Jongeren zijn veel kritischer
Ik vertaal
naar de ziel
PZC
De tragiek van
de volksjongen
V erscheidenheid
geeft kracht aan
alle culturen
kunst cultuur vrijdag 15 november 1996 21
Seth Gaaikema
over Miss Saigon
Rob van de Meeberg gaat de
centrale rol spelen in een
theatervoorstelling over de
Amsterdamse zanger Johnny
Jordaan. De diverse andere
personen uit het leven van de
Parel van de Jordaan, zoals
Tante Leen en zijn neef Willy
Alberti, worden gespeeld door
Nelly Frijda en Fred Florusse-
.„Het is niet de bedoeling dat
we het repertoire van Johnny
Jordaan brengen, maar dat we
een beeld geven van zijn leven",
aldus Van de Meeberg, die op
dit moment nog erg veel succes
heeft met de voorstelling Ken
Kan, waarin de figuur Wim
Kan centraal staat. „Net als bij
Ken Kan schrijft Lars Boom
het script. Hij heeft al 25 pagi
na's tekst klaar en daar kunnen
we ons helemaal in vinden".
Johnny
Jordaan
Johnny Jordaan groeide in de
jaren vijftig, na een talen
tenjacht in Amsterdam, uit tot
een nationale held. Samen met
de Amsterdame caféhoudster
Tante Leen bezorgde hij het
Jordaanlied grote populariteit.
Tot zijn grote successen be
hoorden Geef mij maar Amster
dam, Bij ons in de Jordaan en
De afgekeurde woning.
Tante Leen overleed vorig jaar.
Johnnv ging haar tien jaar eer
der voor. Van de Meeberg is
vooral getroffen door de tra
giek van de volksjongen. „Hij
werd in korte tijd miljonair,
maar was dat geld ook zo weer
kwijt. Daarbij werd hij on
danks zijn grote aanhang ge
boycot door de omroepen. Hij
was te ordinair".
Bruiloft
„Daarbij ontdekte hij tijdens
zijn huwelijk dat hij homosek
sueel was. Maar zijn echtschei
ding stelde hij uit, omdat tien
duizenden zaten te wachten op
de viering van zijn koperen
bruiloft. Als 'beloning' voordat
alles kreeg hij een paar hersen
bloedingen"
Voor het schrijven van het stuk
heeft Lars Boom gesproken
met diverse mensen die Johnny
Jordaan hebben gekend, onder
wie Johnny's vriend. De voor
stelling is zes weken lang te
zien in het Werkteater. ..Het
liefst hadden we in een kerk ge
speeld, want de katholieke
kerk speelde in zijn leven een
grote rol. Het had een beetje
massaal moeten worden. Qua
zang had een kerk nog wel ge
kund, maar voor het acteren
zou de akoestiek niet goed zijn
geweest".
„De voorstelling gaat in princi
pe niet op reis, omdat het decor
daarvoor te ingewikkeld zal
zijn. We willen het buurthuis
De Palm uit de Jordaan, waar
het met hem allemaal is begon
nen, zo natuurgetrouw moge
lijk nabouwen. Maar of we
daarna echt niet gaan reizen?
Wie weet... In elk geval kunnen
we niet al te lang doorspelen,
omdat Nelly Frijda zich moet
voorbereiden op haar hoofdrol
in de musical Annie". GPD
Rob van de Meeberg speelt
Johnnv Jordaan.
Bijzonder sympathiek is ze
niet, die oma van het meisje
Engel. Ze grauwt en snauwt en
smijt met allerlei voorwerpen,
wanneer ze niet meteen haar zin
krijgt. Oud, ziekelijk en der
dagen zat wil ze niets liever dan
doodgaan. De watersnood
verleden jaar winter in ons land,
die ook het Betuwse plaatsje
Ochten trof. beschouwt ze als een
godsgeschenk. Het hele dorp
wordt geëvacueerd. Ook de
ouders van Engel nemen met al
hun huisraad haastig de wijk
naar veiliger oorden. Oma
weigert met hen mee te gaan. Ze
wacht op het wassende water om
te verdrinken. Engel, die haar
niet in de steek kan laten, gaat
evenmin weg. Ze spant zich tot
het uiterste in om haar
grootmoeder nieuwe levensmoed
te geven.
Anita Menist
in jeugdstuk
Watersnood
Dit is het kerngegeven van
Watersnood opgevoerd door
Theater Artemis voor toeschou
wers vanaf tien jaar. Pauline Mol
schreef dit stuk na uitvoerige ge
sprekken met kinderen over dit
onderwerp.
Het meisje Engel wordt voortref
felijk gespeeld door Marike van
Weelden. Op speciaal vei-zoek
van regisseur Peter Sonneveld
vervult de bijna zeventigjarige
Anita Menist de rol van de oma.
Haar talent en ongeveer veertig-
jange ervaring bij diverse reper
toire-gezelschappen staan er
borg voor dat het een terechte
keuze is.
Alerter
Met Watersnood is het de eerste
keer dat Anita Menist in een
jeugdstuk meespeelt. ..Het is niet
gemakkelijker en niet ingewik
kelder dan spelen voor volwasse
nen. Spelen is spelen. Je moet wel
alerter zijn. Kinderen zijn veel
kritischer Als meisje op de lagere
school heb ik ook eens voor kin
deren gespeeld. Nu is de cirkel
dus rond", vertelt ze na afloop
van de voorstelling.
Het gegeven acht ze niet te bela
den voor kinderen. „Omdat ze er
in de meeste gevallen geen per
soonlijke ervaring mee hebben,
praten kinderen vrij gemakkelijk
over doodgaan. We krijgen ook
wel eens briefjes van kinderen
naar aanleiding van de voorstel
ling. Zo pas schreef er een: Lieve
oma, waarom wil je dood, je hebt
toch zo'n lieve kleindochter.
Het is haar eerste rol op het to
neel sinds haar pensionering.
Maar het heeft haar niet aange
moedigd om voortaan weer vaker
voor het voetlicht te treden. Het
is dat Peter Sonneveld, die ze nog
van vorige producties kent, haar
heeft overgehaald en dat een van
haar kleindochters vol enthousi
asme heeft verteld over het vori
ge stuk van Artemis, Vertel Me
dea Vertel, anders was ze er niet
eens aan begonnen.
„Al die verantwoordelijkheid
weer. Vooral bij zo'n klein gezel
schap als Artemis is het haast van
levensbelang dat het een goede
voorstelling wordt. Ik ben er elke
keer heel gespannen door en ik
voel me opgelucht als het voorbij
is. Wanneer ik zo bezig ben, vind
ik het heerlijk. Voor dit vak heb ik
reeds als kind bewust gekozen,
maar ik vind dat je er zo tussen je
65ste en 70ste mee moet ophou
den. Je kunt nog wel iets voor tv
doen, iets leuks en niet van die
rotzooi waar je tegenwoordig
mee wordt doodgegooid."
Passie
Acteren is voor Anita Menist een
serieuze bezigheid, waar ze zich
altijd ten volle voor heeft ingezet.
Desondanks heeft ze die passie
ondergeschikt gemaakt aan de
opvoeding van haar twee doch
ters. „Ja. ik ben er toen een paar
jaar uitgestapt. Het grootbren
gen van de kinderen vond ik be
langrijker. Waarvoor heb ik kin
deren. als ik ze door al dat spelen
overal in het land zelden of nooit
zie?" Ze is met een acteur ge
trouwd. met Wim Kouwenhoven.
..Nee hoor. dat mijn man en ik al
lebei aan het toneel waren, heeft
zelden of nooit tot problemen ge
leid. We hebben niet veel samen
In 1987 werd haar de theaterprijs
de Colombina toegekend voor
haar spel in Stilte van Lars Norèn
bij het Publiekstheater, waar ze
een gastrol vervulde. „Daar ben
ik nog steeds trots op." Instem
mend knikt ze tijdens het memo
reren van stukken waarin ze
heeft geschitterd Mensch Meier
van Kroetz. Hemel en Aarde, De
Bontjas en als Hebuca. de cen-
ti-ale rol in Vrouwen van Troje.
Genieten
Maar dat is allemaal verleden
tijd en echt terugverlangen naar
het toneel doet ze niet. „Tekst uit
mijn hoofd leren en me concente-
ren, kan ik allemaal nog wel.
Daar ligt het dus niet aan. Ik heb
een goed huwelijk, ontzettende
leuke kinderen en kleinkinderen,
veel bezigheden. Ik ga wel veel
kijken. Ik wil liever nog lekker
genieten, die jaren dat me nog ge
gund zijn."
Uit het oog, uit het hart, is ze niet
bang daardoor snel vergeten te
worden? „Bewonderd worden is
best leuk, maar ik zou het vrese
lijk vinden als ik niet gewoon
mijn boodschappen kan doen of
op de fiets naar het zwembad
gaan. Ik vind het zelfs eng om me
vlak na de voorstelling tussen het
publiek te begeven. Plakboeken
of zo heb ik niet. Alleen een ver-
zamelboek uit de tijd dat ik nog
op de toneelschool zat. dat vond
ik een hele leuke tijd. En een
doosje met kritieken. Meer niet
Ik ben niet zo'n terugkijker."
Al speelt ze nu een narrige en on
gelukkige oma, die naar de dood
hunkert, zijzelf ziet de toekomst
zonnig tegemoet. „Als je ouder
wordtdenk je vaker aa n de dood
maar het beangstigt me met. Die
oma heeft feitelijk ook niet veel
meer om voor te leven. Al vind ik
wel dat ze te veel de schuld bij an
deren legt. Dat is me tot op heden
gelukkig allemaal bespaard ge
bleven."
Max Smith
Watersnood is deze maand onder
meer te zien in Gent, Kopergieterij
(17/11), Roosendaal. De Kring
(20/11). Eindhoven, Plaza Futura
(24/11), Tilburg, Schouivburg (26/11)
en Hasselt, CC Hasselt (30/11)
Driemaal per week staat hij in de theaters met De Enormiteiten.
Een programma vol actualiteit, grappen en improvisatie. Seth
Gaaikema is stand-up komediant. En daarnaast is hij nog steeds een
succesvol vertaler. Voor de Nederlandse versies van de grote musicals
komen ze doorgaans bij hem. Ook voor Miss Saigon. „Dat is wel zo'n
mooi vak. Dan sturen ze je naar New York of Londen om een musical te
gaan zien. Word je voor betaald!"
bij hetzelfde gezelschap gezeten
We zijn nu 49 jaar getrouwd, dat
is haast een unicum, niet?"
Het verdriet haar allerminst, dat
geen van haar beide kinderen ac
trice is geworden. „Mijn jongste
dochter heeft nog even die ambi
tie gehad. Maar ze is uiteindelijk
Nederlands gaan studeren en is
nu lerares Ook de ander heeft
een baan naar haar zin Daar
gaat het toch om?"
Na de afgeronde studie op de to
neelschool in Amsterdam is Ani
ta Menist in 1949 bij het Neder
lands Volkstoneel van Ben
Groeneveld en Ferd Sterneberg
begonnen. Nooit zat ze zonder
een engagement en het was voor
haar vrij gemakkelijk van gezel
schap te veranderen Bij toneel
groep Theater in Arnhem heeft ze
het langst gezeten- sinds 1972 tot
het in 1988 werd opgeheven. „Ik
vond het jammer dat Theater
weg moestIn die zestien jaar dat
ik er was. heb je toch iets opge
bouwd. Elke keer reed ik van
mijn woonplaats Amsterdam
naar Arnhem Ik bleef nooit in de
kroeg hangen of nalullen over
voorstelling zus of zo.
De Zuidafrikaanse theatergroep The
Victory Sonqoba Theatre Company
is een van de gezelschappen die
deelnemen aan De Kracht van Cultuur,
een internationaal festival dat deze
maand wordt gehouden in twintig
Nederlandse steden en behalve theater,
ook dans, muziek, literatuur en film van
en over verschillende culturen brengt.
The Victory Sonqoba Theatre Company,
die langs zwarte woonoorden trekt met
muziektheater over de gevolgen van het
dagelijkse geweld, geeft een
voorstelling over een familie die is
ontwricht door sympathieën tussen
ANC en Inkatha-beweging.
De Kracht van Cultuur is een
initiatief van minister Pronk
van Ontwikkelingssamenwerking
en staatssecretaris Nuis van O. C
en W. De bewindslieden hebben
zich laten inspireren door het in
1995 verschenen rapport Onze
culturele verscheidenheid van de
Wereldcommissie voor Cultuur en
Ontwikkeling. Onder voorzitter
schap van oud-secretaris-gene
raal Pérez de Cüellar constateerde
deze namens de VN-organisatie
UNESCO dat cultuur geen franje
is, maar het fundament onder so
ciaal-economische ontwikkelin
gen vormt.
De vele verschillende culturen op
de wereld moeten gelijkwaardig
en met respect voor 'de ander'
naast elkaar kunnen bestaan. De
commissie pleitte daarom voor de
aanvaarding 'van een wereldwijd
erkend basispakket van normen
en waarden' over mensenrechten
en democratie die de culturele ver
scheidenheid bevorderen.
„Als de eigen culturele identiteit
wordt verheerlijkt ten opzichte
van andere culturen, kan dat lei
den tot intolerantie en conflicten,
zelfs tot oorlog en geqocide", be
nadrukt Pronk in de festivalkrant.
Nuis voegt toe dat 'de angst voor
het vreemde vaak voortkomt uit
het onbekende'; „Je moet eerst de
gelegenheid hebben al dat moois
te leren kennen. Daarom vind ik
het fantastisch dat jong en oud
zich tijdens het festival in korte
tijd op allerlei plaatsen in Neder
land kunnen laven aan zoveel uit
heemse schoonheid."
Cry
The Victory Sonqoba Theatre
Company speelt Cry the beloved
country onder meer in het Haagse
Volksbuurt Museum (16 novem
ber) en Theater de Evenaar/Muse
um voor Volkenkunde in Rotter
dam (22 november).
Regisseur Haris Pasovic uit Sara
jevo maakte Golden Eternal
Braid, een muziektheatervoor
stelling met artiesten uit Bosnië-
Hercegovina en Nederland. Sam.
Moses, Mujo, Suljo en anderen
presenteren hun reis dooreen cha
otische wereld in onder meer het
Akademietheater Utrecht (17 no
vember), het Grand Theatre in
Groningen (20 november) en The
ater Romein in Leeuwarden (27
november). Andere deelnemers
aan De Kracht van Cultuur zijnde
Ruandese balletgroep Isonga. het
Iraanse muziekensemble Kam-
kars, de Pakistaanse muzikanten
Sabri Brothers Qawwali Party-
en de Algerijnse raï-zanger Cheb
Mami.
Onderdeel van het filmprogram
ma van De kracht van cultuur is
Tigrero, een film van Mika Kauris-
maki. De regisseur volgt zijn Ame
rikaanse collega Sam Fuller bij
zijn terugkeer naar de Braziliaan
se Karaja-indianen, volgens Ful
ler 'de meest vredelievende en
fatsoenlijke mensen die hij ooit
ontmoette'. Fuller wordt in deze
film geïnterviewd door Jim Jar-
musch. Andere films spelen op
Haïti (Haïti. Uden Titel van Jorgen
Leth) en Papoea Nieuw Guinea
(Black Harvest van Robin Ander
son en Bob Connolly). Het Rotter
damse internationale podium-
kunstenfestival Dunya on stage
maakt ook deel uit van De Kracht
van Cultuur.
Fran^oise Ledeboer
Anita Menist: „Voor dit vak heb ik reeds als kind bewust gekozen,
maar ik vind dat je er zo tussen je 65ste en 7 0ste mee moet ophouden."
Overal boeken. Elke wand is tot
het plafond volgebouwd met
bomvolle boekenkasten. Stapels
boeken liggen op de tafel en op de
klep van de vleugel. En dan heeft-
ie zijn bibliotheek nog niet eens la
ten zien. Seth Gaaikema in zijn ri
ant verbouwde boerderij in het
Brabantse land. Zet zelf koffie. En
gunt zich vervolgens geen tijd om
het op te drinken.
Blijkt een bevlogen verteller. Fa
natiek vertaler ook. Want voor
Gaaikema houdt het vak van ver
taler niet op bij het inleveren van
de Nederlandse tekst. „Ik blijf tot
het laatst toe betrokken. Ga naar
heel veel repetities. Die hele strijd
naar de première toe, daar wil ik
bij zijn. Dat windt me op. Gisteren
nog heb ik in Miss Saigon een
woordje veranderd. Bleek toch
een verkeerde klemtoon te krij
gen".
Zijn boerderij in Brabant noemt
hij zijn atelier. Want nog steeds is
Gaaikema een grachtengordel-
dier. Heeft een huis aan een Am
sterdamse gracht. Maar in Bra
bant werkt hij aan zijn oevre. Al
twintig jaar. Grappen, vertalin
gen, gedichten, bespiegelingen.
Het ontstaat allemaal in het vlak
ke land van de zachte g.
Finkers
'Quelle Gaaikema? Cette Gaaike
ma'. En: 'Een flauwe bocht, dat zal
de Seth Gaaikema-bocht zijn'.
Grappen van Herman Finkers. Bij
een opsomming van allerlei we
reldleed noemde Finkers ook de
ultieme narigheid: 'Een nieuwe el
pee van Seth Gaaikema'.
Hij kan er niet mee zitten. „Als wij
cabaretiers niet tegen grappen
zouden kunnen, wie dan wel? Ik
voel me gevleid. Die man werkt
heel hard. Veel harder dan ik. Ik
speel niet meer dan tachtig voor
stellingen per seizoen. En Finkers,
hoe vaak speelt Finkers z'n pro
gramma? Tweehonderd, tweehon
derdveertig keer? Dan zweef ik
toch maar al die keren door zijn
geest. Een grote eer".
Vertalen doet Gaaikema al sinds
1961. Het begon met My Fair La
dy. Gaaikema was student Neder
lands. Hij had vernomen dat er een
Nederlandse versie zou komen
van My Fair Lady. Hij stapte op de
producent af om hem uit te leggen
dat het onmogelijk was om zoiets
te vertalen. „Ik gaf hem een paar
voorbeelden waarom het niet kon.
Waarom het altijd een kwestie van
geven en nemen is. En naar aanlei
ding daarvan zei hij: Ga er maar
eens mee verder, 't Wordt wel wat".
Het werd inderdaad wat. Want
daarna volgden Oliver, Kiss Me
Kate, Les Miserables, La Cage
Aux Folies, Phantom Of The Ope
ra en gedeeltes van Evita. En nu
dus Miss Saigon. Dat was een hele
bevalling. „Omdat het een aan
grijpende tekst is. Het is heel emo
tioneel geschreven. Dat is het
moeilijkste om te vertalen. Bij een
literaire tekst kun je nog terugval
len op rijm of op een cadans. Maar
als het zuiver een kreet uit het hart
is, dan moet het in Nederlands zo
klinken dat het geaccepteerd
wordt, 't Mag niet kitscherig zijn.
Kijk, een literaire tekst moet van
af de witte bladzijde op een lezer
inwerken. Maar een theatertekst
moet op een geloofwaardige ma
nier tussen acht en elf een publiek
meeslepen. Een theatertekst ver
tolkt de emoties die de hoofdper
sonen beheersen. De uitdaging is
om het zo te schrijven dat het lijkt
alsof het in het Nederlands ge
schreven is. Ik vertaal naar de ziel,
niet naar de letter. Ik vind het be
langrijker om na te gaan wat wij
zouden roepen in die situaties dan
dat ik aan de originele tekst hang".
Twee kanten
„Ik heb altijd twee kanten gehad.
Het harde commentaar geven op
de wereld om ons heen. En daar
naast het schrijven van emotione
le liedjes. Dat literaire gevoel kan
ik nu kwijt in de vertalingen van
die musicals. Teiwijl ik op het po
dium nu vooral grappen vertel".
„We leven in een zaptijd. De tijd is
snel geworden. Als Wim Kan vroe
ger een serieus liedje deed, dan be
gon hij acht grappen daarvoor al
af te zwakken. Zo nam hij het pu
bliek mee in een rustiger vaarwa
ter. Steeds minder lach totdat de
sfeer er was voor het rustige me-
Seth Gaaikema: „Een theatertekst vertolkt de emoties die de hoofdpersonen beheersen."
lancholieke liedje. Daarna had hij
zeker acht grappen nodig om op
het niveau te komen van de vol
treffer-conference. Dat is nu hele
maal niet meer nodig. In mijn
nieuwe programma heb je voltref
fers. Harde lach. En die wordt dan
direct gevolgd door een gigantisch
emotioneel lied. Meteen erna weer
vrolijk. Dat kan tegenwoordig
Mensen zijn gewend om heel snel
om te schakelen. Dat is echt veran
derd in de afgelopen dertig jaar".
„Ik ben als liedjesschrijver begon
nen. Conferences waren in mijn
vroegere programma's de brugge
tjes van het ene naar het andere
lied. Dat is vier jaar geleden dras
tisch veranderd. Het is nu grap op
grap. Adrenaline-achtig. En dan
ineens een emotioneel gedicht.
Dan is het doodstil. Dan denkt ie
dereen aan wat-ie zelf heeft mee
gemaakt. En even later zeg ik: 'We
krijgen een nieuwe paus'. Direct
die andere sfeer. In wezen is het
stand up-comedy wat ik doe. Ge
woon gaan staan voor het publiek
en ervan doordrongen zijn dat het
op dat moment moet gebeuren. Ik
moet het met die zaal doen, die
zaal moet het met mij doen".
Een beetje
„Het is fantastisch wat er in Ne
derland aan creativiteit is losge
barsten. Vroeger was er niks We
hadden Teddy Scholten Die zong
eind jaren vijftig op een Eurovisie
Songfestival het liedje Een beetje.
Dat was'typerend voor de Neder
landse cultuur. Meer hadden we
niet te bieden. Er was niks, hele
maal niks. Moet je nou kijken. Je
kunt in Nederland op een avond
kiezen uit vierenvijftig verschil
lende cabaretvoorstellingen".
In de wereld van het cabaret heeft
Gaaikema een afwijkende plek,
vindt hij. „Ik denk dat niemand zo
werkt als ik. Veel cabaretiers doen
thematische voorstellingen, bij
anderen is het pure flauwekul.
Maar ik ben eigenlijk één met het
publiek. Ik heb het over zaken die
ons allemaal aangaan. Ik ben nou
toevallig degene die op het podi
um staat, de schakel van de arm
band".
Hij spreekt van liedjes in zijn pro
gramma. Maar wanneer de piano
begint te spelen als Gaaikema
praat, is dat dan zingen? „Ik zing
helemaal niet meer. Ben ik mee ge
stopt. Ik ben meer een diseur, zoals
de Fransen zeggen Ik vertel in een
bed van muziek Ik heb geen ge
duld voor die noten. Ik ben veel
meer een tekstman. Als ik iets ver
tel heeft het meer spanning. Kijk,
wat Robert Long ook zingt, er zit
wat in zijn stem dat boeit. Sonne
veld had dat ook. En Herman van
Veen niet te vergeten. Als hij zingt
hoef je hem niet eens te verstaan.
Er zit iets in die strot, waardoor je
wel moet luisteren. Zoiets heb ik
helemaal niet. Dus vertel ik op
muziek. En dat kan ik goed".
Ton Ouwehand
Miss Saigon gaat zondag 24 november
in première in het Circustheater in
Scheveningen.
The Victory Sonqoba Theatre Company speelt Cry the beloved country.
