Lekker griezelen
onder de dekens
Lukas was geen
begenadigd schrijver
PZC
Vertaling van de evangeliën
Engelberts bokst met zichzelf
kunst cultuur vrijdag 15 november 1996 17
thrillers
Paul van Loon
is de gaafste en
de gezelligste
Mattheus, Markus, Lucas, Jo
hannes vormen (zoals in
sommige kringen nog bekend) het
begin van het Nieuwe Testament.
Het zijn de vier evangeliën waarin
het leven van Jezus, zijn aardse
handel en wandel beschreven
wordt en wat er na de kruisiging
gebeurde. De eerste drie geven een
overzicht van zijn leven en wer
ken; daarom worden ze de synop
tische evangeliën genoemd. Het
boek van Johannes is wat anders
van karakter, omdat er nauwelijks
sprake is van een doorlopend ver
haal. Het is op een andere manier
en in een andere omgeving ont
staan.
Het Griekse woord voor evangelie
benadrukt de heuglijke tijding
van de komst van de Verlosser in
de persoon van Jezus. Aanvanke
lijk gingen de verhalen over de
boodschap en het leven van Jezus
van mond-tot-mond voor wie er
oor voor had. Later ontstonden
teksten, kleinere en grotere verha
len werden opgetekend, zodat om
streeks 30 jaar na Jezus' dood de
eerste samenhangende geschrif
ten over zijn leven en sterven in
omloop waren. Niet alles heeft de
christelijke kerk uiteindelijk ge
accepteerd: er is nogal wat apo
crief materiaal. Maar al vroeg zijn
de bekende vier gecanoniseerd,
met kerkelijk gezag gewijd, hoe
wei apocriefe teksten bij de eerste
christengemeenten nog wel een rol
gespeeld schijnen te hebben. Over
de bronnen, over het ontstaan van
die vier evangeliën is veel gestre
den. Hoe valt te verklaren dat er
zoveel overeenkomsten zijn en ook
zoveel verschillen, en is er een
evangelie dat als bron of als oudste
kan dienen? Ondertussen gaf elk
nieuw gevonden tekstfragment
weer een andere kijk op de kwes
tie.
De toegewijde bijbellezer raakt
dit niet, die heeft zijn vertrouwde
tekst. Maar wie de pas verschenen,
nieuwe vertaling van Warren en
Molegraaf raadpleegt, tast al di
rect mis bij Mattheus: dat staat
niet op zijn oude plaats. Zij laten
hun vertaling beginnen met Mar
kus en daarna pas mag Mattheus
zijn verhaal doen.
Markus wordt doorgaans als het
oudste evangelie gezien en de tra
ditionele volgorde wordt in deze
vertaling daarom doorbroken.
In de inhoudsopgave wordt nog
een nieuw evangelie genoemd: het
evangelie van M.M.. een soort na
woord waaruit weinig begrip voor
dogmatische gelovigen en 'gere
formeerde betweters' spreekt. Het
evangelie volgens M.M. is in feite
een essay over de vertaling en over
veel dingen die met de evangeliën
te maken hebben. Er is overigens
weinig kans dat die tekst ooit ca
noniek zal worden.
Van de evangeliën wordt gezegd
dat ze als historische bron een be
perkte betekenis hebben, omdat
ze geschreven zijn door aanhan
gers, door propagandisten. Dit
nawoordevangelie beschouwt de
triomf van het christendom als een
van de wonderlijkste fenomenen
uit de geschiedenis. 'Hoe tijdge
bonden Christus' boodschap ook
was, het christendom heeft de tijd
getrotseerd.' Er klinkt verbazing
door in die woorden.
De evangeliën zijn ondertussen
wel, zo stellen de vertalers terecht,
de meest gelezen boeken ter we
reld, de teksten en het gebruik van
die teksten hebben onze taal en
cultuur zwaar beïnvloed. Er zijn
dan ook eindeloos veel vertalingen
van. Maar dit is een nieuwe versie,
een andere vertaling. 'Dat wij niet
tot de gelovigen behoren, zal daar
stellig een rol bij spelen.' En ze
gaan er daarom vrij en kritisch
mee om: sommige bij christenen
geliefde passages vervallen, Maar
in de noten schrijven ze dat wel.
Orakeltaal
De editie-Warren Molegraaf 'is
bedoeld voor iedereen - voor gelo
vigen en ongelovigen, voor kerk
gangers en kerkhaters - die wenst
te weten wat er werkelijk staat.
Wij willen de lezer vrijwaren voor
de plechtige orakeltaal, die de
kerkelijke vertalingen kenmerkt.
Maar evengoed willen we hem of
haar een slordige versie in een jo
fel taaltje besparen.' Ze benade
ren deze teksten als literatuur, van
een eenvoudig en soms onbehol
pen soort, zeggen ze zelf. En nog
sterker: Lukas bijvoorbeeld 'was
net zo min als de andere evangelis
ten een begenadigd schrijver.'
Maar met zo'n uitgangspunt vraag
je je wel af waarom de vertalers de
moeite genomen hebben juist deze
teksten te vertalen. Literair zijner
toch wel andere bijbelfragmenten
interessanter? Grote stukken uit
het Oude Testament en bijvoor
beeld de Openbaringen van Jo
hannes.
Nieuwtje
Opvallend is in het nawoord de be
spreking van de relatie tussen La
zarus en Jezus. De vertalers
komen hier met een nieuwtje, al
thans iets wat alleen in kleine
kring bekend kan zijn: tussen La
zarus en Jezus moet een echte lief
desrelatie zijn geweest. 'De be
schrijving van hun verhouding is
een hoogtepunt in de evangeliën.'
Ook literair: 'Dat Jezus het graf
van zijn geliefde binnengaat en
dat later die geliefde Jezus'graf
betreedt, is een mooie literaire
vondst.' Op die manier vind je na
tuurlijk onder het stof van eeuwen
nog heel wat. Zo'n interpretatie is
zinloos: een discussie hierover
eindigt met welles nietes, Hier en
elders had het 'evangelie volgens
M.M.' zich beter kunnen beper
ken. Bovendien leidt dit maar af
van de vertaling zelve.
De evangeliën lezen in vertaling
voortreffelijk. Het is werkelijk
ontspannen lezen, waarbij je ook
echt een tekst leest in modern Ne
derlands, ontdaan van heiligheid.
De vertaling is eigenzinnig maar
vrij precies en weloverwogen. In
dit Nederlands is de lezer zeer ge
richt op wat er staat, de inhoud.
Tien bladzijden noten over speci
fieke vertaalaspecten en detailin
terpretaties sluiten het geheel af.
Een zo'n kwestie is 'ho huios tou
anthropou'. waar traditioneel
'Zoon des Mensen' vertaald wordt
en W. M. kiezen voor 'Mensen
kind'. Een andere geval zit in het
Onze Vader. Daar vertalen ze:
'Geef ons heden ons dagelijks
brood' met: 'Geef ons vandaag ons
brood voor later.' Die eigenwijze
vertaling van een berucht pro
bleem heeft een noot gekregen en
zal nog wel stof doen opwaaien.
Citaten
Maar die noten zijn indrukwek
kend en hier tonen de vertalers dat
ze inmiddels door de vele vertalin
gen uit het nieuw-Grieks (Kafa-
vis) en het klassieke Grieks van
onder anderen Plato het métier
beheersen. Het idee om de citaten
uit het Oude Testament cursief te
zetten werkt uitstekend.
Stijlbreuk
Ondanks het feit dat ze geen ge
wijde taal willen, ontkomen ook
deze vertalers echter niet aan het
karakter van de tekst. De taal van
de toespraken, vooral van de gelij
kenissen en bijvoorbeeld de ber
grede, blijft hoe dan ook gevat
binnen een plechtig retorisch pa
troon. Doorgaans respecteren ze
dit kader tot in details. Soms leidt
het ook wel tot een stijlbreuk. Het
veelvuldig gebruik bijvoorbeeld
van 'zie' ('zie, hij die mij overlevert
komt eraan') past in een ander
stijlregister dan 'Hij ging een
eindje verder, hij liet zich op zijn
gezicht vallen en bad' (Matth 26,
39). Inde taleKanaans kan dat wel
(op je aangezicht vallen om te bid
den), maar in hedendaags Neder
lands kun je toch niet iemand in
die situatie op zijn gezicht laten
vallen? Elders valt het woord
'plee'.
Al lezend besef je hoe in modern
Nederlands 'hun' in onbruik ge
raakt is in bepaalde constructies.
Warren Molegraaf vertalen elke
keer getrouw aan de tekst zoiets
als 'hij zei hun'. Maar wie zegt dat
nog? En ook in deze vertaling
wordt bitter geweend en klinkt
wee.
Zwangerschap
Er zijn zeker plaatsen waar de ver
taling reden geeft tot vragen. Bij
de zwangerschap van Maria ko
men de vertalers met: 'Toen Maria
met Jozef zou gaan trouwen bleek
ze, vóór er van seks sprake was ge
weest. in verwachting te zijn uit
een heilige geest' (Matth. 1. 18).
Seks? Misschien hebben de verta
lers hier wel slapeloze nachten
van gehad, maar daar hadden ze
toch beter nog een nachtje over
kunnen slapen.
In deze moderne vertaling, ge
trouw uit de grondtekst overgezet
en zeer leesbaar, wordt conse
quent 'gij' als aanspreekvorm ver
meden. Het is je en jullie voor en
na. Zoiets ontneemt elke taal zijn
plechtstatigheid natuurlijk en ze
ker de 'tale Kanaans'. Reeds tij
dens de reformatie in de 16e eeuw
heeft hierover een discussie
plaatsgevonden. Sinds de Staten
vertaling van 1637 is 'gij' richt
snoer. Die Statenvertaling (bij
voorkeur in de 17e-eeuwse spel
ling) blijft natuurlijk wel het Boek
der Boeken.
Lo van Driel
Donna Leon: Dood in den
vreemde (oorspronkelijke titel:
Death in a Strange Country, De
Boekerij, 249 blz., 29,90. ver
taald door Frans Elsink). Mis
daadroman van Donna Leon,
auteur van Dood van een maes
tro.Dit keer wordt commissaris
Brunetti betrokken bij het on
derzoek naar een moord in Vene-
tie
Patricia Highsmith Zeemeer
minnen op de golfbaan (oor
spronkelijke titel: Mermaids on
the golf course and other stories,
De Arbeiderspers. 182 blz..
34,90, vertaald door Inge
Kok). Elf niet eerder vertaalde
verhalen van thrillerauteur
Highsmith.
Dexter Dias: Valse getuigenis
(oorspronkelijke titel: False
Witness, Van Ditmar, 288 blz.,
29,50, vertaald door Rob Kui
tenbrouwer). De Londense ad
vocaat Dexter Dias, gespeciali
seerd in strafrechtelijke zaken,
wordt beschouwd als de Engelse
tegenhanger van John Grisham.
In zijn thriller-debuut Valse ge
tuigenis wordt een advocaat
steeds dieper betrokken in de
zaak tegen de verdachte van de
moord op een zestienjarig meis
je.
Kinky Friedman Moordlijd in
de Village (oorspronkelijke titel
Greenwich Killing Time, De
Harmonie. 235 blz 29,90, ver
taald door Herman Mock) Na
Jezus. Elvis Coca Cola de
tweede vertaalde titel van Ri
chard 'Kinky' Friedman, een se-
mi-autobiografische detective
over een gruwelijk seriemoord
mysterie
René AppelGeweten (Bert Bak
ker, 302 blz., 34,90). Literaire
misdaadroman over een groepje
jongeren dat vlak na de Tweede
Wereldoorlog fataal ontspoort
in de voor hen dempri merende
sfeer van wederopbouw en
kleinburgerlijk optimisme. Bij
na vijftig jaar later keert één van
de leden van het groepje terug
naar de plaats waar het drama
zich heeft afgespeeld.
Mario Puzo: De laatste Don
(oorspronkelijke titel: The Last
Don. De Boekerij, 421 blz.,
39,90, vertaald door Jacques
Meerman). Nieuwe mafia-ro-
man van de schrijver van De
Peetvader. De laatste Don speelt
zich af in de filmindustrie van
Hollywood en de gokwereld van
Las Vegas. Er onstaat een
machtsstrijd in een verdeelde
beruchte familie
Zouden ze voor iets rustigs te
veel kwik in het lijf hebben,
en verklaart dat misschien de
wellust waarmee veel negen- tot
dertienjarigen hun genot zoeken
in de griezelboeken van Paul
van Loon? Dan is hun spring
koorts nog toegenomen nu de
Stichting CPNB Nederlands po
pulairste jeugdauteur gevraagd
heeft het Kinderboekenweekge
schenk 1997 te schrijven.
Veel kinderen vinden Paul
van Loon (1955) 'de tofste,
griezeligste, gaafste, gezelligste
en beste schrijver' die er is. Zijn
populariteit hangt voor een deel
zeker samen met de beschik
baarheid van zijn boeken in
schoolbibliotheken. Van de bij
na vijftig sinds zijn debuut in
1983 verschenen titels behoort
een groot aantal tot leesseries
die elkaar in moeilijkheids
graad opvolgen en samenvallen
met de leesontwikkeling van
kinderen vanaf groep 3. Al na
enkele maanden leesonderwijs
zijn de meesten in staat zonder
hulp zijn 'Stepboekjes' te lezen
met verhaaltjes als 'het is al laat.
muis en haas zijn niet meer op.
beer leest nog een boek. boem!
wat is dat?' En nadat ze hun lees-
techniek eerst nog vervolmaakt
hebben met behulp van zijn wat
moeilijkere boeken in reeksen
die ook bij het groepslezen ge
bruikt worden, kunnen ze vanaf
groep 6 voor 'het echte werk' te
recht in de griezelboeken waar
mee hij een paar jaar geleden een
ware cultus veroorzaakte.
In 1993,1994 en 1995 vergaarde
hij met 'Bang voor vampiers' (7
'Gezicht in de mist' (9+), 'Weg
met die krokodil' (7+) en 'De
griezelbus 2' (9+) net te weinig
stemmen om De Prijs van de Ne
derlandse Kinderjury in ont
vangst te mogen nemen, maar
dit jaar was het in twee leeftijds
categorieën raak.
In dezelfde week dat in het Au-
totron Rosmalen een echte grie
zelbus geopend werd, verrasten
meer dan 40.000 jonge juiyleden
hem deze zomer namens het
NBLC, de CPNB en de NPS eerst
met een oorkonde voor 'Meester
Kikker' (6 t/m 9 jaar) en daama
met een voor 'Nooit de buren bij
ten' (10 t/m 12). Een nog grotere
verrassing misschien was de
stipnotering die het laatste boek
met een leeftijdsaanduiding 9+
kreeg in de leeftijdsgroep 13 t/m
16 jaar.
Ruinitehelm
„Ik hoef geen televisie meer, dit
is tien keer beter", zegt een van
de hoofdpersonen ergens hal
verwege zijn nieuwste boek De
griezelbus 3. Het meisje bedoelt
er de Andere Werkelijkheid mee
waarin ze voor haar ogen zag ge
beuren hoe iemand in een 'zie
kenhuis' beetje bij beetje werd
leeggezogen. Ze is met drie klas
genootjes tijdens een uitstapje
Welzalig de man of vrouw die in de wintertijd het boek der boeken opslaat. Die in de oude
teksten troost en beschutting vindt als de regen striemt en de wind aanwakkert. Mogelijk
kunnen de donkere dagen van het jaar verlicht worden door een nieuwe vertaling van de vier
evangeliën van Hans Warren en Mario Molegraaf. Is dat geen blijde boodschap? Veel
vertrouwds zal de lezer overigens tevergeefs zoeken - is dat goed nieuws?
Lernert Engelberts. Met zijn
negentien jaren is hij onge
twijfeld de jongste dichter van
dit decennium. Een Jacques
Perk, maar dan nuchterder Zijn
debuut Oedipoes werpt jongen,
dat onlangs is verschenen bij
uitgeverij De Harmonie, is zeker
geen jeugdzonde. Dood en ver
gankelijkheid spelen er een pro
minente rol in. ,,Ik denk veel na
over de dood. Als je jong bent,
kun je je dat permitteren. Je bent
nog zo ver van de dood af."
De bundel van Engelberts opent
met een gedicht over suïcide. De
vriend die zich verhangt, houdt
de ik-f iguur in het vers twee tou
wen voor en vraagt welk touw
het stevigst is. In het volgende
gedicht noemt Engelberts de
dood 'de mooiste van alle moge
lijkheden'.
..De dood fascineert mij", zegt
Engelberts. „Maar dat impli
ceert niet dat ik dood zou willen.
Ik probeer alleen het gevoel dat
die mogelijkheid om weg te ra
ken bij me oproept te verwoor
den. In zekere zin heeft mijn
bundel daarmee een zwartgalli
ge toon gekregen. De kritiek
heeft mij wel een postmoderne
Frits Egters genoemd en daarin
hebben ze wel gelijk. Maar niet
ikzelf laat me in dit gedicht van
die donkere kant zienhet zijn de
personages die ik beschrijf.''
Engelberts woont momenteel
met zijn ouders in het plaatsje
Hellauw, aan de Waal. Die om
geving komt af en toe terug in
zijn gedichten. „Ik woon vlak
aan de dijk", zegt Engelberts.
„Als ik de hond ga uitlaten, zie
ik dat landschap en die rivier.
Maar ik probeer die omgeving
zoveel mogelijk uit mijn gedich
ten te weren Dat vind ik te ge-
Lernert Engelberts.
makkelijk. Je moet als dichter
beschrijven wat je niet ziet. Je
niet laten beïnvloeden door de
omgeving. Zo werkt dat tenmin
ste bij mij. Ik moet in de bus zit
ten om over een trein te kunnen
schrijven."
Oerdegelijk
In tegenstelling tot dichters van
zijn generatie, dichters die zich
bijvoorbeeld hebben gegroe
peerd in de groep Rottend Staal,
heeft Engelberts een helder
taalgebruik en zijn zijn gedich
ten toegankelijk. „Mijn taalge
bruik is misschien wel oerdege
lijk", zegt Engelberts. „Maar ik
hou ervan om helder te schrijven
en de dingen onomwonden te
zeggen. Als ik de ik-figuur in het
gedicht 'Verkeerde boeken
wurm' op de dag van zijn vaders
begrafenis een telegram naai
zij n moeder laat sturen en daar
in schrijf: 'Mam, op de Dam zoek
ik naar Darwin, vader kan ik
nog jaren in mijzelf zoeken', is
dat een mededeling die dicht bij
mezelf staat."
„In mijn gedichten lever ik zelf
kritiek. Dat vind ik een van de
functies die een gedicht voor mij
moet hebben. Dat ik mezelf ver
baal enkele boksslagen kan toe
dienen. Kijk, materieel gezien
heb ik nooit enige krimp gehad.
Ik heb erg weinig meegemaakt
en nog niet zoveel gezien. Dan is
het wel prettig als je een en an
der toch eens scherp onder de
loupe neemt. En wat je schrijft,
is altijd een bedreiging voor wat
je weet. Er ontstaat iets nieuws
onder je handen en vernieuwing
is altijd bedreiging."
Hoewel het debuut van Engel
berts er mag wezen, zegt hij zelf
dat zijn tweede bundel beter
wordt. „Maar ik vond het niet
nodig om nog langer te wachten
met publiceren. Ik leef nu. Ik sta
hier volledig achter, maar de
kans bestaat dat ik dit op mijn
vijfendertigste, gezien mijn on-
wikkeling, misschien wel be
schamend vind, maar dat zien
we dan wel. Ik heb nog helemaal
geen behoefte om in de toekomst
te kijken.Ik schrijf al vanaf mijn
vijftiende. Ik weet nog dat ik een
gedicht schreef over een
sneeuwvlok die op een jas mee
naar binnen ging en daar smolt
Met dat soort gedichten heb ik
afgerekend.
Cees van Hoore
Lemen Engelberts: Oedipoes werpt
jongen - De Harmonie, f 27,50.
naar het Automobielmuseum
ontsnapt aan de aandacht van
haar meester en in een gammele
bus op slappe banden gestapt
Met een futuristische ruimte
helm op het hoofd en door ka
bels met computers verbonden
beleven ze met hun viertjes en
kele nogal extreme avonturen
waar ze (en daar is het ze juist
om te doen) zelf deel van uitma
ken.
Van De griezelbus 3 moest kort
na verschijnen al een tweede
druk worden opgelegd. Tame
lijk bijzonder misschien voor
een boek dat met zo'n gekun
steld en saai scenario-achtig
eerste hoofdstuk het geduld van
de lezer onnodig op de proef
stelt, maar niet verwonderlijk
als je doorleest en dan merkt dat
je - als je er gevoelig voor bent -
tot en met de laatste pagina
waar voor je geld krijgt. En
doordat de gebeurtenissen zich
steeds verplaatsen van de echte
wereld naar de Andere Werke
lijkheid en weer terug, verlies je
stukje bij beetje de zekerheid
nog te weten wat echt is en wat
niet. Dat verhoogt niet alleen de
nieuwsgierigheid naar de af
schuwelijke plannen van de ge
heimzinnige schrijver P. Ovolan
maar ook de lust met zware
dromen alle kwade vochten van
de voorbije dag uit te drijven.
Een enkel verhaal is bloedstol
lend genoeg om te denken dat je
jonge lezers moet waarschuwen
het boek toch vooral niet te lezen
vlak voor het slapen gaan. Maar
zelfs wie zich altijd onmiddel
lijk klein maakt voor de eigen
schaduw, zal je vertellen dat er
geen groter genoegen bestaat
dan op je buik met 'een-Paul-
van-Loon' onder de dekens. Het
is dan ook op zijn minst aan
doenlijk in dit spannende, ge
raffineerd opgebouwde vervolg
op 'De Griezelbus 2' (nominatie
Kinderjury 1995, elfde druk!) te
lezen 'Een verhaal duurt maar
tot het afgelopen is'.
Jan Smeekens
Paul van Loon: De Griezelbus 3. Met
tekeningen van Camilla Fialkowski;
Elzenga. Tilburg: 252 pagf 29,95.
De laatste pagina's van het boek be
vatten een brief van de schrijver aan
zijn lezers, enige wetenswaardighe
den over het ontstaan van 'De Grie
zelbus 3', de beknopte inhoud van
enkele boeken uit De Griezelbiblio
theek. een lijst met werk van leden
van Het Gnezelgenootschap en een
bun waarmee men zich kan opgeven
als lid van de Griezelclub.
Illustratie van Camilla Fialkowski in De griezelbus.
foto Klaas Koppe
Hans Warren (rechts) en Mario Molegraaf verzorgden een nieuwe vertaling van de vier evangeliën.
