Zaïre in 25 jaar uitgehold en volledig leeggeplunderd Bij terugkeer was ons huis verdwenen PZC Mobutu ruïneerde land met ongekende natuurlijke rijkdom JJ reportage 31 Parijs sloopte complete joodse buurt zaterdag 9 november 1996 Op de Zaïrese staatstelevisie was hij tot voor kort elke dag te zien, als de Heilige Drievuldigheid gezeten op een witte wolk, langzaam afdalend uit de hemel. Maar een wolk is voor zelfbenoemde goden geen erg betrouwbare zetel, zo heeft de Zaïrese dictator Mobutu Sese Seko moeten ervaren. Terwijl hij in Zwitserland en Frankrijk een bij voorbaat verloren gevecht voert met een uitgezaaide kanker aan zijn prostaat, valt zijn Afrikaanse rijk uiteen. aMSMfyas» «as-aas- Inwoners van Goma, Oost-Zaïre, bemachtigen geplunderde dozen met zeep. foto David Guttenfelder Zaïre, zo groot als het 'oude' Eu ropa van de twaalf, is een reus op lemen voeten gebleken, een logge lobbes die zich - zo lijkt het - zelfs niet tegen een kleine buur staat als Ruanda kan verdedigen. „Hoe durft men te geloven dat een dwerg als Ruanda een reus als Zaï re aan zou vallen", zo luidde pre cies de reactie van Mobutu toen zijn geheime dienst hem in 1995 adviseerde de Hutu-vluchtelin- genkampen in de provincie Kivu te ontruimen, uit vrees voor Ruan- dese avonturen in dat gebied. De ze grootheidswaan werd de achil leshiel van Zaïres veiligheidspoli tiek. Vrijwel moeiteloos konden Tutsi-rebellen, met steun van Ruanda, grote delen van Kivu in bezit nemen. In de provincie raak ten één miljoen vluchtelingen op drift. De Zaïrese soldaten in Kivu hadden al maanden geen soldij ontvangen en verzorgden in hun eigen onderhoud via plunderin gen en afpersing. Hoe kan een land dat vanwege zijn vrijwel onuitputtelijke minerale rijkdommen als de in potentie meest welvarende natie van Afri ka wordt gezien, zo afglijden? De Antwerpse hoogleraar professor Filip Reyntjens, vanwege België's koloniale wortels in de regio een dezer dagen ook door de interna tionale pers veel geraadpleegd deskundige, haalt de schouders op. „Zaïre is systematisch geplun derd en uitgehold, in de eerste plaats door president Mobutu, vervolgens door iedereen met eni ge macht in het land. Zaïre is al veel langer een staat in ontbin ding. De gebeurtenissen in Kivu hebben dat alleen maar duidelij ker geïllustreerd", zegt hij Reyntjens, verbonden aan de fa culteit humane wetenschappen en auteur van het standaardwerk l'Afrique des grand lacs en crise, bezoekt Zaïre uit hoofde van zijn specialisme zeer regelmatig. De gestage aftakeling van het land se dert ongeveer 1970, is niettemin steeds weer een verrassing voor hem. „Dat het leger niet over een eigen transportcapaciteit be schikt, heeft een eenvoudige re den" vertelt hij. „De militairen die de moderne Hercules C-130 trans portvliegtuigen moesten onder houden hebben de reserve-onder delen beetje bij beetje verpatst. Vervolgens werden ook de vlieg tuigen ontmanteld". Dit proces zie j e zich overal, ook op grotere schaal, voltrekken, zegt de hoogleraar. „Het centrale gezag slaagt er zelfs niet in zijn minimale functies te vervullen. In het leven van de gemiddelde Zaïrees speelt de overheid hoegenaamd geen rol meer. Hij betaalt geen belasting, ontvangt geen onderwijs of medi sche zorg van de overheid. Zijn veiligheid moet hij zelf kopen door de militair of politieman steek penningen te betalen, her en dei- wordt in het land op de wegen door militairen lukraak tol geheven. Niemand is loyaal aan het regime, dat durf ik rustig te stellen. Ieder een behartigt in de mate van het mogelijke zijn eigenbelang, en dat geldt ook voor de regering in Kins hasa". Identiteit En toch was president Mobutu - bijgenaamd „de moedige held die bij zijn overwinningen een spoor van vuur achterlaat" - de man die Zaïre sedert zijn machtsovername (in 1965 van de eerste president Joseph Kasavoeboe) aanvankelijk aaneen wist te smeden. Via de combinatie van een sterke anti-et nische politiek, het op beperkte schaal betrekken bij de macht van andere Zaïrese volkeren en een vergaande persoonsverheerlij king creëerde de kleine man van de Bandi-stam zoiets als een Zaïrese identiteit. De Belgische kolonisa tor had zich daarover nooit veel bekommerd. Reyntjens: „Mobutu verdient één pluim op zijn hoed, en dat is dat hij het Zaïrees natiegevoel heeft ont wikkeld. Dat gevoel was nauwe lijks nog aanwezig toen Zaïre in De Zaïrese dictator Mobutu Sese Seko beschikt volgens het blad Fortune over een persoonlijk fortuin van zestig miljard dollar, ongeveer vijf maal de buitenlandse schuld van het land. Op de foto poetst een lid van Mobutu's hofhouding een speelgoed-Mercedes op in diens buitenverblijf aan de FranseRivièra. foto Patrick Gardin se wijze een deel van het buurland Zaïre zou willen annexeren. „De situatie is beter te vergelijken met die in Zuid-Libanon. Ruanda wil naar Israëlisch voorbeeld een vei ligheidszone aan zijn westgrens instellen, ter bescherming tegen aanvallen van Hutu-rebellen die sedert de genocide in 1994 naar Zaïre zijn gevlucht en vervolgens zijn herbewapend". Hoewel in elk gewapend conflict per definitie niets met zekerheid kan worden gezegd, verwacht Reyntjens dat Ruanda het bestuur over het grensgebied geheel zal overlaten aan met Kigali sympa thiserende rebellen: „Dat zou de tweede fase van het conflict zijn, en die situatie is zich nu al aan het ontwikkelen". De derde fase ziet er volgens de hoogleraar grimmiger uit. „Zaïre zal willen terugslaan. Dat is het paradoxale van de hele situatie: terwijl het conflict de ontredde ring van Zaïre aantoont, zorgt het ook voor een onverwachte eensge zindheid onder de bevolking. Het conflict wordt door de Zaïrezen echt ervaren als een vernederende kaakslag. Het zal wel zo'n zes maanden duren voor de elitetroe pen uit de Zaïrese hoofdstad in Ki vu zijn aangekomen en daar vol doende zijn gegroepeerd, maar er zal een militaire reactie komen, als je het mij vraagt.". Voorwaarde is dat Mobutu terug keert in Zaïre en in staat is de touwtjes weer in handen te nemen. Bij zijn onverhoopte overlijden kan een riskante situatie ont staan, aldus Reyntjens „In de Zaï rese grondwet is weliswaar be paald wie de macht zal overnemen - namelijk de ondervoorzitter van het overgangsparlement - maar het risico bestaat dat elders avon turiers in de ring springen als Mo butu er niet meer is. Zaïre telt zo'n tweehonderdveertig volkeren en grenst aan negen landen; het is niet ondenkbeeldig dat een etni sche groepering hier of daar zich wil losscheuren Het uiteenvallen van Zaïre zou dramatische gevol gen hebben. Het kan ertoe leiden dat de koloniale grenzen in Afrika ter discussie worden gesteld, en dan is het hek pas echt van de dam". Paul Koopman Hutu's, gevlucht voor de gevechten in Oost-Zaïre, in een doorgangskamp in Gisenyi, Rwanda. 1960 onafhankelijk werd. België leefde namelijk in de naïeve ver onderstelling dat het zeker hon derd jaar de tijd had om Zaïre op zijn zelfstandigheid voor te berei den. Toen een deskundige in 1956 voorstelde daar dertig jaar voor uit te trekken, werd hij wegge hoond. Er werd gedacht in termen van generaties: eerst het basison derwijs op poten zetten, dan pas het middelbaar onderwijs en zo verder. Bijgevolg telde het land bij zijn onafhankelijkheid welgeteld twintig universitair geschool den. Ik zeg altijd: als kolonisator heeft België het niet veel slechter gedaan dan de andere Westerse landen, de brokken zijn gemaakt bij het vertrek uit Zaïre" Reyntjens spreekt van een 'geo grafische ramp'; een land dat be schikt over enorme natuurlijke rijkdommen ligt er failliet bij. En op dat punt aangekomen begint Reyntjens' kritiek op Mobutu de ze heeft vanaf de jaren zeventig roofbouw gepleegd op het land, stelt hij. Volgens het blad Fortune beschikt hij over een persoonlijk vermogen van 60 miljard dollar, dat is ongeveer vijfmaal de bui tenlandse schuld. Volgens de We reldbank verdween in 1992 zo maar vierhonderd miljoen dollar van de nationale rekening. „De rijksbegroting bedraagt nu nog maar driehonderd miljoen dollar. Dat is het budget van een stad in Nederland! De koper- en dia mantmijnen produceren door chronische verwaarlozing nog maar een fractie van vroeger". Ook de anti-etnische politiek ver liet Mobutu, in een poging zijn machtsbasis te behouden, geleide lijk steeds meer Dieptepunt daar bij was de verdrijving van circa 600.000 Kasaïens uit de provincie Shaba in 1993; een etnische 'zui vering' die op touw was gezet door de gouverneur van de provincie, een aanhanger van Mobutu. Vol gens Reyntjens had die operatie de instemming van Mobutu, die daarmee een politiek doel na streefde: „Via dit soort geregis seerde regionale onlusten heeft foto Enric Marti Mobutu met succes het proces van democratisering weten te sabote ren. Ook in de Kivu heeft de rege- ring-Mobutu om die reden de haat tegen de Tutsi's aangewakkerd. Het is bekend dat Mobutu goede banden had met het regime in Ruanda. Mobutu stopte de repa triëring van Hutu-vluchtelingen vanwege zijn allianties met die groepering". Veiligheidszone Amerikaanse Zaïre-deskundigen vrezen met de onlusten in Kivu het ergste voor het land. Woordvoer der Nicholas Burns van het Ame rikaanse ministerie van buiten landse zaken waarschuwde het uiteenvallen van Zaïre - een be langrijk machtsblok in Afrika - niet te zullen accepteren. „Dan zullen de VS duidelijk reageren", voegde hij er dreigend aan toe. Volgens Reyntjens zal het echter niet zo'n vaart lopen Hij ziet om te beginnen de Tutsi-opstand in Ki vu niet als een klassiek territoriaal conflict, waarbij Ruanda op slink- Sarah Yalibez was 16 jaar oud toen er op de voordeur werd geklopt. Ze dacht dat het de pastoor was, die zou komen om haar jongste broertjes in veiligheid te brengen. Maar het was de politie, twee Franse agenten in burger. „Mijn broertjes, die beneden sliepen, deden open. De anderen waren boven. Mijn moeder kon vluchten via de brandtrap. Mijn oudere broer Joseph sprong door het raam naar beneden. Ik zei tegen Albert, een andere broer: 'Spring, jij ook!' Maar hij zei: 'Wie helpt papa dan de bagage te dragen?' Ik wilde wegkomen via het dak. maar ze haalden me in. 'Jij daar, jij gaat ook mee', zeiden ze". Met haar vader, haar jonge re broertjes en Albert ging Sarah naar Drancy, een kamp voor joden bij de luchthaven Le Bourget. Zij was de enige die terug zou keren. Albert werd ter plekke omgebracht en ver brand. Haar vader en beide jongere broers werden in Auschwitz vergast, vlak voor dat het Russische Rode Leger het kamp zou bevrijden. Een verhaal van dertien uit een dozijn? Misschien, maar het is nog niet uit. Toen Sarah terug kwam uit Birkenau, was de wijk die ze als kind had gekend, verdwenen. Complete huizen blokken stonden leeg; ratten hadden er vrij spel gekregen Andere blokken waren tegen de grond gegooid. De joodse Ma rais in Parijs, zoals die in haar geheugen stond gegrift, was niet meer. Wie nu door dit deel van Parijs loopt, pal achter het stadhuis, ziet vooral dure flats Ze wer den gebouwd op de plaats van de oude gebouwen die voor de oorlog vele duizenden arme jo den hadden geherbergd. En ze zijn eigendom van het gemeen tebestuur. Heeft de stad Parijs, nadat zij eerst had meegewerkt aan de deportatie van 20.000 joden, zich verrijkt door op de plaats waar die joden woonden, luxe appartementen te laten verrij zen? Ja, zegt Brigitte Vital-Du- rand, van wier hand onlangs een boek over de joodse Marais verscheen (Domaine Privé, uit gegeven door First). Schok De publicatie schokte Parijs. Op de plek waar Sarah's vader, Elias Zajdner, een antiekwin keltje had, ligt nu een besloten stadstuin. De tuin is bestemd voor de bewoners van de aan grenzende, dure gemeentelijke appartementen Eén van die bewoners, aldus het boek: de zwager van president Chirac, de man die lange tijd burge meestervan Parijs was. Van de 403 gebouwen in dit deel van de Marais zouden er 335 te gen de grond gaan Vrijwel nie mand vecht aan dat het sloop werk destijds vergemakkelijkt werd door de deportatie van duizenden joodse inwoners. Maar of de gemeente zich ook meester heeft gemaakt van 'joodse' grond? „Mijn moeder heeft na de oor log nooit een claim ingediend bij de stad", zegt Sarah „Mijn vader huurde zijn winkeltje, evenals de flat waar we woon den. Ze waren geen eigendom van ons. En ik denk dat in die tijd heel weinig joden apparte menten bezaten. Iedereen huurde". Sarah gelooft ook niet dat het gemeentebestuur dit deel van de Marais tegen de grond heeft gegooid, louter omdat het joods was. „Onze wijk was oud en vies", zegt ze. „De meeste ge bouwen waren volkomen onbe woonbaar geworden. Het was logisch dat het gemeentebe stuur ze wilde slopen". Schandaal Het echte schandaal is, wat haar betreft, niet wat zich na de oorlog in haar land afspeelde, maar tijdens. Het waren Franse politieagenten die haar beide broertjes kwamen ophalen, het was de Franse conciërge van hun flatgebouw die hen had aangegeven. Frankrijk was het enige land dat door de nazi's verslagen werd. maar slechts ten dele werd bezet in de eerste oorlogs jaren. De zuidelijke helft, be stuurd door de "regering van maarschalk Philippe Pétain, was het enige niet-bezette deel van Europa van waaruit joden werden gedeporteerd. Op zeer grote schaal, op Frans initia tief. Veertig jaar lang werden die feiten verzwegen. Schoolboe ken weigerden tot 1983 te er kennen dat de deportatie van ruim 75.000 joden slechts mo gelijk was geweest door het werk van de politie en een door het parlement gekozen rege ring. Toen Sarah terugkeerde, uit Birkenau, wilde ze maar één ding: een gedenksteen oprich ten op de plek waar haar vader zijn winkeltje had gehad. Ze zou bijna vijftig jaar lang stui ten op een muur van bureau cratische onwil. „Dan gaat ie dereen straks een gedenksteen leggen", was de ambtelijke re actie. Toen Jacques Chirac vorig jaar als eerste president in een ge ruchtmakende toespraak na mens de staat zijn verontschul digingen aan de joodse gemeenschap aanbood, was Sarah nauwelijks verrast. Het was dezelfde Chirac geweest die, toen nog burgemeester, haar uiteindelijk haar gedenk steen had bezorgd. Rede Met vele honderden anderen luisterde Sarah in feburari '95 naar een rede van Chirac, uit gesproken bij het joodse monu ment in Parijs. „Na afloop kwam hij naar me toe en vroeg: 'Waarom staarde u mij zo aan'? Ik vertelde hem over de depor tatie, en dat ik een monument voor mijn vader wilde op de plek van zijn winkeltje Hij sprak alleen: 'Geef me de naam van uw vader'. Een maand later had ik de toestemming" Als de zwager van Chirac uit het raam leunt, kan hij wellicht net de laatste regel lezen van de gedenksteen in Rue Eginhard. Die luidt: „Opdat wij nooit ver geten". Cees van Zweeden IC1 O.VT VECV AW,our EUAS ZAJDNER SUZtS,7TT A-41 Ancien drporlê m*c are froia Flla «gé de 21 ons SWJMO.V <w,„ Sarah Yalibez bij de gedenksteen voor haar omgekomen vader en drie broers in de Parijse wijk Marais: „Jij daar, jij gaat ook mee, zeiden de politiemannen."

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1996 | | pagina 31