Groeistuipen van een bevrijd land
Zuid-Afrika heeft weinig succesverhalen
Afrika
Nieuw en oud in Ekangala, in de provincie Mpumalanga. Rechts het voormalige onderkomen. Links de
nieuwe woning in aanbouw, gefinancierd met een lening van Rural Finance Facility.
«3F
Wasdag in krottenwijk in Denver, Johannesburg.
De Gouden Stad, zo wordt Johannesburg genoemd. Haar bestaan heeft de Zuid-Afrikaanse metropool volledig te danken aan
de ontdekking, in 1886, van een rijke goudader. Na de ongekende omwenteling die het land heeft doorgemaakt en de
historische installatie van Nelson Mandela als president in mei 1994, leek Zuid-Afrika opnieuw een gouden toekomst tegemoet te
gaan. De euforie heeft echter inmiddels plaatsgemaakt voor ontnuchtering; de wittebroodsweken zijn zeker in Johannesburg
voorbij. Het edelmetaal dat blinkt blijkt vaak slechts bladgoud te zijn, dat de talloze problemen onmogelijk kan verdoezelen.
Kinderen tussen het straatvuil in Denver, Johannesburg. foto's Yoyce Banh
Ze ontbreken op geen enkele ansicht
kaart: de talloze wolkenkrabbers die
de skyline van Johannesburg bepalen. Ze
geven de stad haar moderne, westerse al
lure: het epicentrum van het nieuwe
Zuid-Afrika, waar de komst van MTV,
McDonald's en de Macarena de definitie
ve erkenning als eigentijdse natie mar
keert. Zie, de economie zit weer in de lift,
het inflatiecijfer is nog nooit zo laag ge
weest, kandidaat-investeerders staan in
de rijde wijnexport breekt alle records en
er zijn diverse gunstige handelsovereenr
komsten gesloten.
Maar er is ook de keerzijde: twaalf mil
joen mensen (op een bevolking van rond
de 44 miljoen) hebben geen stromend wa
ter, zeven miljoen geen behoorlijk onder
komen, dertien miljoen is analfabeet,
twee miljoen seropositief, veertig procent
werkloos. Ontelbare Afrikanen die Jo
hannesburg ineens als het Mekka van het
continent zien, strijken van overal ille
gaal neer in Zuid-Afrika en gaan niet
meer weg. De misdaad is, gevolgd door
het beveiligingswezen, de snelst groeien
de bedrij fstakAngst verlamt het openba
re leven volkomen en doet veel hoger op
geleide blanken besluiten uit te wijken
naar elders.
Voor de regering is het dweilen met de
kraan open. Problemen die links worden
opgelost vermenigvuldigen zich rechts.
Huizen bouwen, banen scheppen, water
leidingen aanleggen, buitenlandse inves
teerders behagen - waar te beginnen? Het
ambitieuze Reconstruction and Develop
ment Programma (RDP) van de regering
komt maar moeizaam van de grond. Ri
ches for Dishonest People, wordt er al ge
fluisterd. Veel noden worden niet ge
lenigd en daarom is de hulp van de vele
zogeheten Non-Gouvernementele Orga
nisaties (NGO's) hard nodig. De bereid
heid om er samen aan te werken is er vol
op, maar de mouwen moeten soms wel
heel hoog worden opgestroopt.
Sociale woningen
Ahmed Moonda deed dat zonder aarze
len. Vorig jaar nam hij het initiatief tot de
Co-Housing Coalition (Cohco). Daarin
bundelen twee NGO's hun krachten: Cope
Affordable Housing - vanuit Nederland
financieel gesteund door Hivos en Novib -
en Foundation for Education with Pro
duction Cohco wil in acht jaar ruim acht
honderd sociale woningen bouwen.
Moonda werft daarvoor samen met Ko-
ketso Selebogo jongeren, die hij vooral uit
opvangtehuizen haalt. De jongeren krij
gen een opleiding om huizen te leren bou
wen en brengen daarna het geleerde in de
praktijk.
De opleiding is zwaar. De jongeren krij
gen niet alleen technische vaardigheden
bijgebracht, maar worden ook getraind in
discipline en respect, voor zichzelf en
voor anderen. Koketso Selebogo: „Ze
moeten zich losmaken van het stigma dat
ze in de marge van de samenleving thuis
horen. Ze leren zichzelf te redden. We
moedigen ze ook aan om met elkaar te
praten op een ontspannen manier en niet
direct geweld te gebruiken als er verschil
van mening is. Ze moeten begrip leren
krijgen voor eikaars problemen en elkaar
daarin juist steunen."
De komende vier jaar richt Cohco haar
aandacht op Bertrams, een wijk nabij het
centrum van Johannnesburg, waar
drugsdealers en daklozen het straatbeeld
bepalen. De Bertrams Development Bri
gade is aan het werk op de hoek van Berea
Road en Liddie Street. Twaalf huizen, met
prijzen rond de 20.000 gulden, moeten er
verrijzen. De brigade werkt hard om de
funderingen nog voor het regenseizoen
klaar te maken. Het beton voor de eerste
vijf huizen hebben de jongeren, die acht
gulden per dag verdienen, zojuist gestort.
Tommy Mntaweni (27), afkomstig uit So-
weto, is voorman van de groep. „Vroeger
was ik niemand, totdat ik me realiseerde
dat dat niet de bedoeling van mijn leven
kon zijn. Tijdens de opleiding deed ik erg
m'n best, ik bouwde zes huizen en nu ben
ik voorman bij dit project. Het is alsof een
droom uitkomt. Ik heb nu een toekomst,
kan zelf mijn levensstandaard verder
gaan verhogen. Veel van mijn vroegere
vrienden zijn in het criminele circuit te
recht gekomen. Nu willen ze dit ook gaan
doen. Ze willen net zo worden als ik."
Ahmed Moonda steekt al zijn tijd in Coh
co. ..Ik ben zeer betrokken bij dit werk. Ik
hoop dat op het moment dat ik sterf, er
ook iets is veranderd. Als wij dit niet doen,
doet niemand anders het. We hebben de
steun van buitenlandse organisaties hard
nodig. Je moet een startkapitaal hebben
om de dingen in gang te kunnen zetten. We
kunnen met bij de bank aankloppen; die
lachen ons uit. Ook belangrijk is de more
le steun. Het is goed om te weten dat er er
gens mensen zijn die met je meeleven."
Leningen
Een andere NGO in Johannesburg. Rural
Finance Facility, maakt het mogelijk dat
mensen zelf hun huis bouwen of opknap
pen. RFF verstrekt leningen aan mensen
op het platteland die onvoldoende verdie
nen om bij banken te lenen. Het begint
met een klem bedrag en als dat is terugbe
taald krijgt de lener wat meer krediet Zo
worden woningen als het ware kamer
voor kamer gefinancierd. De rente is fors:
23,5 procent, al ligt de marktrente niet
veel lager. Met de rente-inkomsten kan
RFF, die zich gesteund weet door Hivos,
inmiddels de kosten van haar eigen orga
nisatie dekken.
De stad Ekangala is een agglomeratie van
krottenwijkjes in de provincie Mpuma
langa, zo'n honderd kilometer buiten Jo
hannesburg. De enige reden voor de
300.000 inwoners om zich hier op het
platteland te vestigen is het bestaan van
het industrieterrein Ekandustria. Via de
fabrieken heeft RFF de contacten gelegd
met de tientallen leners die de organisatie
inmiddels in Ekangala heeft „We zijn
hier heel voorzichtig begonnen", zegt
Sonny Ramaano van RFF. „De mensen
vertrouwden ons aanvankelijk niet. Nu
zeggen ze: de regering belooft ons al jaren
huizen en er gebeurt niets, dus daarom
gaan we naar jullie toe.
De eerste resultaten zijn zichtbaar. Links
en rechts, temidden van nog te veel
treurniswekkende taferelen, worden
huisjes in baksteen opgetrokken. „De
mensen doen het helemaal zelf, 's avonds
en in de weekeinden, want ze kunnen zich
geen werklieden veroorloven", aldus
Sonny. Pal naast de nieuwe onderkomens
staan nog steeds de oude hutten van hout
en golfplaat, waarin het nauwelijks
menswaardig wonen is. Sonnv „Die blij
ven bewaard, vooral om zichzelf te herin
neren aan hoe ze vroeger hebben geleefd
De bouwactiviteiten in Egankala stimu
leren ook de lokale ondernemingslust.
Sohn Ngwenya van de Minimarket brengt
cement en bakstenen aan de man. Toch
bespeurt hij weinig vooruitgang. „Als je
hier vijfhonderd huizen bouwt, zijn er al
weer duizend hutjes bijgekomen. Er ko
men er elke dag meer bij Zaken zoals wa
ter en elektriciteit zijn hard nodig. Als
mensen geen water hebben, dan lijden ze.
En geloof me, er wordt hier veel geleden.
..RDP is een druppel op de gloeiende
plaat", vindt Sohn. „De mensen hier be
grijpen ook niets van het systeem van sub
sidie voor huizen. Aan de communicatie
met de mensen waar het echt om gaat
schort veel." Sonnv Ramaano knikt ..Die
is echt heel slecht. Voorlichting gebeurt
alleen via radio en tv, maar de meeste
mensen hier hebben geen radio of tv. Ze
hebben vaak zelfs nog nooit gehoord van
RDP. De fondsen bereiken hen ook niet.
Zo gaat het altijd. Alle aandacht gaat uit
naar de steden.
Onzin, zegt Jon Campbell, die als onaf
hankelijk tussenpersoon werkt voor or
ganisaties zoals Hivos en Novib. Vanuit
zijn kantoor in centraal Johannesburg
volgt hij lopende projecten en beoordeelt
hij nieuwe aanvragen. „Zeker, de mensen
op het platteland worden vaak achterge
steld, maar dat wil niet zeggen dat ze meer
worden achtergesteld dan de armen in de
steden. Er zijn net zo goed ontwikkelings
projecten op het platteland. Meer dan de
helft van de budgetten gaat daarheen."
Opvangcentra
In en rond Johannesburg zwerven naar
schatting 16.000 kinderen over straat. De
opvangcentra hebben maar plaats voor
een fractie van hen. Moira Simpson, op
geleid als sociaal werkster, kon het vier
jaar geleden niet langer aanzien. Ze zocht
de vele straatjongeren op in haar woon
plaats Benoni, een voorstad ten oosten
van Johannesburg, en bracht ze onder in
een voormalig mijnwerkershospitaal dat
ze Kids Haven doopte. Die kids weten
haar tegenwoordig zelf te vinden. Moira
heeft nu de dagelijkse zorg over 173 kin
deren.
De omstandigheden in Kids Haven zijn
onvoorstelbaar. Na vier jaar is het ge
bouw compleet uitgeleefd. De kinderen
slapen op aangevreten matrassen, vrijwel
niets in het gebouw is nog heel en van eni
ge hygiëne is geen sprake. Op de binnen
plaats liggen enorme bergen wasgoed te
wachten totdat de wasmachine gerepa
reerd is. De kinderen zijn gewend aan de
omstandigheden. Ze lachen, spelen,
schreeuwen In elke kamer hangen, als
symbolen van het onbereikbare, posters
van Mel Gibson, Cindy Crawford en an
dere sterren.
Moira: „Ik ben begonnen met jongeren
tussen zestien en twintig. Nu zijn het
vooral kinderen tussen acht en twaalf. Ze
worden steeds jonger. Bijna allemaal
snuiven ze lijm of gebruiken andere mid
delen. Er zitten hier kinderen van twaalf
die al vijf jaar verslaafd zijn. Nagenoeg
alle kinderen komen uit arme gezinnen,
zijn seksueel misbruikt. Ze hebben nooit
nonnen en waarden geleerd, omdat hun
ouders die zelf ook niet hadden. Als een
kind thuis leert hoe hij moet stelen, hoe
moet hij dan het verschil tussen goed en
kwaad kennen?"
Van verschillende kanten krijgt Moira
steun, onder meer van Mensen in Nood en
Stichting Bersheba (die vooral bruikbare
afgedankte goederen in Afrika aflevert),
maar een vast budget is er niet. De huur
van het hospitaal wordt niet betaald en de
staf van Kids Haven - ook mensen die
dakloos zijn geraakt - heeft al twee maan
den geen salaris ontvangen. De toekomst
is uiterst onzeker. De regering wil af van
grootschalige welzijnsinstellingen zoals
Kids Haven en bovendien is er een toe
komstige weg over het terrein van het op
vanghuis geprojecteerd.
Moira is op zoek naar nieuwe huizen: een
voor baby's, een voor meisjes en een voor
jongens. Dankzij een bijdrage van
100.000 gulden van Apeldoomse super
markten heeft ze een ideaal huis voor de
baby's kunnen kopen. De buurt maakt
echter bezwaar. Benoni luvs kidsmeldt
een sticker op de ladenkast in haar kan
toor ironisch. „Ze houden ervan als ze ver
weg zijn", zegt Moira smalend. Ze dreigt
met Kids Haven te stoppen als het lokale
bestuur gehoor geeft aan de protesten,
maar er is niemand in haar omgeving die
kan geloven dat ze dat echt doet.
„Dit werk is loodzwaar en soms wordt het
me gewoon te veel. Ik moet voortdurend
vechten, geld bij elkaar zien te sprokkelen
om de kinderen kleren, eten en onderwijs
te geven. Ik houd oprecht veel van ze. Als
je dat niet doet, dan kun je dit niet aan. We
willen geen instituut met allerlei regeltjes
zijn, maar een thuis voor de kinderen
Het schoolbusje rijdt het terrein op. De
kinderen begroeten Moira als was zij hun
moeder. Moira knuffelt ze allemaal als
haar eigen kinderen.
De contrasten zijn soms onverteerbaar. In
het immense winkelpaleis van Sandton,
een andere voorstad van Johannesburg,
glimmen de marmeren vloeren en blinkt
het goud overdadig. Het is de wereld van
Lancöme, Calvin Klein, Estée Lauder.
Eros Ramazotti zwijmelt uit de speakers,
terwijl minstens de helft van de bezoekers
continu interessant in gesprek is met zijn
zaktelefoon. Zonder zo'n apparaat in de
hand word je in ontwikkeld Zuid-Afrika
niet meer serieus genomen Op een plein
slaan John McEnroe, Björn Borg en ande
re tennisvedettes van weleer voor veel
geld een prestigieus balletje.
Hostels
Denver, een voorstad aan de zuidkant van
Johannesburg, biedt een troosteloze aan
blik. De vele bedrijven die er ooit yvaren
hebben het niet kunnen bolwerken en zijn
opgedoekt. De hostels, de pensions waar
vanouds de gastarbeiders werden onder
gebracht, zijn gebleven en zitten overvol.
Rond de hostels zijn krottenwijken ont
staan, waar duizenden ontheemden op
eengepakt leven zonder welke voorzie
ning dan ook. Kinderen zwerven over
straat en spelen in het straatvuil. 's
Avonds klinken er schoten en vallen er
slachtoffers.
De Nederlander Joop Lensink bekom
merde zich in de jaren zeventig al om de
gastarbeiders en stichtte in Denver een
schooltje voor volwassenen: Ekuk-
hanyeni. De politieke situatie en een aan
slag op zijn leven dwongen hem in 1979
zijn biezen te pakken. Vorig jaar keerde
hij terug De school bleek nog te bestaan
en Lensink heeft zijn missie vervolgd, „De
meeste mensen in de hostels en de kampen
zijn ongeletterd. Ze hebben meestal in
geen jaren gewerkt en kunnen dat vaak
ook niet meer. Ze zijn lui, zonder dat ze het
zelf beseffen."
Lensink richt zijn aandacht nu vooral op
het onderwijs aan kinderen Gele barak
ken doen dienst als klaslokalen. Een ge
stolen oplegger van Rainbow Chicken
staat al maanden nutteloos voor de deur.
(„Als ze 'm niet meer komen halen, dan
vraag ik of wij die wagen mogen gebrui
ken.") De lokalen zitten volgepakt met
kinderen van uiteenlopende leeftijden,
die de eerste beginselen van het delen en
vermenigvuldigen krijgen bijgebracht.
Ondanks de lage levensstandaard dragen
alle leerlingen een keurig schooluniform,
zodat iedereen in elk geval wat uiterlijk
betreft gelijkwaardig is
De banken waarin de kinderen zitten zijn
afkomstig uit Nederland. De stichting
Bersheba heeft het materiaal naar Zuid-
Afrika vervoerd Joop Lensink: „Dat
meubilair wordt in Nederland in tien jaar
afgeschreven, maar het is vaak nog heel
goed bruikbaar. Met alles wat uit Neder
land komt kunnen we wel iets doen." In
een groot leegstaand bedrijfspand staat
nog meer inventaris uit Nederland, waar
onder een compleet laboratorium. Lens
ink heeft plannen om in het gebouw een
groot onderwijscentrum te vestigen.
Vuurgevecht
Purity Magwaza is als sociaal werkster bij
Lensinks school betrokken. Zij begeleidt
enkele tientallen Ekukhanyeni-leerlin-
gen die met grote problemen kampen. De
meeste van hen zijn misbruikt, sommigen
hebben al een zwangerschap achter de
rug of zijn hun ouders kwijtgeraakt. Law
rence, een schuchtere Zulu-tiener, stelt
zich voor. Het weekeinde ervoor is hij,
thuis in Natal, ineen vuurgevecht beland.
Zijn vijf broers zijn daarbij omgekomen.
„Door terug te vechten, wist hij zich te
redden", voegt Purity er nuchter aan toe.
„Het is zwaar werk", zegt Purity. „Ik hou
het alleen vol doordat ik hart voor de kin
deren heb." Joop Lensink: „Het zijn wel
iswaar kinderen met problemen, maar wij
hebben geen problemen met de kinderen.
Ze zijn juist ontzettend leuk En lang
zaam bereiken we wat. Soms denk ik wel
eens- waar ben ik mee bezig? Je kunt maar
een paar mensen helpen, terwijl er zoveel
zijn die het ook nodig hebben Maar je
moet af en toe je eigen wereldje scheppen
en bedenken wat er met die paar kinderen
zou zijn gebeurd als wij er niet waren ge
weest
Sinds de politieke bordjes in het land zijn
verhangen, hebben NGO's het zwaar. De
financiële steun van het buitenland slinkt
en het geld dat voorheen direct bij hen te
recht kwam gaat nu naar de regering, die
slechts een klein deel doorschuift. Hivos-
consultant Jon Campbell: „De relatie tus
sen NGO's en de regering is allerminst
duidelijk. Door de crisis in de financie
ring zijn NGO's ook niet in staat voldoen
de personeel betalen. Samenwerking ligt
voor de hand, want er is nogal wat over
lap. Een van mijn taken is om organisaties
bij elkaar te brengen. Dat gaat steeds be
ter, al kun je organisaties niet dwingen. Je
hebt vaak te maken met sterke individua
listen, die verknocht zijn aan 'hun' pro
ject."
Rendement
Campbell verwacht niet dat de belang
stelling van fondsen voor Zuid-Afrika
snel zal verslappen. „Het gaat uiteinde
lijk toch om het rendement. Je geld beste
den in Zuid-Afrika heeft nu eenmaal
meer impact dan in andere Afrikaanse
landen. Hier kun je met het geld echt iets
verbeteren. Niet in Mozambique, want
daarvoor is dat land al te ver afgegleden.
Ik ben cynisch, zeker, maar ook realis
tisch. Organisaties zoals Hivos en Novib
hebben projecten net zo hard nodig als de
projecten hen nodig heeft. Dat is nu een
maal hun bestaansrecht. Ze moeten geld
kunnen geven en dat gaat in Zuid-Afrika
erg gemakkelijk. Keuze genoeg. Veel an
dere landen kennen niet eens NGO's."
„We maken nu een moeilijke tijd door. Op
de keper beschouwd zijn er weinig echte
succesverhalen te melden. Aan de andere
kant zie je ook veel positieve dingen. We
moeten ons ook realiseren dat dit land
binnen een heel korte tijd een gigantische
omslag heeft doorgemaakt Van sommige
zaken, zoals de misdaden die nu via de
Commissie van Waarheid en Verzoening
naar buiten komen, kun je je nauwelijks
voorstellen dat ze zich nog maar een paar
jaar geleden hebben afgespeeld. We leven
nog altijd in een maatschappij die sterk
verdeeld is en het vraagt tijd om dat te
veranderen Daar is meer voor nodig dan
democratische verkiezingen en een nieu
we regering."
Rolf Bosboom
Dit artikel is onderdeel van een
journalistieke prijsvraag georga
niseerd door 'Vijf voor Afrika', een
samenwerkingsverband
tussen de Fair Trade Orga- $NV tye/.
nisatie. Hivos. INZET, de
Landelijke Vereniging van
Wereldwinkels en SNV.
Acht jonge journalisten van
verschillende regionale
dagbladen zijn naar Afrika
gereisd om een reportage te *e»
maken met als titel: Investe
ren in Afrika't loont de moeite. Doel is
om de lezers een blik op het continent
te gunnen die verder gaat dan de be
kende clichés van honger, oorlog en
natuurrampen. Een deskundige jury
zal op 19 december a.s. aan de beste in
zending de 'Vijf voor Afrika-prijs" uit
reiken in het Museon in den
Haag. De artikelen worden
gebundeld in een krant die
eind november verschijnt. I'
kunt deze gratis krant be
stellen door te bellen naar
INZET: 020 627 33 39.
Behalve de PZC doen de vol
gende kranten aan de prijs
vraag mee: Apeldoornse
Courant, Brabants Dagblad, Gooi- en
Ecmlander, Nieuwsblad van het Noor
den. Tubantia. Utrechts Nieuwsblad,
Zwolse Courant.
voor
„.V»v
