Kalbeek, die hem wel
eens bezocht, beschrijft gloedvol hoe
Brahms daar aan zijn werktafel zat, zijn
haar in de war' en 'in de verte starend, ter
wijl het creatieve vuur in hem brandde'.
Dat gebouwtje had een bescheiden
Brahms-museum kunnen worden. Maar
Ischl heeft even niet opgelet. Na de dood
van de componist werd het hele interieur
opgekocht door de rijke industrieel Victor
von Miller zu Aichholz, woonachtig-te
Gmunden, enkele tientallen kilometers in
noordelijke richting.
Museum
Geen grotere Brahms-vriend en -bewon
deraar dan deze Miller Aichholz, zoals hij
daar kortweg werd genoemd. In zijn vor
stelijke villa aan de rand van het stadje
aan de Traunsee ontving hij geregeld tal
rijke kunstenaars, die evenals hij een deel
van de zomer in Salzkammergut door
brachten. Daar ontmoette Brahms her
haaldelijk de beroemde violist Joseph
Joachim, de beruchte criticus Eduard
Hanslick, de componist Carl Goldmark
(hij woonde vlakbij) en vele anderen. In
het bijzonder de kookkunst van Frau 01-
ga von Miller zu Aichholz werd zeer ge
waardeerd. Maar ook de huisconcerten
waren zeer in trek. Brahms werd soms be
reid gevonden enkele van zijn nieuwe
werken op de vleugel voor te spelen.
Miller Aichholz kocht alle Brahms-spul-
len die hij in Bad Ischl kon krijgen, inclu
sief de sponningen van de ramen van het
huis aan de Salzburgerstrasse. Met zijn
buit richtte hij in zijn achtertuin een
Brahms-museum in. Zo werd Gmunden
in 1900, drie jaar na de dood van de com
ponist, de eerste stad met een systema
tisch geordende, permanent geëxposeer
de Brahms-collectie. Toen dat Hans-en-
Grietje-achtige tuinhuisje annex muse
um te gammel werd, schonk de familie de
verzameling aan de gemeente, die alles
onderbracht in het Kammerhofmuseum.
Dat museum, mooi gelegen aan de Traun
see, richtte met de donkerbruine meube
len van de componist een Brahms-
Gedenkraum in. Maar veel kleine voor
werpen belandden in het depot.
Uitgestald
Nu echter, in het Brahms-jaar, is alles uit
gestald. We zien de Bösendorfer-vleugel
van de componist, maar ook een stel don
kerbruine sloffen en lichtgrijze sokken
(met de initialen J.B. inrood). In een grote
vitrine is een aantal tinnen soldaatjes in
slagorde opgesteld, slechts een klein deel
van het leger dat Brahms bij elkaar had
gekregen. Natuurlijk zijn er ook talrijke
brieffragmenten - Brahms schreef niet
vaak, maar als hij het deed, deed hij het
goed - portretten, gravures etc., die een
tentoonstelling als deze tot een overzich
telijk, historisch goed gefundeerd geheel
maken. De foto's van Brahms op zijn
doodsbed zijn op 3 april 1897 's middags,
enkele uren na zijn overlijden, gemaakt
door de zoon van Miller Aichholz.
Als het aan de oude Miller Aichholz had
gelegen was er ook nog een Brahms-mu
seum in Wenen gekomen. Dat wilde hij
zelf laten bouwen. Op de tentoonstelling
in het Kammerhofmuseum hangen de te
keningen. Maar voordat het zo ver was
stierf de gefortuneerde Brahms-Liefheb-
ber.
Brieven
Johannes Brahms hoefde niet per se naar
Gmunden te reizen om mensen te ontmoe
ten met wie hij goed kon opschieten. Zo
ging hij in Ischl wel eens op bezoek bij in
genieur Haenel en zijn gezin. Diens jonge
echtgenote Ella Pancera was een bekend
pianiste. Toen zij in 1932 overleed trouw
de Haenel opnieuw.
De bewuste dame, Johanna Wessely, is ver
over de tachtig, maar zij bestiert nog
steeds kranig haar privé-museum in de
Concordiastrasse. Op een salontafeltje
onder een glazen plaat liggen, alsof het
waardeloze prentbriefkaarten zijn, brie
ven van Grieg, Meyerbeer (hij compo
neerde de opera 'Dë Hugenoten' in Bad
Ischl), Richard Strauss, Busoni en vele
andere componisten. Ja, er zit ook een
stuk papier met een muziekschets van
Brahms bij.Ingenieur Haenel moet goed
bij kas zijn geweest. Onder de talrijke
schilderijen bevindt zich een doek van de
oude Nederlander Hondecoeter.
Ook Johann Strauss jr. had een riante vil
la in Ischl. Er werden vaak luisterrijke
ontvangsten georganiseerd waar de pro
minente zomergasten uit Wenen elkaar
graag ontmoetten. Brahms, die de wals-
koning zeer bewonderde, was er herhaal
delijk te vinden. Toen Johann Strauss'
schoondochter Alice hem eens vroeg of hij
zijn naam wilde schrijven op de waaier
waarop zij handtekeningen verzamelde,
noteerde hij de eerste maten van An der
schónen blauen Donau en schreef er bij
'helaas niet van Johannes Brahms'.
Operettestad
Brahms kon niet weten, dat Ischl spoedig
zou uitgroeien tot de belangrijkste ope
rettestad na Wenen. Want ook Franz Le-
har, Emmerich Kalman en Oscar Straus
zouden er komen wonen en werken. Klei
ne monumenten in het park voor het
Kurhaus, waarin nog steeds geregeld ope
rettevoorstellingen worden gegeven, her
inneren daaraan. En tegenover café Wal
ter aan de Esplanade aan de overkant van
de Traun, waar Brahms vertroeteld werd
door een ijverige kasteleinsvrouw, staat
een fors gebouw met het opschrift Lehar
Villa. De operettecomponist kon het huis
kopen dankzij het succes van Die lustige
Witwe. In de villa, die nu een museum is,
bracht hij elk jaar de zomermaanden
door. Er naast staat een minder imposant,
vriendelijk huisje. Daar bezocht Bruck
ner, die als hoforganist af en toe naar Bad
Ischl kwam, zijn vriend Attwenger.
De groen geschilderde, niet bepaald
fraaie Elisabethbrücke verbindt deze
kant van de Traun met de noordelijke oe
ver. Het verhaal gaat, dat Brahms tijdens
de laatste zomer die hem in Bad Ischl ver
gund was - hij leed al aan een leverziekte -
op die brug bladzij den muziekpapier ver
scheurde en de snippers in het water gooi
de. Welke meesterwerken zouden de gol
ven met zich mee hebben gesleurd?
Clara
In de zomer van 1896, die zijn laatste zou
zijn, onttrok Brahms zich gaandeweg
meer aan het zorgeloze, feestelijke, socia
le leven van Bad Ischl. De blaaskapellen,
die soms zijn Hongaarse dansen verhas
pelden (hij deed daar nooit moeilijk over),
klonken steeds minder vrolijk. Dierbare
vrienden, onder wie de dirigent Hans von
Bülow en de chirurg Theodor Billroth,
waren hem ontvallen. Eind mei, terwijlhij
aan de Vier ernste Gesdnge werkt, ont
vangt hij het bei'icht dat Clara Schumann
(weduwe van de componist) is overleden
aan een beroerte.
Doprdat het telegram per abuis via Wenen
als normale brief is doorgestuurd arri
veert deze jobstijding veel te laat in Ischl.
De rouwdienst in Frankfux-t moet hij mis
sen. Maar wanneer Brahms meteen ver
trekt is er een kans, dat hij Clara's begra
fenis in Bonn nog kan bijwonen. Hij snelt
naar het station en stapt op de trein. Het
blijkt een verkeerde trein en Brahms, af
wezig en wanhopig, komt er pas laat ach-
ter. Een gecompliceerde overstap maakt
dat hij pas een etmaal later in Bonn airi-
veert, net op tijd om nog wat aarde in het
nog open graf te strooien.
Het verlies van de vrouw die alle andere
vrouwen in zijn leven in de schaduw stel
de - al legde hij een behoedzame maar
toch opvallende belangstelling aan de
dag voor jonge zangeressen - komt hij niet
meer te boven. En de leverkwaal blijkt le-
verkanker te zijn. Brahms, die elke zomer
doorbrengt in een stadje dat een en al
'Heilbad' is, gaat op aam-aden van een van
zijn artsen kuren in Karlsbad. Dat moet
nog beter voor hem zijn. Maar hij komt
nog slechter terug.
In Wenen, in de Karlsgasse, wordt hij ver
zorgd doorzijn txxiuwe huishoudster Frau
Truxa. Op 3 april 1897 overlijdt hij daar.
Het laatste wat hij ziet is waarschijnlijk
het grote portret van Bach boven zijn bed.
Bach, de componist die hij boven alle an
deren stelde.
Aad van der Ven
Dorrit van Dalen vangt Tsjaad in een roman
Goede literatuur kan niet zonder een Komrij
Worstelen met de moedertaal 18
Asterix is een
verantwoord
geschiedenisboek
Jeugdboek:
Dierenoppasser
in het nauw
Verdwaald in de
literaire wereld
Pierce Brosnan wordt
nooit een echte James
Bond.
Oppervlakkig portret
van een dame.
Voogdijschap inspireert
filmmakers.
Youp van 't Hek nu zelf onder vuur
Goethe's Faust krijgt een vervolg
Acteurspox-tretten
gebundeld