Af en toe een stomp in de maag Labij en Ruiter vinden elkaar in Britse satire PZC Ton Vorstenbosch bewerkte De stille kracht voor toneel Musical Catharine van Seth Gaaikema in Aken in première kunst cultuur 22 vrijdag 10 januari 1997 Ton Vorstenbosch: „Het Nederlandse publiek heeft behoefte aan groots opgezet toneel, spektakel." Daarom gaf producent Jacques Senf hem de opdracht voor de komende drie seizoenen toneel voor een breed publiek te schrijven. Twee stukken staan al vast: volgend jaar is zijn visie op het leven van koningiivWilhelminia te zien en donderdag 16 januari gaat in Utrecht De stille krach t in première. Een bewerking van de grote roman van Louis Couperus, een van oosterse mystiek doordrongen Nederlands drama uit het Indië van honderd jaar geleden, rond de ondergang van een goedwillend bestuurder. Volgens Vorstenbosch symbolisch voor de band tussen Nederland en Indië. Vorstenbosch bewerkte eerder literatuur voor het theater, zo als Frederik van Eedens roman Van de koele meren des doods. „Ik heb een lange lijst boeken die ik graag zou bewerken. Daarop stond de De stille kracht boven aan. Als een van de weinige ro mans van het fin de siècle blijft hij overeind." Vorstenbosch schreef voor negen tien acteurs een naar zijn zeggen kleurrijk, spannend stuk. Peter Tuinman speelt Van Oudijck, resi dent van het fictieve plaatsje La- boewangi. Margo Dames is zijn echtgenote die overspel pleegt met onder meer de zoon van de resi dent uit diens eerste huwelijk. De resident wordt daarmee ge chanteerd. Door wie? Door de Ja vaanse regent en diens wegens goklust steeds meer geld vragende familie? Of is het van Oudijcks 'voorland' dat de regent ooit bij een inlandse verwekte? Linda van Dijck is mevrouw Eldersma, spil van de Hollandse gemeenschap, de 'ogen' van Couperus. Ironie Het was voor Vorstenbosch lastig om van dit complexe boek toneel te maken. Vooral omdat Couperus niet veel dialogen schrijft, maar wel veel situaties schildert. „Je moet dus veel scènes zelf uitwer ken, of zelfs erbij schrijven." Daarbij loert het gevaar dat het ietwat kromme, Nederlands-Indi sche taalgebruik van sommige fi guren onbedoeld komisch kan werken. Hoewel... „Als je in de geest van de auteur schrijft, valt dat mee. Hij gebruikt die taal met wat ironie. Je moet dus goed weten wanneer dat kan." Hij noemt me vrouw Van Does, een Indische da me die bij haar handeltje in van al les en nog wat onder de vrouwen van Laboewangi en passant aller lei nieuwtjes doorbaeft. „Bo Bo- joh speelt dat prachtig." Wie vandaag door het Javaanse stadje Pasuruan loopt, vindt daar nog veel van de wereld die Coupe rus schildert. De kerk, het station, de haven, de sociëteit, de Chinese huizen en het ongrijpbare, de mys tiek. Het is er slechts drukker en vuiler. Alleen het huis van de hoofdpersoon, de resident Van Oudijck, is verdwenen. Slechts de vlaggenstok, gemodelleerd naar de Eiffeltoren, is bewaard geble ven. Maar ook de personages in het boek zijn aan het leven in Indië ontleend: het type Van Oudijck is Couperus' zwager De la Valette, resident van Pasuruan. Streng maar rechtvaardig, bereid iets voor de bevolking te doen. „"Ty pisch iemand van de ethische poli tiek. Je vindt dat terug in Van Oudijck." Zijn vrouw Leonie is ge baseerd op een nicht van Couperus in Batavia en zijn zuster Trudy en hijzelf stonden model voor de Haagse Eva Eldersma. Bespuwd Ook de vele onverklaarbare ge beurtenissen vond Couperus terug in verhalen en officiële verslagen. Dit aspect van het verhaal trok al tijd de aandachtmaar is in wezen slechts een middel om de spanning te verhogen. Een prachtig middel: „Stenen kunnen vliegen, er ver schijnt een witte hadji en Leonie van Oudijck wordt in haar badka mer met sirih-sap bespuwd zon der dat hij aangeeft of dat alle maal door iemand wordt gedaan of dat het inderdaad magie is." .Niemand is in staat dat te achter halen. Maar voor de Javaan is dat occulte realiteit. Ook onze acteurs met een Indonesische achtergrond namen dat heel serieus. Voor we het stuk gaan spelen moeten we een selamatan houden, een offer maaltijd. om de geesten gunstig te stemmen." Het verhaal behandelt de botsing tussen twee culturen. Tussen een samenleving die wil ordenen en een grillige wereld die meegaand is en hiërarchisch, die leeft in een andere realiteit. Zo staat Van Oudijck met zijn goede bedoelin gen tegenover een lichtelijk lou che en corrupte adel. Dat roept Drie hoofdpersonen uit de toneelbewerking van De stille kracht: vlnr Margo Dames, Peter Tuinman en Linda van Dyck. foto Gastel van Koeleman spanningen op en dat maakt het verhaal interessant." Het drama in het stuk ligt bij de Europeanen en vooral bij de goed willende bestuurder die toch on deruit gaat. „Een metafoor voor wat er in heel Indië aan de hand was. Nederland en Indië pasten niet bij elkaar. Daannee is het boek veel radicaler dan bij voor beeld Max Havelaar van Multatu- li. Hij was een romanticus die het systeem niet wilde veranderen, maar beter wilde toepassen. Dat boek is wat overschat, een pam flet. Al was het qua vorm enorm vernieuwend", aldus Vorsten bosch. Brits-Indië ,Er is trouwens in die tijd een boek verschenen van een Engelse schrijver die Brits-Indië heel goed kende. Hij had door Nederlands- Indië gereisd en vond het Neder landse bestuur helemaal niet zo slecht. Integendeel. Toch voert Couperus in Eva Eldersma een Haagse dame op, die inziet dat het Nederlandse bestuur daar maar tijdelijk kan zijn. Dankzij haar krijgt het verhaal een zeker defai tisme." „Ze wil allerlei trekken uit het Haagse culturele leven invoeren die daar domweg niet passen. Ze heeft Haagse meubelen, draagt Haagse kleren en heeft een piano. Maar het verbaast haar dat er muizen in zitten. De feesten die je terugziet op foto's hebben iets raars, iets geforceerds. Je ziet: die Europeanen horen daar niet. Hoe wel, een type als Van Oudijck is met het land vergroeid, die gaat nooit meer weg, die wil ergens stil in de bergen oud worden." Een ander aspect van het verhaal vormen de etnische tegenstellin gen. „Bij voorbeeld de vermen ging van bloed. Van Oudijck wil ondanks zijn vei'lichte denkbeel den, het bloed in zijn familie 'zui ver', Europees, houden. En dat teiwijl hij kinderen heeft met ge mengd bloed. In feite zit daar de actualiteit van het verhaal." „Toen de acteurs voor de Indone sische rollen auditie deden, heb ben we ze verteld dat zij in hun rol len ten opzichte van de Nederlan ders de ondergeschikten en zelfs de bedienden zouden moeten spe len. Een probleem is dat nooit ge weest. Iedereen begrijpt dat iedere rol hier belangrijk is." Erotiek Toen het boek in 1900 verscheen, viel menigeen over de erotiek. Het verbaasde Lodewijk van Deyssel dat Couperus sprak over Leonies 'onderbuik' en 'billen'. Trouwens, toen in het seizoen 1973/'74 een te levisiebewerking werd uitgezon den, had heel Nederland de mond vol over Pleunie Touw, die als Leo nie naakt in beeld verscheen. Maar terecht had Couperus oog voor de erotiek waarvan het leven in Indië is doortrokken. „Je leest gewoon hoe de sekualiteit het le ven daar ondermijnt. Hoe het oc culte en erotische met elkaar zijn verweven in een sensuele cultuur. Erotiek is daar zo vanzelfspre kend en dat komt er in het stuk ook uit." .Vooral bij Leonie. Het is echt leuk zoals Couperus in zijn tijd heeft geprobeerd van haar een femme fatale te maken. En dat hij daarte genover die Haagse burgerme- vrouw Van Helden zet, daar krampachtig probeert dat Haagse leven te handhaven." Er kan tegenwoordig geen film, boek of toneelstuk verschijnen of Nederland plaatst zijn Indische verleden in een kwaad daglicht. Vorstenbosch: „Ik geloof dat er nu pas is begonnen aan een verwer kingsproces. Indië is lang wegge moffeld. Maar we hebben in Ne derland altijd een gevoel dat we het ethisch goed hebben gedaan. Dat was ook zo met Screbrenica." „Ook daar ging het om verraad, domheid, slechte informatie en de onveranderlijkheid van het men selijk hart. Toch moet jein het the ater niet alleen een boodschap willen uitdragen. Je moet amuse ren, ontroeren en af en toe eens een stomp in de maag willen geven. Dat maakt zo'n toneelstuk veel ge- laagder." Hans Visser De stille kracht, in de regie van Mette Bouhuijs, is woensdag 2 april te zien in de Stadsschouioburg in Middelburg; donderdag 3 april in het Zuidlandtlie- ater in Terneuzen en zaterdag 24 mei in schouwburg De Maagd in Bergen op Zoom. De musical Catharinede vierde van Seth Gaaike ma, gaat in juni in de stads schouwburg van Aken in pre mière. Een Duitse versie van de musical die Gaaikema samen met de Nederlandse componist Klaas van Dijk schreef. De hoofdrol is voor Maya Hak- voort, de Nederlandse sopraan die momenteel in Wenen de rol van Sissi speelt in de musical Elisabeth. Gaaikema noemt het allemaal zeer opwindend. De vorige mu sical die hij samen met Klaas van Dijk maakte, De Drie Mus ketiers, ligt al vier jaar onge bruikt op de plank. Na Siuing- pop (1978) en Publiek (1986) was er tot op heden geen produ cent die de Musketiers wilde uitbrengen. Voor Catharine was dus Duitse belangstelling. Gaaikema: „Het is gelopen via Alfred Bio- lek, de Duitse presentator. Wi] zijn goed bevriend. Toen hij hoorde van onze nieuwe musi cal, heeft hij me geïntroduceerd bij Elmar Ottenthal. Hij is de regisseur van de grote musical Gaudi, een gigantisch succes in Duitsland. Toen Ottenthal de liedjes had gehoord van Catha rine, riep hij gelijk: dat gaan we uitbrengen. Daarbij sneed het mes aan twee kanten. Want be halve regisseur is Ottenthal in tendant van de stadsschouw burg in Aken. Hij is dus ook in de positie om de musical uit te brengen." Volksvrouw Catharine is gebaseerd op de roman Madame Sans Gêne. „Het gaat over de wasvrouw van Napoleon. Althans, zij deed z'n was toen hij nog kor poraal was. Als Bonaparte kei zer wordt, gaat iedereen in rang Klaas van Dijk omhoog. Catharine wordt her togin, maar ze blijft die onver valste volksvrouw van daar voor." Afgezien van de Nederlandse hoofdrolspeelster zijn de cast en het orkest allemaal Duits. Wel een gekke situatie, geeft Gaaikema toe. „Een half jaar geleden was de musical hele maal af in het Nederlands. Nu zijn we bezig alles in het Duits te vertalen." Spijtig vindt-ie het niet dat het Nederlandse product in Duits land in première gaat, nog voor dat er in eigen land belangstel ling is getoond. „In de theater wereld gaat alles zoals het gaat. Ik vind het alleen maar heel op windend allemaal. En als een Nederlandse producent be langstelling toont, hebben we het gemakkelijk. De Neder landse tekst is er tenslotte al." Ton Ouwehand foto Piet Vermue Seth Gaaikema In het theater voltrekken zich mirakels die in de grauwe, druilerige werkelijk heid geen schijn van kans maken. Neem de productie Stomme Koe! van Haar lems Toneel. Daarin treffen twee van de meest gevierde Nederlandse actrices el kaar voor de allereerste maal in hun lan ge, extreem van elkaar verschillende carrières: topcomediënne Trudy Labij staat schouder aan schouder met de gel auwerde dramatische actrice Josée Rui ter. Twee melkwegstelsels die lichtjaren van elkaar verwijderd waren, naderen elkaar tot op de millimeter. De satire Stomm.e Koe!is een pennen vrucht van de Brit Ben Elton, be kend als stand-up comedian en tekst schrijver van tv-series als The Young On es - het agressieve zootje ongeregeld dat een rauwe versie van Living Doll opnam met Cliff Richard - en de comedy Black- adaer, met in de hoofdrol Rowan Atkin son. Het stuk gaat over de genadeloze ri ool] ournaliste Doris die voor de rechter wordt gedaagd door een actrice die ze verbaal volledig de grond heeft inge stampt. Een citaatje uit het artikel van Doris: 'Die gigantische, lillende, pappe rige dijen, die tegen de rand van d'r hot pants klotsten'. Voor Josée Ruiter, vorig seizoen nog be jubeld voor haar rol als de tragische kin dermoordenares Medea, is een komedie als Stomme Koe!, met behoorlijk grove teksten, een volslagen nieuwe ervaring. „Ik heb een keer eerder een rol gespeeld waar het publiek echt om moest lachen, dat was in Hel Atelier van Grumberg, een Franse auteur. Dat speelde zich af in de Tweede Wereldoorlog, in een atelier van een joodse kleermaker. Ik speelde Mimi, had hele dikke tieten voor, en moest de meest gore teksten zeggen. Maar dat was geen echte komedie. Dit is echt de allereerste keer in 25 jaar". „In Stomme Koe! is de hoofdrol voor 4 Trudy, ik heb meer de functie van aange ver. Toch vind ik het fantastisch om het mee te maken. En het is geen gemakke lijk metier, hoor, echt goed blijspel. Het is wel een ander soort moeilijkheid dan bij voorbeeld Medea. Dat krast aan je ziel. Daar heb ik de hele zomervakantie van moeten bijtrekken. Ik was kapot. Dat zal ik met dit stuk niet hebben". Voor Trudy Labij, die al bijna dertig jaar op de planken staat, is het humoristische genre gesneden koek. Ze speelde talloze komedies en blijspelen. Labij: „Een beetje te veel misschien". Ze schatert van de lach. „Kijk. als je niet vast zit aan een gezelschap, val je meer in dit soort din gen. Maar daar staat wel tegenover dat ik me een vrij mens voel. Je wordt ge vraagd, je hebt contact, en we praten over de producties. Op een bepaalde ma nier word je er als mens bij betrokken. In een gezelschap gebeurt er zoveel achter je rug om. Maar als ze mij voor Medea zouden vragen, zou ik het zo doen. Nie mand vraagt dat. want ze denken: Labij, dat is komedie". Bijtende humor Vergeleken bij de Britse schandaalpers zijn de Nederlandse roddelbladen, hoe ranzig ook, van een ongekende bescha ving en fatsoen. En zo is het ook een beet je met de bijtende humor van Ben Elton in relatie tot de blijspelen van Hollandse bodem. Stomme Koe! bevat passages die hoewel virtuoos geformuleerd en ui terst komisch van een voor de Neder landse theaterbezoeker onalledaagse platheid. Josee Ruiter: „Ik vond de tekst ook bijzonder grof. We hebben het hier en daar een beetje afgezwakt. Ik geloof dat ik er het meeste moeite mee heb ge had. Acteur Jules Hamel heeft in de rol van Martin nogal wat platte tekst, maar als hij die dan uitspreekt, dan denk ik, ach, dat valt eigenlijk ook wel weer heel erg mee". Trudy Labij: „Je raakt er wel aan ge wend. Maar die Engelsen durven veel verder te gaan, die doen soms zo malEi genlijk durven wij niet zo. En zijn we ook bang dat er niet genoeg diepgang in zit. Eigenlijk moet je in dit stuk zo ontzet tend raar doen, en we durven het niet goed. Dat is heel moeilijk voor ons. Maar met de grofheid heb ik niet zo'n moeite. Nou ja, met sommige dingen. Dan staat er bijvoorbeeld: 'Ik hang hem op aan zijn eerste schaamhaar'. Dan denk ik: moet dat nou wel?" Ruiter: „Ja, dat vind ik dus weer enig". Vuiligheid De hoofdmoot van de verbale vuiligheid stroomt uit de mond van de journalistie ke bitch Doris die acteurs en mensen uit de showbizz zo ongenadig afbrandt, dat haar slachtoffers in psychische nood ge raken. Voor een toneelschrijver die in het van de rioolpers vergeven Groot-Brit- tannie woont, is het een bijna voor de hand liggend onderwerp. Maar of Stom me Koe! nu zoveel raakvlakken heeft met de Nederlandse realiteit? Labij: „Het is hier nog net niet zo erg als in Engeland. Maar het is wel iets wat veel gebeurt". Ruiter signaleert het ver schijnsel dat de Nederlandse showbizz de laatste tijd bewust aan eigen nestbe vuiling doet, om de roddelbladen het gras voor de voeten weg te maaien. „An- dré van Duin maakt in zijn programma's steevast grappen over Ursul de Geer, elke keer weer. Volgens mij is hetgewoon een afspraak. Hij noemde laatst ook gewoon de liposuctie die Viola Holt heeft onder gaan, met naam en toenaam. Dat is heel handig. Je maakt grappen over elkaar, dan hoeven de anderen dat niet meer te doen en is het geen nieuws meer. Maar zelf heb ik nooit echt last gehad van dat soort verhalen". Labij,Ik ook niet, maar ze proberen het. Ze proberen het altijd". Sluw grinni kend: „Dus je moet heel veel moeite doen om niet in het telefoonboek te staan. Maar het is echt heel vervelend als er al lemaal lulverhalen over je in een blad staan. Met Rob de Nijs hebben ze toch ook de vloer aangeveegd. En de koningin krijgt ook af en toe dingen over haar heen en dan moet ze een proces aanspannen". Op papier is Stomme Koe! een schitte rende en bijtende satire op de praktijken van de riooljournalistiek. Daar komt nog bij dat de bekende personalities die door Elton over de hekel worden gehaald, in de smeuïge vertaling perfect vervangen zijn door Nederlands equivalenten. Joop van den Ende, Het Nationale Toneel, Marco Bakker, Prins Pils (Willem- Alexander). Gordon en Mare O vermars. ze komen allemaal voorbij paraderen en krijgen hun deel. Toch geven Labij en Ruiter aan dat Stomme Koe!, ondanks de waanzinnig grappige tekst, geen dóód simpele, geheide kraker is. Labij: „Toen ik het las dacht ik: Ik flap per het er allemaal achter elkaar zo uit, zonder te kleuren. Dat was mijn idee. Maar dat werkt niet. Je moet het optillen Je moet, zoals die Engelse komieken, overacten. French en Saunders, ja die wijven die zijn zo gek! Zij gaan echt over de schreef, ik vind het enig". Ruiter: „Fantastisch. Maar het gemak waarmee die Engelsen ook over Lady Di en hun Henk van der Meydens heen wal sen. Dat is echt de traditie van de stand- up comedians". Labij,Dat kennen wij niet. Bij ons is het altijd calvinistisch, er moet iets achter zitten: Een boodschap, een liefdestrage die, krijgen ze elkaar wel of niet. Maar dit zijn wij niet gewend..." Horame Siebenga Stomme Koe!, in de regie van Andy Daal, is vrijdag 17 januari te zien in de Concertzaal in Zierikzee, woensdagl9 maart in De Nobelaer in Etten-Leuidonderdag 20 maart in De Maagd in Bergen op Zoom, vrijdag 28 maart in het Zuidlandtheater in Terneuzen, woens dag 9 en donderdag 10 april in Theater Zuid plein in Rotterdam en zaterdag 19 april in De Stoep in Spijkenisse.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1997 | | pagina 22