Zaïre in 25 jaar uitgehold en
volledig leeggeplunderd
Bij terugkeer
was ons huis
verdwenen
PZC
Mobutu ruïneerde
land met ongekende
natuurlijke rijkdom
JJ
reportage
31
Parijs sloopte
complete
joodse buurt
zaterdag 9 november 1996
Op de Zaïrese staatstelevisie was hij tot voor kort elke
dag te zien, als de Heilige Drievuldigheid gezeten op
een witte wolk, langzaam afdalend uit de hemel. Maar een
wolk is voor zelfbenoemde goden geen erg betrouwbare
zetel, zo heeft de Zaïrese dictator Mobutu Sese Seko
moeten ervaren. Terwijl hij in Zwitserland en Frankrijk
een bij voorbaat verloren gevecht voert met een
uitgezaaide kanker aan zijn prostaat, valt zijn Afrikaanse
rijk uiteen.
aMSMfyas» «as-aas-
Inwoners van Goma, Oost-Zaïre, bemachtigen geplunderde dozen met zeep.
foto David Guttenfelder
Zaïre, zo groot als het 'oude' Eu
ropa van de twaalf, is een reus
op lemen voeten gebleken, een
logge lobbes die zich - zo lijkt het -
zelfs niet tegen een kleine buur
staat als Ruanda kan verdedigen.
„Hoe durft men te geloven dat een
dwerg als Ruanda een reus als Zaï
re aan zou vallen", zo luidde pre
cies de reactie van Mobutu toen
zijn geheime dienst hem in 1995
adviseerde de Hutu-vluchtelin-
genkampen in de provincie Kivu
te ontruimen, uit vrees voor Ruan-
dese avonturen in dat gebied. De
ze grootheidswaan werd de achil
leshiel van Zaïres veiligheidspoli
tiek. Vrijwel moeiteloos konden
Tutsi-rebellen, met steun van
Ruanda, grote delen van Kivu in
bezit nemen. In de provincie raak
ten één miljoen vluchtelingen op
drift. De Zaïrese soldaten in Kivu
hadden al maanden geen soldij
ontvangen en verzorgden in hun
eigen onderhoud via plunderin
gen en afpersing.
Hoe kan een land dat vanwege zijn
vrijwel onuitputtelijke minerale
rijkdommen als de in potentie
meest welvarende natie van Afri
ka wordt gezien, zo afglijden? De
Antwerpse hoogleraar professor
Filip Reyntjens, vanwege België's
koloniale wortels in de regio een
dezer dagen ook door de interna
tionale pers veel geraadpleegd
deskundige, haalt de schouders
op. „Zaïre is systematisch geplun
derd en uitgehold, in de eerste
plaats door president Mobutu,
vervolgens door iedereen met eni
ge macht in het land. Zaïre is al
veel langer een staat in ontbin
ding. De gebeurtenissen in Kivu
hebben dat alleen maar duidelij
ker geïllustreerd", zegt hij
Reyntjens, verbonden aan de fa
culteit humane wetenschappen en
auteur van het standaardwerk
l'Afrique des grand lacs en crise,
bezoekt Zaïre uit hoofde van zijn
specialisme zeer regelmatig. De
gestage aftakeling van het land se
dert ongeveer 1970, is niettemin
steeds weer een verrassing voor
hem. „Dat het leger niet over een
eigen transportcapaciteit be
schikt, heeft een eenvoudige re
den" vertelt hij. „De militairen die
de moderne Hercules C-130 trans
portvliegtuigen moesten onder
houden hebben de reserve-onder
delen beetje bij beetje verpatst.
Vervolgens werden ook de vlieg
tuigen ontmanteld".
Dit proces zie j e zich overal, ook op
grotere schaal, voltrekken, zegt de
hoogleraar. „Het centrale gezag
slaagt er zelfs niet in zijn minimale
functies te vervullen. In het leven
van de gemiddelde Zaïrees speelt
de overheid hoegenaamd geen rol
meer. Hij betaalt geen belasting,
ontvangt geen onderwijs of medi
sche zorg van de overheid. Zijn
veiligheid moet hij zelf kopen door
de militair of politieman steek
penningen te betalen, her en dei-
wordt in het land op de wegen door
militairen lukraak tol geheven.
Niemand is loyaal aan het regime,
dat durf ik rustig te stellen. Ieder
een behartigt in de mate van het
mogelijke zijn eigenbelang, en dat
geldt ook voor de regering in Kins
hasa".
Identiteit
En toch was president Mobutu -
bijgenaamd „de moedige held die
bij zijn overwinningen een spoor
van vuur achterlaat" - de man die
Zaïre sedert zijn machtsovername
(in 1965 van de eerste president
Joseph Kasavoeboe) aanvankelijk
aaneen wist te smeden. Via de
combinatie van een sterke anti-et
nische politiek, het op beperkte
schaal betrekken bij de macht van
andere Zaïrese volkeren en een
vergaande persoonsverheerlij
king creëerde de kleine man van de
Bandi-stam zoiets als een Zaïrese
identiteit. De Belgische kolonisa
tor had zich daarover nooit veel
bekommerd.
Reyntjens: „Mobutu verdient één
pluim op zijn hoed, en dat is dat hij
het Zaïrees natiegevoel heeft ont
wikkeld. Dat gevoel was nauwe
lijks nog aanwezig toen Zaïre in
De Zaïrese dictator Mobutu Sese Seko beschikt volgens het blad Fortune over een persoonlijk fortuin van zestig miljard dollar, ongeveer vijf maal
de buitenlandse schuld van het land. Op de foto poetst een lid van Mobutu's hofhouding een speelgoed-Mercedes op in diens buitenverblijf aan de
FranseRivièra. foto Patrick Gardin
se wijze een deel van het buurland
Zaïre zou willen annexeren. „De
situatie is beter te vergelijken met
die in Zuid-Libanon. Ruanda wil
naar Israëlisch voorbeeld een vei
ligheidszone aan zijn westgrens
instellen, ter bescherming tegen
aanvallen van Hutu-rebellen die
sedert de genocide in 1994 naar
Zaïre zijn gevlucht en vervolgens
zijn herbewapend".
Hoewel in elk gewapend conflict
per definitie niets met zekerheid
kan worden gezegd, verwacht
Reyntjens dat Ruanda het bestuur
over het grensgebied geheel zal
overlaten aan met Kigali sympa
thiserende rebellen: „Dat zou de
tweede fase van het conflict zijn,
en die situatie is zich nu al aan het
ontwikkelen".
De derde fase ziet er volgens de
hoogleraar grimmiger uit. „Zaïre
zal willen terugslaan. Dat is het
paradoxale van de hele situatie:
terwijl het conflict de ontredde
ring van Zaïre aantoont, zorgt het
ook voor een onverwachte eensge
zindheid onder de bevolking. Het
conflict wordt door de Zaïrezen
echt ervaren als een vernederende
kaakslag. Het zal wel zo'n zes
maanden duren voor de elitetroe
pen uit de Zaïrese hoofdstad in Ki
vu zijn aangekomen en daar vol
doende zijn gegroepeerd, maar er
zal een militaire reactie komen, als
je het mij vraagt.".
Voorwaarde is dat Mobutu terug
keert in Zaïre en in staat is de
touwtjes weer in handen te nemen.
Bij zijn onverhoopte overlijden
kan een riskante situatie ont
staan, aldus Reyntjens „In de Zaï
rese grondwet is weliswaar be
paald wie de macht zal overnemen
- namelijk de ondervoorzitter van
het overgangsparlement - maar
het risico bestaat dat elders avon
turiers in de ring springen als Mo
butu er niet meer is. Zaïre telt zo'n
tweehonderdveertig volkeren en
grenst aan negen landen; het is
niet ondenkbeeldig dat een etni
sche groepering hier of daar zich
wil losscheuren Het uiteenvallen
van Zaïre zou dramatische gevol
gen hebben. Het kan ertoe leiden
dat de koloniale grenzen in Afrika
ter discussie worden gesteld, en
dan is het hek pas echt van de
dam".
Paul Koopman
Hutu's, gevlucht voor de gevechten in Oost-Zaïre, in een doorgangskamp in Gisenyi, Rwanda.
1960 onafhankelijk werd. België
leefde namelijk in de naïeve ver
onderstelling dat het zeker hon
derd jaar de tijd had om Zaïre op
zijn zelfstandigheid voor te berei
den. Toen een deskundige in 1956
voorstelde daar dertig jaar voor
uit te trekken, werd hij wegge
hoond. Er werd gedacht in termen
van generaties: eerst het basison
derwijs op poten zetten, dan pas
het middelbaar onderwijs en zo
verder. Bijgevolg telde het land bij
zijn onafhankelijkheid welgeteld
twintig universitair geschool
den. Ik zeg altijd: als kolonisator
heeft België het niet veel slechter
gedaan dan de andere Westerse
landen, de brokken zijn gemaakt
bij het vertrek uit Zaïre"
Reyntjens spreekt van een 'geo
grafische ramp'; een land dat be
schikt over enorme natuurlijke
rijkdommen ligt er failliet bij. En
op dat punt aangekomen begint
Reyntjens' kritiek op Mobutu de
ze heeft vanaf de jaren zeventig
roofbouw gepleegd op het land,
stelt hij. Volgens het blad Fortune
beschikt hij over een persoonlijk
vermogen van 60 miljard dollar,
dat is ongeveer vijfmaal de bui
tenlandse schuld. Volgens de We
reldbank verdween in 1992 zo
maar vierhonderd miljoen dollar
van de nationale rekening. „De
rijksbegroting bedraagt nu nog
maar driehonderd miljoen dollar.
Dat is het budget van een stad in
Nederland! De koper- en dia
mantmijnen produceren door
chronische verwaarlozing nog
maar een fractie van vroeger".
Ook de anti-etnische politiek ver
liet Mobutu, in een poging zijn
machtsbasis te behouden, geleide
lijk steeds meer Dieptepunt daar
bij was de verdrijving van circa
600.000 Kasaïens uit de provincie
Shaba in 1993; een etnische 'zui
vering' die op touw was gezet door
de gouverneur van de provincie,
een aanhanger van Mobutu. Vol
gens Reyntjens had die operatie de
instemming van Mobutu, die
daarmee een politiek doel na
streefde: „Via dit soort geregis
seerde regionale onlusten heeft
foto Enric Marti
Mobutu met succes het proces van
democratisering weten te sabote
ren. Ook in de Kivu heeft de rege-
ring-Mobutu om die reden de haat
tegen de Tutsi's aangewakkerd.
Het is bekend dat Mobutu goede
banden had met het regime in
Ruanda. Mobutu stopte de repa
triëring van Hutu-vluchtelingen
vanwege zijn allianties met die
groepering".
Veiligheidszone
Amerikaanse Zaïre-deskundigen
vrezen met de onlusten in Kivu het
ergste voor het land. Woordvoer
der Nicholas Burns van het Ame
rikaanse ministerie van buiten
landse zaken waarschuwde het
uiteenvallen van Zaïre - een be
langrijk machtsblok in Afrika -
niet te zullen accepteren. „Dan
zullen de VS duidelijk reageren",
voegde hij er dreigend aan toe.
Volgens Reyntjens zal het echter
niet zo'n vaart lopen Hij ziet om te
beginnen de Tutsi-opstand in Ki
vu niet als een klassiek territoriaal
conflict, waarbij Ruanda op slink-
Sarah Yalibez was 16 jaar oud toen er op de voordeur werd
geklopt. Ze dacht dat het de pastoor was, die zou komen om
haar jongste broertjes in veiligheid te brengen. Maar het was de
politie, twee Franse agenten in burger. „Mijn broertjes, die
beneden sliepen, deden open. De anderen waren boven. Mijn
moeder kon vluchten via de brandtrap. Mijn oudere broer Joseph
sprong door het raam naar beneden. Ik zei tegen Albert, een
andere broer: 'Spring, jij ook!' Maar hij zei: 'Wie helpt papa dan de
bagage te dragen?' Ik wilde wegkomen via het dak. maar ze
haalden me in. 'Jij daar, jij gaat ook mee', zeiden ze".
Met haar vader, haar jonge
re broertjes en Albert ging
Sarah naar Drancy, een kamp
voor joden bij de luchthaven Le
Bourget. Zij was de enige die
terug zou keren. Albert werd
ter plekke omgebracht en ver
brand. Haar vader en beide
jongere broers werden in
Auschwitz vergast, vlak voor
dat het Russische Rode Leger
het kamp zou bevrijden.
Een verhaal van dertien uit een
dozijn? Misschien, maar het is
nog niet uit. Toen Sarah terug
kwam uit Birkenau, was de
wijk die ze als kind had gekend,
verdwenen. Complete huizen
blokken stonden leeg; ratten
hadden er vrij spel gekregen
Andere blokken waren tegen de
grond gegooid. De joodse Ma
rais in Parijs, zoals die in haar
geheugen stond gegrift, was
niet meer.
Wie nu door dit deel van Parijs
loopt, pal achter het stadhuis,
ziet vooral dure flats Ze wer
den gebouwd op de plaats van
de oude gebouwen die voor de
oorlog vele duizenden arme jo
den hadden geherbergd. En ze
zijn eigendom van het gemeen
tebestuur.
Heeft de stad Parijs, nadat zij
eerst had meegewerkt aan de
deportatie van 20.000 joden,
zich verrijkt door op de plaats
waar die joden woonden, luxe
appartementen te laten verrij
zen? Ja, zegt Brigitte Vital-Du-
rand, van wier hand onlangs
een boek over de joodse Marais
verscheen (Domaine Privé, uit
gegeven door First).
Schok
De publicatie schokte Parijs.
Op de plek waar Sarah's vader,
Elias Zajdner, een antiekwin
keltje had, ligt nu een besloten
stadstuin. De tuin is bestemd
voor de bewoners van de aan
grenzende, dure gemeentelijke
appartementen Eén van die
bewoners, aldus het boek: de
zwager van president Chirac,
de man die lange tijd burge
meestervan Parijs was.
Van de 403 gebouwen in dit deel
van de Marais zouden er 335 te
gen de grond gaan Vrijwel nie
mand vecht aan dat het sloop
werk destijds vergemakkelijkt
werd door de deportatie van
duizenden joodse inwoners.
Maar of de gemeente zich ook
meester heeft gemaakt van
'joodse' grond?
„Mijn moeder heeft na de oor
log nooit een claim ingediend
bij de stad", zegt Sarah „Mijn
vader huurde zijn winkeltje,
evenals de flat waar we woon
den. Ze waren geen eigendom
van ons. En ik denk dat in die
tijd heel weinig joden apparte
menten bezaten. Iedereen
huurde".
Sarah gelooft ook niet dat het
gemeentebestuur dit deel van
de Marais tegen de grond heeft
gegooid, louter omdat het joods
was. „Onze wijk was oud en
vies", zegt ze. „De meeste ge
bouwen waren volkomen onbe
woonbaar geworden. Het was
logisch dat het gemeentebe
stuur ze wilde slopen".
Schandaal
Het echte schandaal is, wat
haar betreft, niet wat zich na de
oorlog in haar land afspeelde,
maar tijdens. Het waren Franse
politieagenten die haar beide
broertjes kwamen ophalen, het
was de Franse conciërge van
hun flatgebouw die hen had
aangegeven.
Frankrijk was het enige land
dat door de nazi's verslagen
werd. maar slechts ten dele
werd bezet in de eerste oorlogs
jaren. De zuidelijke helft, be
stuurd door de "regering van
maarschalk Philippe Pétain,
was het enige niet-bezette deel
van Europa van waaruit joden
werden gedeporteerd. Op zeer
grote schaal, op Frans initia
tief.
Veertig jaar lang werden die
feiten verzwegen. Schoolboe
ken weigerden tot 1983 te er
kennen dat de deportatie van
ruim 75.000 joden slechts mo
gelijk was geweest door het
werk van de politie en een door
het parlement gekozen rege
ring.
Toen Sarah terugkeerde, uit
Birkenau, wilde ze maar één
ding: een gedenksteen oprich
ten op de plek waar haar vader
zijn winkeltje had gehad. Ze
zou bijna vijftig jaar lang stui
ten op een muur van bureau
cratische onwil. „Dan gaat ie
dereen straks een gedenksteen
leggen", was de ambtelijke re
actie.
Toen Jacques Chirac vorig jaar
als eerste president in een ge
ruchtmakende toespraak na
mens de staat zijn verontschul
digingen aan de joodse
gemeenschap aanbood, was
Sarah nauwelijks verrast. Het
was dezelfde Chirac geweest
die, toen nog burgemeester,
haar uiteindelijk haar gedenk
steen had bezorgd.
Rede
Met vele honderden anderen
luisterde Sarah in feburari '95
naar een rede van Chirac, uit
gesproken bij het joodse monu
ment in Parijs. „Na afloop
kwam hij naar me toe en vroeg:
'Waarom staarde u mij zo aan'?
Ik vertelde hem over de depor
tatie, en dat ik een monument
voor mijn vader wilde op de
plek van zijn winkeltje Hij
sprak alleen: 'Geef me de naam
van uw vader'. Een maand later
had ik de toestemming"
Als de zwager van Chirac uit
het raam leunt, kan hij wellicht
net de laatste regel lezen van de
gedenksteen in Rue Eginhard.
Die luidt: „Opdat wij nooit ver
geten".
Cees van Zweeden
IC1 O.VT VECV
AW,our EUAS ZAJDNER
SUZtS,7TT A-41
Ancien drporlê
m*c are froia Flla
«gé de 21 ons
SWJMO.V <w,„
Sarah Yalibez bij de gedenksteen voor haar omgekomen vader en
drie broers in de Parijse wijk Marais: „Jij daar, jij gaat ook mee,
zeiden de politiemannen."