Af en toe
een stomp
in de maag
Labij en Ruiter vinden elkaar in Britse satire
PZC
Ton Vorstenbosch
bewerkte De stille
kracht voor toneel
Musical Catharine
van Seth Gaaikema
in Aken in première
kunst cultuur
22
vrijdag 10 januari 1997
Ton Vorstenbosch: „Het Nederlandse publiek heeft behoefte aan
groots opgezet toneel, spektakel." Daarom gaf producent Jacques
Senf hem de opdracht voor de komende drie seizoenen toneel voor een
breed publiek te schrijven. Twee stukken staan al vast: volgend jaar is
zijn visie op het leven van koningiivWilhelminia te zien en donderdag
16 januari gaat in Utrecht De stille krach t in première. Een bewerking
van de grote roman van Louis Couperus, een van oosterse mystiek
doordrongen Nederlands drama uit het Indië van honderd jaar
geleden, rond de ondergang van een goedwillend bestuurder. Volgens
Vorstenbosch symbolisch voor de band tussen Nederland en Indië.
Vorstenbosch bewerkte eerder
literatuur voor het theater, zo
als Frederik van Eedens roman
Van de koele meren des doods. „Ik
heb een lange lijst boeken die ik
graag zou bewerken. Daarop
stond de De stille kracht boven
aan. Als een van de weinige ro
mans van het fin de siècle blijft hij
overeind."
Vorstenbosch schreef voor negen
tien acteurs een naar zijn zeggen
kleurrijk, spannend stuk. Peter
Tuinman speelt Van Oudijck, resi
dent van het fictieve plaatsje La-
boewangi. Margo Dames is zijn
echtgenote die overspel pleegt met
onder meer de zoon van de resi
dent uit diens eerste huwelijk.
De resident wordt daarmee ge
chanteerd. Door wie? Door de Ja
vaanse regent en diens wegens
goklust steeds meer geld vragende
familie? Of is het van Oudijcks
'voorland' dat de regent ooit bij
een inlandse verwekte? Linda van
Dijck is mevrouw Eldersma, spil
van de Hollandse gemeenschap,
de 'ogen' van Couperus.
Ironie
Het was voor Vorstenbosch lastig
om van dit complexe boek toneel
te maken. Vooral omdat Couperus
niet veel dialogen schrijft, maar
wel veel situaties schildert. „Je
moet dus veel scènes zelf uitwer
ken, of zelfs erbij schrijven."
Daarbij loert het gevaar dat het
ietwat kromme, Nederlands-Indi
sche taalgebruik van sommige fi
guren onbedoeld komisch kan
werken. Hoewel... „Als je in de
geest van de auteur schrijft, valt
dat mee. Hij gebruikt die taal met
wat ironie. Je moet dus goed weten
wanneer dat kan." Hij noemt me
vrouw Van Does, een Indische da
me die bij haar handeltje in van al
les en nog wat onder de vrouwen
van Laboewangi en passant aller
lei nieuwtjes doorbaeft. „Bo Bo-
joh speelt dat prachtig."
Wie vandaag door het Javaanse
stadje Pasuruan loopt, vindt daar
nog veel van de wereld die Coupe
rus schildert. De kerk, het station,
de haven, de sociëteit, de Chinese
huizen en het ongrijpbare, de mys
tiek. Het is er slechts drukker en
vuiler. Alleen het huis van de
hoofdpersoon, de resident Van
Oudijck, is verdwenen. Slechts de
vlaggenstok, gemodelleerd naar
de Eiffeltoren, is bewaard geble
ven.
Maar ook de personages in het
boek zijn aan het leven in Indië
ontleend: het type Van Oudijck is
Couperus' zwager De la Valette,
resident van Pasuruan. Streng
maar rechtvaardig, bereid iets
voor de bevolking te doen. „"Ty
pisch iemand van de ethische poli
tiek. Je vindt dat terug in Van
Oudijck." Zijn vrouw Leonie is ge
baseerd op een nicht van Couperus
in Batavia en zijn zuster Trudy en
hijzelf stonden model voor de
Haagse Eva Eldersma.
Bespuwd
Ook de vele onverklaarbare ge
beurtenissen vond Couperus terug
in verhalen en officiële verslagen.
Dit aspect van het verhaal trok al
tijd de aandachtmaar is in wezen
slechts een middel om de spanning
te verhogen. Een prachtig middel:
„Stenen kunnen vliegen, er ver
schijnt een witte hadji en Leonie
van Oudijck wordt in haar badka
mer met sirih-sap bespuwd zon
der dat hij aangeeft of dat alle
maal door iemand wordt gedaan
of dat het inderdaad magie is."
.Niemand is in staat dat te achter
halen. Maar voor de Javaan is dat
occulte realiteit. Ook onze acteurs
met een Indonesische achtergrond
namen dat heel serieus. Voor we
het stuk gaan spelen moeten we
een selamatan houden, een offer
maaltijd. om de geesten gunstig te
stemmen."
Het verhaal behandelt de botsing
tussen twee culturen. Tussen een
samenleving die wil ordenen en
een grillige wereld die meegaand
is en hiërarchisch, die leeft in een
andere realiteit. Zo staat Van
Oudijck met zijn goede bedoelin
gen tegenover een lichtelijk lou
che en corrupte adel. Dat roept
Drie hoofdpersonen uit de toneelbewerking van De stille kracht: vlnr Margo Dames, Peter Tuinman en Linda
van Dyck. foto Gastel van Koeleman
spanningen op en dat maakt het
verhaal interessant."
Het drama in het stuk ligt bij de
Europeanen en vooral bij de goed
willende bestuurder die toch on
deruit gaat. „Een metafoor voor
wat er in heel Indië aan de hand
was. Nederland en Indië pasten
niet bij elkaar. Daannee is het
boek veel radicaler dan bij voor
beeld Max Havelaar van Multatu-
li. Hij was een romanticus die het
systeem niet wilde veranderen,
maar beter wilde toepassen. Dat
boek is wat overschat, een pam
flet. Al was het qua vorm enorm
vernieuwend", aldus Vorsten
bosch.
Brits-Indië
,Er is trouwens in die tijd een boek
verschenen van een Engelse
schrijver die Brits-Indië heel goed
kende. Hij had door Nederlands-
Indië gereisd en vond het Neder
landse bestuur helemaal niet zo
slecht. Integendeel. Toch voert
Couperus in Eva Eldersma een
Haagse dame op, die inziet dat het
Nederlandse bestuur daar maar
tijdelijk kan zijn. Dankzij haar
krijgt het verhaal een zeker defai
tisme."
„Ze wil allerlei trekken uit het
Haagse culturele leven invoeren
die daar domweg niet passen. Ze
heeft Haagse meubelen, draagt
Haagse kleren en heeft een piano.
Maar het verbaast haar dat er
muizen in zitten. De feesten die je
terugziet op foto's hebben iets
raars, iets geforceerds. Je ziet: die
Europeanen horen daar niet. Hoe
wel, een type als Van Oudijck is
met het land vergroeid, die gaat
nooit meer weg, die wil ergens stil
in de bergen oud worden."
Een ander aspect van het verhaal
vormen de etnische tegenstellin
gen. „Bij voorbeeld de vermen
ging van bloed. Van Oudijck wil
ondanks zijn vei'lichte denkbeel
den, het bloed in zijn familie 'zui
ver', Europees, houden. En dat
teiwijl hij kinderen heeft met ge
mengd bloed. In feite zit daar de
actualiteit van het verhaal."
„Toen de acteurs voor de Indone
sische rollen auditie deden, heb
ben we ze verteld dat zij in hun rol
len ten opzichte van de Nederlan
ders de ondergeschikten en zelfs
de bedienden zouden moeten spe
len. Een probleem is dat nooit ge
weest. Iedereen begrijpt dat iedere
rol hier belangrijk is."
Erotiek
Toen het boek in 1900 verscheen,
viel menigeen over de erotiek. Het
verbaasde Lodewijk van Deyssel
dat Couperus sprak over Leonies
'onderbuik' en 'billen'. Trouwens,
toen in het seizoen 1973/'74 een te
levisiebewerking werd uitgezon
den, had heel Nederland de mond
vol over Pleunie Touw, die als Leo
nie naakt in beeld verscheen.
Maar terecht had Couperus oog
voor de erotiek waarvan het leven
in Indië is doortrokken. „Je leest
gewoon hoe de sekualiteit het le
ven daar ondermijnt. Hoe het oc
culte en erotische met elkaar zijn
verweven in een sensuele cultuur.
Erotiek is daar zo vanzelfspre
kend en dat komt er in het stuk ook
uit."
.Vooral bij Leonie. Het is echt leuk
zoals Couperus in zijn tijd heeft
geprobeerd van haar een femme
fatale te maken. En dat hij daarte
genover die Haagse burgerme-
vrouw Van Helden zet, daar
krampachtig probeert dat Haagse
leven te handhaven."
Er kan tegenwoordig geen film,
boek of toneelstuk verschijnen of
Nederland plaatst zijn Indische
verleden in een kwaad daglicht.
Vorstenbosch: „Ik geloof dat er nu
pas is begonnen aan een verwer
kingsproces. Indië is lang wegge
moffeld. Maar we hebben in Ne
derland altijd een gevoel dat we
het ethisch goed hebben gedaan.
Dat was ook zo met Screbrenica."
„Ook daar ging het om verraad,
domheid, slechte informatie en de
onveranderlijkheid van het men
selijk hart. Toch moet jein het the
ater niet alleen een boodschap
willen uitdragen. Je moet amuse
ren, ontroeren en af en toe eens een
stomp in de maag willen geven.
Dat maakt zo'n toneelstuk veel ge-
laagder."
Hans Visser
De stille kracht, in de regie van Mette
Bouhuijs, is woensdag 2 april te zien in
de Stadsschouioburg in Middelburg;
donderdag 3 april in het Zuidlandtlie-
ater in Terneuzen en zaterdag 24 mei in
schouwburg De Maagd in Bergen op
Zoom.
De musical Catharinede
vierde van Seth Gaaike
ma, gaat in juni in de stads
schouwburg van Aken in pre
mière. Een Duitse versie van de
musical die Gaaikema samen
met de Nederlandse componist
Klaas van Dijk schreef. De
hoofdrol is voor Maya Hak-
voort, de Nederlandse sopraan
die momenteel in Wenen de rol
van Sissi speelt in de musical
Elisabeth.
Gaaikema noemt het allemaal
zeer opwindend. De vorige mu
sical die hij samen met Klaas
van Dijk maakte, De Drie Mus
ketiers, ligt al vier jaar onge
bruikt op de plank. Na Siuing-
pop (1978) en Publiek (1986)
was er tot op heden geen produ
cent die de Musketiers wilde
uitbrengen.
Voor Catharine was dus Duitse
belangstelling. Gaaikema:
„Het is gelopen via Alfred Bio-
lek, de Duitse presentator. Wi]
zijn goed bevriend. Toen hij
hoorde van onze nieuwe musi
cal, heeft hij me geïntroduceerd
bij Elmar Ottenthal. Hij is de
regisseur van de grote musical
Gaudi, een gigantisch succes in
Duitsland. Toen Ottenthal de
liedjes had gehoord van Catha
rine, riep hij gelijk: dat gaan we
uitbrengen. Daarbij sneed het
mes aan twee kanten. Want be
halve regisseur is Ottenthal in
tendant van de stadsschouw
burg in Aken. Hij is dus ook in
de positie om de musical uit te
brengen."
Volksvrouw
Catharine is gebaseerd op de
roman Madame Sans Gêne.
„Het gaat over de wasvrouw
van Napoleon. Althans, zij
deed z'n was toen hij nog kor
poraal was. Als Bonaparte kei
zer wordt, gaat iedereen in rang
Klaas van Dijk
omhoog. Catharine wordt her
togin, maar ze blijft die onver
valste volksvrouw van daar
voor."
Afgezien van de Nederlandse
hoofdrolspeelster zijn de cast
en het orkest allemaal Duits.
Wel een gekke situatie, geeft
Gaaikema toe. „Een half jaar
geleden was de musical hele
maal af in het Nederlands. Nu
zijn we bezig alles in het Duits
te vertalen."
Spijtig vindt-ie het niet dat het
Nederlandse product in Duits
land in première gaat, nog voor
dat er in eigen land belangstel
ling is getoond. „In de theater
wereld gaat alles zoals het gaat.
Ik vind het alleen maar heel op
windend allemaal. En als een
Nederlandse producent be
langstelling toont, hebben we
het gemakkelijk. De Neder
landse tekst is er tenslotte al."
Ton Ouwehand
foto Piet Vermue
Seth Gaaikema
In het theater voltrekken zich mirakels
die in de grauwe, druilerige werkelijk
heid geen schijn van kans maken. Neem
de productie Stomme Koe! van Haar
lems Toneel. Daarin treffen twee van de
meest gevierde Nederlandse actrices el
kaar voor de allereerste maal in hun lan
ge, extreem van elkaar verschillende
carrières: topcomediënne Trudy Labij
staat schouder aan schouder met de gel
auwerde dramatische actrice Josée Rui
ter. Twee melkwegstelsels die lichtjaren
van elkaar verwijderd waren, naderen
elkaar tot op de millimeter.
De satire Stomm.e Koe!is een pennen
vrucht van de Brit Ben Elton, be
kend als stand-up comedian en tekst
schrijver van tv-series als The Young On
es - het agressieve zootje ongeregeld dat
een rauwe versie van Living Doll opnam
met Cliff Richard - en de comedy Black-
adaer, met in de hoofdrol Rowan Atkin
son. Het stuk gaat over de genadeloze ri
ool] ournaliste Doris die voor de rechter
wordt gedaagd door een actrice die ze
verbaal volledig de grond heeft inge
stampt. Een citaatje uit het artikel van
Doris: 'Die gigantische, lillende, pappe
rige dijen, die tegen de rand van d'r hot
pants klotsten'.
Voor Josée Ruiter, vorig seizoen nog be
jubeld voor haar rol als de tragische kin
dermoordenares Medea, is een komedie
als Stomme Koe!, met behoorlijk grove
teksten, een volslagen nieuwe ervaring.
„Ik heb een keer eerder een rol gespeeld
waar het publiek echt om moest lachen,
dat was in Hel Atelier van Grumberg,
een Franse auteur. Dat speelde zich af in
de Tweede Wereldoorlog, in een atelier
van een joodse kleermaker. Ik speelde
Mimi, had hele dikke tieten voor, en
moest de meest gore teksten zeggen.
Maar dat was geen echte komedie. Dit is
echt de allereerste keer in 25 jaar".
„In Stomme Koe! is de hoofdrol voor
4
Trudy, ik heb meer de functie van aange
ver. Toch vind ik het fantastisch om het
mee te maken. En het is geen gemakke
lijk metier, hoor, echt goed blijspel. Het is
wel een ander soort moeilijkheid dan bij
voorbeeld Medea. Dat krast aan je ziel.
Daar heb ik de hele zomervakantie van
moeten bijtrekken. Ik was kapot. Dat zal
ik met dit stuk niet hebben".
Voor Trudy Labij, die al bijna dertig jaar
op de planken staat, is het humoristische
genre gesneden koek. Ze speelde talloze
komedies en blijspelen. Labij: „Een
beetje te veel misschien". Ze schatert van
de lach. „Kijk. als je niet vast zit aan een
gezelschap, val je meer in dit soort din
gen. Maar daar staat wel tegenover dat ik
me een vrij mens voel. Je wordt ge
vraagd, je hebt contact, en we praten
over de producties. Op een bepaalde ma
nier word je er als mens bij betrokken. In
een gezelschap gebeurt er zoveel achter
je rug om. Maar als ze mij voor Medea
zouden vragen, zou ik het zo doen. Nie
mand vraagt dat. want ze denken: Labij,
dat is komedie".
Bijtende humor
Vergeleken bij de Britse schandaalpers
zijn de Nederlandse roddelbladen, hoe
ranzig ook, van een ongekende bescha
ving en fatsoen. En zo is het ook een beet
je met de bijtende humor van Ben Elton
in relatie tot de blijspelen van Hollandse
bodem. Stomme Koe! bevat passages die
hoewel virtuoos geformuleerd en ui
terst komisch van een voor de Neder
landse theaterbezoeker onalledaagse
platheid. Josee Ruiter: „Ik vond de tekst
ook bijzonder grof. We hebben het hier
en daar een beetje afgezwakt. Ik geloof
dat ik er het meeste moeite mee heb ge
had. Acteur Jules Hamel heeft in de rol
van Martin nogal wat platte tekst, maar
als hij die dan uitspreekt, dan denk ik,
ach, dat valt eigenlijk ook wel weer heel
erg mee".
Trudy Labij: „Je raakt er wel aan ge
wend. Maar die Engelsen durven veel
verder te gaan, die doen soms zo malEi
genlijk durven wij niet zo. En zijn we ook
bang dat er niet genoeg diepgang in zit.
Eigenlijk moet je in dit stuk zo ontzet
tend raar doen, en we durven het niet
goed. Dat is heel moeilijk voor ons. Maar
met de grofheid heb ik niet zo'n moeite.
Nou ja, met sommige dingen. Dan staat
er bijvoorbeeld: 'Ik hang hem op aan zijn
eerste schaamhaar'. Dan denk ik: moet
dat nou wel?"
Ruiter: „Ja, dat vind ik dus weer enig".
Vuiligheid
De hoofdmoot van de verbale vuiligheid
stroomt uit de mond van de journalistie
ke bitch Doris die acteurs en mensen uit
de showbizz zo ongenadig afbrandt, dat
haar slachtoffers in psychische nood ge
raken. Voor een toneelschrijver die in het
van de rioolpers vergeven Groot-Brit-
tannie woont, is het een bijna voor de
hand liggend onderwerp. Maar of Stom
me Koe! nu zoveel raakvlakken heeft
met de Nederlandse realiteit?
Labij: „Het is hier nog net niet zo erg als
in Engeland. Maar het is wel iets wat veel
gebeurt". Ruiter signaleert het ver
schijnsel dat de Nederlandse showbizz
de laatste tijd bewust aan eigen nestbe
vuiling doet, om de roddelbladen het
gras voor de voeten weg te maaien. „An-
dré van Duin maakt in zijn programma's
steevast grappen over Ursul de Geer, elke
keer weer. Volgens mij is hetgewoon een
afspraak. Hij noemde laatst ook gewoon
de liposuctie die Viola Holt heeft onder
gaan, met naam en toenaam. Dat is heel
handig. Je maakt grappen over elkaar,
dan hoeven de anderen dat niet meer te
doen en is het geen nieuws meer. Maar
zelf heb ik nooit echt last gehad van dat
soort verhalen".
Labij,Ik ook niet, maar ze proberen het.
Ze proberen het altijd". Sluw grinni
kend: „Dus je moet heel veel moeite doen
om niet in het telefoonboek te staan.
Maar het is echt heel vervelend als er al
lemaal lulverhalen over je in een blad
staan. Met Rob de Nijs hebben ze toch
ook de vloer aangeveegd. En de koningin
krijgt ook af en toe dingen over haar heen
en dan moet ze een proces aanspannen".
Op papier is Stomme Koe! een schitte
rende en bijtende satire op de praktijken
van de riooljournalistiek. Daar komt nog
bij dat de bekende personalities die door
Elton over de hekel worden gehaald, in
de smeuïge vertaling perfect vervangen
zijn door Nederlands equivalenten. Joop
van den Ende, Het Nationale Toneel,
Marco Bakker, Prins Pils (Willem-
Alexander). Gordon en Mare O vermars.
ze komen allemaal voorbij paraderen en
krijgen hun deel. Toch geven Labij en
Ruiter aan dat Stomme Koe!, ondanks de
waanzinnig grappige tekst, geen dóód
simpele, geheide kraker is.
Labij: „Toen ik het las dacht ik: Ik flap
per het er allemaal achter elkaar zo uit,
zonder te kleuren. Dat was mijn idee.
Maar dat werkt niet. Je moet het optillen
Je moet, zoals die Engelse komieken,
overacten. French en Saunders, ja die
wijven die zijn zo gek! Zij gaan echt over
de schreef, ik vind het enig".
Ruiter: „Fantastisch. Maar het gemak
waarmee die Engelsen ook over Lady Di
en hun Henk van der Meydens heen wal
sen. Dat is echt de traditie van de stand-
up comedians".
Labij,Dat kennen wij niet. Bij ons is het
altijd calvinistisch, er moet iets achter
zitten: Een boodschap, een liefdestrage
die, krijgen ze elkaar wel of niet. Maar
dit zijn wij niet gewend..."
Horame Siebenga
Stomme Koe!, in de regie van Andy Daal, is
vrijdag 17 januari te zien in de Concertzaal in
Zierikzee, woensdagl9 maart in De Nobelaer
in Etten-Leuidonderdag 20 maart in De
Maagd in Bergen op Zoom, vrijdag 28 maart
in het Zuidlandtheater in Terneuzen, woens
dag 9 en donderdag 10 april in Theater Zuid
plein in Rotterdam en zaterdag 19 april in De
Stoep in Spijkenisse.