Leraren helpen mee aan
een revival van de geest
Tussen
oud en
steeds
nieuwer
onderwijs
donderdag 9 januari 1997
De samenleving eist
vooruitgang. Maar
remt met starre regels.
Toch staat het onderwijs
niet stil. Heen en weer ge
slingerd tussen oud en
steeds weer nieuwer, boe
melt het verder op het
spoor van de ontwikke-
lingsdrang.
Dat eist tol. Leerkrachten
komen, met het klimmen
der jaren, opgebrand aan
de kant te staan. En leer
lingen zakken, steeds jeug
diger, verdwaald door de
bodem.
Niet nodig, zegt de Middel
burgse wijsgeer Arnold
Cornells in deze PZC-on-
dei~wijsbijlage. Juist de ou
dere leerkracht kan de
school vitaliseren. Door
nieuwe generaties te leren
hoe je moet 'sturen'. Maar
dan moet het verstand wel
ruimte maken voor het ge
voel.
Ondertussen leveren aca
demies ieder jaar een lich
ting kersverse leerkrach
ten af. Acht van hen,
afgestudeerd aan de Hoge
school Zeeland, vertellen
met welke impulsen zij het
basisonderwijs hopen te
verrijken.
Verder aandacht voor
nieuwe, beproefde en curi
euze vormen van onder-
wijs-beweging: van
bedrijfsschool tot studen
tendispuut, van leerplicht
ambtenaar tot het enige
meisje in de klas.
Arnold Cornells: „Het onderwijs van
nu leidt op voor de 20ste eeuw, terwijl
we op weg zijn naar de 21ste. De gevolgen
zijn catastrofaal. We worden ziek. Want
als je met oude ideeën in een nieuwe we
reld leeft, ontwikkel je een cultuumeuro-
se. Dan weet je niet meer waar je bent, of
wat je bent. Erger: je weet niet eens meer
wie je bent. We verdwalen. En dan krijg je
last van angst, boosheid of verdriet. Maar
daarmee hoeven we niet naar de psychia
ter. Beter onderwijs, dat is de enige reme
die."
In zijn kenniscentrum, ondergebracht in
een riant monumentenpand in het hart
van Middelburg, leunt prof. dr. Arnold
Cornells zelfverzekerd achterover. Zijn
wijsgerige wereldvisie wint stormender
hand terrein.
Er gaat geen maand voorbij zonder dat hij
nieuwe reeksen spreekbeurten in zijn
agenda kan noteren. Cornelis is een
graaggeziene gast op de vele symposia en
studiedagen waar leerkrachten zich be
zorgd afvragen hoe ze nog een beetje ple
zier in hun werk kunnen houden. Maar
ook functionarissen van overheidsinstel
lingen en gezelschappen uit het bedrijfs
leven hangen aan zijn lippen.
„De wereld", doceert hij, „is onderhevig
aan een enorme versnelling. Niemand kan
voorspellen hoe die er over tien jaar uit
ziet. Veel mensen schrikken daarvan.
Want dat betekent verandering. Daar ga
je aan kapot. Er is maar één manier om
verandering te overleven: leren. Dat is al
tijd zo geweest. En het wordt steeds be
langrijker. Want in de volgende eeuw gaat
alles nog sneller.
De wereld verandert zo snel dat scholen af
moeten van het denken in regels en nor
men die door de samenleving worden op
gelegd. Feiten in het hoofd stampen heeft
geen zin meer. Normen hebben afgedaan.
Het gaat nu om de waarden. Zelfontplooi
ing is geen kweste van voldongen feiten,
maar van kiezen uit mogelijkheden.
Daarom moet het onderwijs ons sturen le
ren. Niet met het verstand, maar met het
gevoel. Dat gaat niet zomaar. Onderwijs
wordt twee keer zo duur. „Maar dat geld
zijn we anders aan ziek zijn kwijt. Het
land dat het meest op onderwijs bespaart,
telt de meeste zieken."
De boodschap klinkt het onderwijs als
muziek in de oren. Bezien vanuit de nieu
we wereldvisie, waarmee filosoof, ken
nistheoreticus en auteur Cornelis de gees
ten weer helder probeert te maken, is er
geen speld tussen te krijgen. Zijn kennist
heorie van de stabiliteitslagen van de cul
tuur wijst het gevoel aan als de oudste en
enige bron van kennis. Het gevoel stuurt
ons, steeds weer, de goede kant op. Als we
op cle verkeerde weg zijn produceert het
angst, boosheid of verdriet. Vervelend,
maar wel bijzonder nuttig. Want dankzij
die waarschuwingssignalen kunnen we
bijsturen, maar dan moet het onderwijs
ons eerst wel leren hoe we de macht over
het stuur kunnen krijgen.
Diskette
Domheid, zegt Cornelis, bestaat niet. Ie
der mens weet van nature hoe hij zijn ta
lent kan ontplooien. Maar dan moet hij
wel eerst de taal leren. Anders begrijpt hij
niets van de informatie die op hem af
komt. Het is net als met een computer.
„Opvoeden, dat is copieer naar a:. Het
kind is een lege diskette. Die moet eerst
worden geformatteerd. Anders kan die
niets met de informatie. Het kind moet de
codes leren waarin gecommuniceerd
wordt. Vroeger deed de moeder dat: ze
leerde haar kind de moedertaal. Inmid
dels is de wereld zo ingewikkeld gewor
den dat je aan die natuurlijke taal niet ge
noeg hebt. Je moet nog meer talen kennen:
de taal van de wiskunde, de taal van de
computer, de taal van je vak... Dat gebeurt
op school. Maar dat is niet genoeg."
„Een leraar leert een kind volgens de re
gels denken. Maar de fundamentele taak
van de leerkracht is de leerling te bevrij
den van angst, boosheid en verdriet. Want
als je daar last van hebt, kun je niet leren.
De leerkracht moet angst beantwoorden
met geborgenheid, boosheid met recht
vaardigheid, en verdriet met zingeving.
Dat is het kenmerk van basisvorming:
kinderen leren hun emoties sturen. Oude
re leraren zijn daar het best toe in staat.
Tenzij hun ontwikkeling is geblokkeerd,
hebben ze het inzicht, de visie en de over
tuigingskracht verworven die nodig zijn
om anderen stuurkunst te leren. Zij zijn
het best in staat ons te laten inzien wat ons
wereldbeeld en ons zelfbeeld is, en ons te
leren hoe we koers kunnen houden op het
pad naar zelfverwezenlijking. Maar de
20ste eeuw geeft hen daar de kans niet
voor."
Stuurkunst
„In deze eeuw is de leerkracht geen stuur-
der, maar uitvoerder van een verouderd
sociaal regelsysteem. Dat dwingt hem de
leerling de regels bij te brengen. Maar dat
wil hij niet meer. Telkens wanneer hij bo
ven het regelsysteem uitgroeit, wordt hij
er weer met de neus opgedrukt: op eind
examens, Cito-toetsen, voortdurende re
gulering. Daarom hebben leerkrachten
het zo druk. Ze branden op en worden af
geschreven. Al die leerkrachten zijn na
hun 55ste ziek. Dat komt omdat ze hun
werk niet kunnen doen zoals ze dat ge
voelsmatig willen. Maar wanneer ze in
plaats van 24 nog maar 20 hoofdstukken
Professor dr. Arnold Cornelis: Het land dat het meest op onderwijs bespaart, telt de
meeste zieken. foto Lex de Meester
behandelen, omdat ze geen goeie uitvoer
ders meer zijn, wil dat niet zeggen dat ze
slechte leraren zijn. Integendeel, juist dan
hebben ze tijd om leerlingen stuurkunst
bij te brengen."
„Het beeld dat Cornelis geeft kan rich
tinggevend zijn bij het zoeken naar ant
woorden op de vraag hoe het onderwijs
leerlingen moet voorbereiden op de toe
komst. Hij heeft een boodschap voor leer
krachten", concludeert het landelijk Fo
rum Vitaal Leraarschap. De onderwijs-
inspecteurs van het disctrict Zuid-Neder
land willen er dan ook het fijne van weten
Deze week kregen ze een voordracht van
hem.
Geboren in IJzendijke, werd Arnold Cor
nelis leraar Frans in Terneuzen. Om zich
vervolgens tot de filosofie te bekeren. Hij
bekleedt een leerstoel aan de Vrije Uni
versiteit Brussel en doceerde aan de uni
versiteiten in Gent, Groningen en Am
sterdam. Hij geniet inmiddels faam als
begenadigd entertainer die zijn eye-ope-
ners als kwinkslagen het publiek in
strooit. Maar het is in de eerste plaats zijn
boodschap die furore maakt. Het boek
waarin hij zijn wereldfilosofie ontvouwt -
De logica van het gevoel - is gouden han
del. Tijdens zijn voordrachten vindt de
pil, 766 bladzijden dik, gretig aftrek. Er is
inmiddels een zevende druk van versche
nen.
Extern geheugen
De mens wordt steeds slimmer. Niet dat
hij vroeger dommer was. Zijn gevoel wist
alies al, leert de filosofie van Cornelis. In
het gevoel ligt oneindig veel kennis beslo
ten. Maar dat is kennis waarvan we ons
niet bewust zijn. Anders gezegd: het zijn
mogelijkheden die we niet zien. Zoals een
schaker zijn partij opgeeft hoewel hij ge
wonnen staat. Leren betekent: nieuwe
mogelijkheden zien. De mens heeft in
middels zoveel geleerd dat we onze we
tenschap, verbrokkeld in specialismen,
met geen mogelijkheid meer overzien.
Want al die kennis ontwikkelt zich buiten
ons om. Ze stapelt zich op in de cultuur:
ons extern geheugen. Daaruit komt zo
veel informatie op het individu af, dat het
onmogelijk is die te verwerken.
Wil je als individu tot zelfverwenlijking
komen, dan moet je het feitenbombarde
ment van de maatschappij negeren, en
zelf het heft in handen nemen. Daar komt
het onderwijs-aspect van Cornelis' bood
schap op neer. Zelf de informatie ophalen
die je nodig hebt om in het woud van ver
scheidenheid je weg te bepalen. Maar dan
moet je wel weten welke kant je op wil.
Daarvoor moet je dan bij je gevoel te rade
gaan. Want dat bevat het verborgen pro
gramma dat bepaalt waar je heen wil. Zo
maak je je eigen kaart, even uniek als je
vingerafdruk. Communicatieve zelfstu
ring, heet dat in de nieuwe wereldfilosofie
van Cornelis.
Vastgeroest
onderwijs
in bedrijf
meisjes en
techniek
leren op de
leerwegen
steun voor
spijbelaars
commercie
in de klas
De 20ste eeuw, oreert de filosoof, heeft
van dat alles niets begrepen. „Die snapt
niets van de menselijke geest. We produ
ceren depressiviteit en verslaving. Dat
komt omdat de 20ste eeuw vastgeroest zit
aan een verouderd sociaal regelsysteem.
Die eeuw denkt in normen, en verwart die
met waarden. Het gevolg is een catastro
faal leerproces. Normen zijn niet abso
luut. Ze worden door de maatschappij
opgelegd. Daar komt geen menselijke
ontplooiing uit voort. Want normen zeg
gen niet of iets waar. goed of mooi is. Dat
kan alleen ons gevoel. De waarden komen
uit ons gevoel. En zijn altijd geldig. Het
kenmerk van waarden is dat ze het indivi
du de ruimte geven zijn unieke persoon
lijkheid te ontwikkelen."
Daar is, oordeelt Cornelis, deze eeuw niet
veel van in huis gekomen. „Deze eeuw
was een blinde eeuw. Die heeft met volle
vaart vooruit, sturend op de achteruit
kijkspiegel, een spoor van vernieling na
gelaten: oorlogen, econ'omische crises en
milieurampen. De maatschappijen had
den allemaal dezelfde kenmerken: het in
dividu was niets, de maatschappij regelde
alles. Dat de een zich nazi noemde, de an
der communist, de ander katholiek en de
volgende kapitalist, dat was slechts een
dun laagje vernis. Waar het om ging was
dat het individu moest gehoorzamen en
zwijgen. Het moest voldoen aan stan
daardnormen die door de maatschappij
werden opgelegd. De 20ste eeuw denkt in
feitenterwijl het er om gaat de mogelijk
heden te zien."
Collegezaal
Maar het tij is aan het keren. Er breekt een
nieuw tijdperk aan. „De 21ste eeuw is de
eeuw van de revival van de geest." In het
onderwijs staan de eerste veranderingen
al op stapel: de school wordt studiehuis,
de docent wordt coach en de leerling gaat
zelfstandiger leren. Oudere leerkrachten,
voorspelt Cornelis, krijgen straks weer lol
in het leven. Die hoeven dan nog maar
half zoveel uren les te geven .Voor het ove
rige zijn ze stuurder. En dat begint alle
maal in Nederland. Want dat is een
fantastisch knooppunt van kennis. „De
mensen zij n hier bijzonder gretig om te le
ren. Daarom heb ik mijn boek niet, zoals
gebruikelijk in de wetenschap, in het En
gels, maar in het Nederlands geschreven.
Ik beschouw Nederland als mijn college
zaal."
Henk Postma
illustratie Cor de Jonge
