Engelse schrijfsters
voelden de aarde
Zinsbegoochelend Holland
Literaire tuinen in Kent
zaterdag 5 oktober 1996
vrije tijd
Als er één plek is waar vrouwen door de
eeuwen heen hun creativiteit de vrije
loop hebben gelaten dan is het de tuin. Hun
scheppingsdrift en de passie waarmee zij
zich overgaven aan bloemen en planten,
laat zich zowel om psychologische als
sociologische redenen verklaren. Het was
vaak de enige manier om uitdrukking te
geven aan hun artisticiteit en uit het
keurslijf te breken.
Met name in Groot-Brittannië was
tuinieren van alle rangen en standen, al
konden de welgestelden voor het 'vuile
werk' een beroep doen op de
arbeidersvrouwen die voor een paar cent
per uur als wiedster in de tuin werkten.
Gezamenlijk hebben zij echter de paden
geëffend naar andere vormen van kunst.
Wat vrouwen, tuinen en literatuur met
elkaar gemeen hebben blijkt uit een
'literaire tuinenreis' door het glooiende
landschap van het Engelse Kent, die leidt
langs de wereldberoemde tuinen en huizen
van Vita Sackville-West, Gertrude Jekyll
en andere meesteressen in de
hovenierskunst.
Het verhaal gaat dat de voorlaatste ei
genaresse van Great Comp Garden
op haar negentigste is overleden bij het
plukken van gentianen hoog in de Zwit
serse bergen. De reis met de stoeltjeslift
werd de oude mrs. Maxwell, die in 1955
overleed, teveel.
De vastberadenheid waarmee ze het
plantje probeerde te bemachtigen typeert
deze beroemde suffragette, die op haar
landgoed in St. Mary's Platt tal van activi -
teiten voor dames organiseerde: van de
gebruikelijke theekransjes tot verschil
lende takken van sport (het women cric
ket begon hier).
Hoogtepunt
Maar haar grote liefde was de tuin. Al
wordt het zeventiende eeuwse domein en
de daarbij behorende 3,5 hectare stuk
grond tegenwoordig beheerd door een
heer, de women's touch leeft voort. De
kennismaking met de breekbare mr. Ca
meron (mevrouw Cameron ligt achter in
de tuin begraven) en Great Comp Garden
is een hoogtepunt tijdens een literaire tui
nenreis door Zuid-Oost Engeland.
Er is, ook in Nederland, nog steeds een
warme belangstelling voor vrouwen als
Vita Sackville-West, Virginia Woolf en
haar zus Vanessa Bell, die de drijvende
kracht was achter de veelbeschreven
Bloomsbury Group. Dat de liefde, net als
het onkruid, welig tierde in het glooiende
landschap rond Charleston Farmhouse is
niet het enige waarom deze groep avant-
-gardistische kunstenaars nog steeds tot
de verbeelding spreekt. Schilderes Vanes
sa Bell voerde met de schilder Duncan
Brent en de schrijver David Garnett wel
iswaar een onconventioneel huishouden
(haar man Clive kwam zo nu en dan even
langs), maar het huis waar zij verbleven
was zo mogelijk nog minder 'ordinary'. In
het conservatieve Engeland van begin de
ze eeuw probeerden zij kleur te brengen
door bijna alles te beschilderen: van het
behang tot de lampenkappen, de boeken
kasten en de bedden. Verbazingwekkend
is dat zelfs de badkamer kunstig bewerkt
is, inclusief de stortbak van het toilet.
Bloomsbury
De Bloomsbury Group, die vernoemd is
naar de wijk Bloomsbury, bestond uit ex-
-Cambridge studenten die zichzelf re
kenden tot de liberale humanisten. Vanaf
1916 ontvluchtten deze schilders, schrij
vers, dansers en musici 's zomers het vieze
Londen.
Aan de voet van South Downs bij Firle
Beacon kwamen mensen bijeen als Roger
Fry, Vanessa's zus Virginia en haar man
Leonard Woolf, E.M. Foster en Lytton
Strachey, die allen de liefde voor de kunst
deelden. Ook de kinderen (van verschil
lende vaders) lieten zich niet onbetuigd,
zoals te zien is in het kerkje van Berwick
in Sussex. Met Vanessa en Duncan zijn
Angelica en Quinten verantwoordelijk
voor de fresco's in 'St, Michael and all an
gels'. Een roodharige vriendin van Ange
lica heeft model gestaan voor één van die
engelen in The Annunciation (De Maria-
boodschap).
Het huis en de tuin van Charleston Farm-
house zijn in '78 door de National Trust
voor een miljoen pond teruggebracht in
de oude stijl. Op zo'n manier dat je ver
wacht dat Vanessa elk moment kan bin
nenstappen in een van de tien kamers, die
volhangen met werken van Bell, Grant,
maar ook van een aantal tijdelijke bewo
ners.
De beetje boerse tuin achter Charleston
Farmhouse is heel aansprekend. In tegen
stelling tot de meeste staaltjes van hove
nierskunst, beantwoordt het stuk grond
op geen enkele manier aan de toen heer
sende tuinwetten: er groeien - nog steeds
- alleen bloemen en planten die het schil
deren waard zijn.
De tocht voert naar Rodmell, waar de
schrijfster Virginia Woolf woonde met
haar man Leonard. Onderweg naar het
acht kilometer verder gelegen Monk's
House wordt een poging gedaan het beeld
van Virginia als zijnde een tobbende
vrouw in te kleuren: zo schijnt ze een groot
liefhebber te zijn geweest van practical
jokes. Het beeld van de sobere vertrekken,
die ze met Leonard bewoonde, en de
Spartaanse werkruimte waar zij zich aan
het schrijven zette, kunnen echter niet
worden weggewist, in de wetenschap dat
deze manisch-depressieve vrouw zelf
moord heeft gepleegd in de rivier achter
het huis.
Mogelijk nog droefgeestiger word je van
het 'optrekje' waar hartsvriendin Vita
Sackville-West opgroeide. Vita, die tus
sen de huwelijkse staat door meeslepende
verhoudingen had met vrouwen, woonde
tijdens haar kinderjaren op Knole: het
grootste landhuis van Groot-Britanniè
aan de rand van Sevenoaks, ten zuiden
van Londen. In de main hall van het paleis
dat in de vijftiende eeuw is gebouwd voor
de aartsbisschop van Canterbury ligt het
originele manuscript van Virginia's 'Or
lando'. Deze langste liefdesbrief in de li
teratuur is een eerbetoon aan Vita, maar
ook aan Knole, dat eigendom is geweest
van Hendrik VIII en later van Elisabeth I,
die het vervolgens schonk aan haar neef
Thomas Sackville.
Het indrukwekkendst is echter de plek
waar Vita Sackville-West en haar man
Harold Nicolson vrijwel hun hele leven
hebben gewoond, méér nog dan Knole dat
zeven binnenhoven, 52 trappen en 365
vertrekken telt overeenkomstig het aan
tal weken en dagen van het jaar.
Wat begin jaren dertig niet veel meer was
dan een hoop puin, is uitgegroeid tot een
topattractie voor tuin- en literatuurlief
hebbers: Sissinghurst. Het landgoed bij
Cranbrook beslaat weliswaar 120 hectare
grond en verschillende huizenmaar het is
volgens kenners een wonder van even
wicht. De beplanting van de borders in
combinatie met de taxushagen die de tuin
in 'kamers' verdeelt, is uniek.
De zestig jaar oude taxushagen worden
met behulp van een waterpas bijgewerkt-
De hang naar perfectie is echter volko
men begrijpelijk, want de beroemdste
tuin van Engeland trekt jaarlijks tegen de
tweehonderdduizend bezoekers. Sis
singhurst is een 'garden with a view'. Van
welke kant je ook komt, overal heb je
doorkijkjes. Begin juni is de tuin op z'n
mooist, maar er is altijd wel iets wat
bloeit.
Harmonieus
Zo harmonieus als de tuin is, zo afgeba
kend waren de taken van Vita en Harold.
Zij zorgde voor een beplanting die in alle
seizoenen de moeite waard moest zijn,
terwijl Harold zich bezighield met het
ontwerp van de tuin. „Over het algemeen
zijn mannen het meest bedreven in hetbe-
waken van de grote lijnen", licht Julia toe,
terwijl Vita, zoals veel vrouwen, goed
was in details en in kleuren."
De 'hmewalk' is Harolds levenswerk en
bestaat uit een lange, aan elkaar geënte rij
linden met aan weerszijden grote potten
met bolgewassen. Een van Vita's innova
ties is het groeien van rozen op appelbo
men. Hierdoor onstaat een dubbele
'flowering': de appelbloesem bloeit in de
lente, de rozen in de zomer. En dan is er
ook nog de Witte Tuin die in die tijd heel
bijzonder was, de rozentuin, de boom
gaard, de notenhof en de enclave die Vita
heeft gecreëerd om te kunnen genieten
van kruiden, hun geschiedenis, folkore en
geur.
Haar zoon Nigel schrijft in 'Portret van
een huwelijk', dat bestendigheid en ver
andering het geheim vormden van Sis
singhurst: „Als ergens in de tuin het sei
zoen de mooiste bloemen geschonken
heeft, moet dat stuk een jaar braakliggen.
omdat in de natuur alles een cyclus door
loopt en deze niet verdoezeld mag wor
den. De natuur vernieuwt zich eeuwig, als
een toneelstuk met zijn bedrijven en tone
len, de spelers veranderen, maar de tekst
blijft bestaan."
Volgens hem was er voor beiden een 'na
tuurlijk samenspel tussen tuin en boeken'
en was Sissinghurst 'het portret van hun
huwelijk'. Wanneer zijn vader in Londen
was, correspondeerde zijn moeder - vrij
wel dagelijks - over de vraag welke plan
ten er moesten komen en waar ze deze
neer zou zetten. Daarnaast schreef Vita
vele romans en verzorgde ze vijftien jaar
lang een column over tuineren in 'The Ob
server'. Mede hierdoor heeft ze een grote
invloed gehad op de Engelse tuincultuur.
The Manor House
Prachtig ook zijn de twee hectare grond
rond The Manor House in Upton Grev, dat
een ontwerp is van Gertrude Jekyll. De
huidige eigenaars hebben de tuin volgens
haar inzichten gerestaureerd, waarbij een
beroep is gedaan op de erfenis van Jekyll
die uit bijna 2500 werktekeningen en ont
werpen bestaat. Aan de achterkant van
het huis overheersen structuur en symme
trie en aan de voorkant bevindt zich nog
steeds de wilde tuin waar bamboe, beren
klauw en Gelderse rozen naar een ver
scholen vijver leiden.
Bij de met jasmijn, wingerd en klimrozen
begroeide pergola wordt de ware geest
van de tuinierster duidelijk. De huidige
bewoonster, die uit het gazon zelfs de
kleinste oneffenheidjes wegplukt met
haat door rheuma geteisterde vingers,
werkt met een grote bezieling- Vrouwen
als zij zitten nooit voor hun lol in de tuin,
ze zijn altijd bezig.
Ellen Scholtens
Het is pure nep. Zinsbegoochelende
nep, waarin een toerist in precies 23
minuten dwars door Nederland raast. De
op Schiphol landende Boeing 737, het
openklappende landingsgestel, de vlieg
tuigpassagiers die bij het remmen tegen
de rugleuning worden gedrukt, een op
een ducdalf klapwiekende meeuw, Rem-
brandts Nachtwacht die aan gruzele
menten valt en op een gegeven moment
zelfs de van een balkon wuivende konin
gin... Holland Experience oftewel The
Ultimate Sightseeing Show deinst ner
gens voor terug. Zie Nederland in nog
geen half uur. En je hoeft er geen stap
voor te doen.
Wanneer het nieuwe spektakel zijn deu
ren opent is nog niet bekend. Voormalig
journalist Henri Remmers, de initiatief
nemer, is ervan overtuigd dat hij op 1 no
vember z'n eerste gasten kan ontvangen.
Maar wat is zeker bij een ingewikkeld, 15
miljoen gulden kostend project dat al in
augustus had moeten draaien? Sales exe
cutive Vivienne Donné, die (in het Ne
derlands gezegd) mag proberen Holland
Experience aan de toeristen te verkopen,
heeft niettemin 'best' vertrouwen in de
nieuw genoemde datum. Hoewel toch
ook zij met enige onrust door de chaoti
sche bouwput aan de Amsterdamse Jo-
denbreestraat loopt.
Kraker
Klaar of niet klaar, een kraker wordt
Neerlands nieuwste toeristische attrac
tie in elk geval. Driehonderdvijftigdui
zend bezoekers per jaar, dat moet mak
kelijk te halen zijn. Daar zijn alle
betrokkenen het over eens. Van Duin-
Voorbeelden die Diedenk niet heeft. Al
les is nieuw, nog nooit eerder vertoond.
Althans, hij heeft het nergens gezien.
Met als gevolg dat hij en zijn medewer
kers elk probleem (en dat waren er nogal
wat), zelf hebben moeten oplossen. „Het
is zo ingewikkeld allemaal. De toeschou- j
wers bijvoorbeeld zitten op een schijf die I
weer langs bewegende videobeelden 1
wordt gedraaid. Daar tussendoor komen ft
dan nog de effecten die wij hier aan het
maken zijn. Ik bedoel, die duif moet pre-
cies in bijvoorbeeld 4,7 seconden van de I
ene naar de andere kant vliegen. Doet hij j
er 0,1 seconde langer over dan klopt de j
coördinatie tussen beeld, draaiende I
schijf en al die andere dingen niet meer."
Andere dingen die kunnen bestaan uit
stoelen die gezellig beginnen te deinen
als de bezoekers - honderd vijf tig per
voorstelling - op een mosselboot het zee- I
gat uittrekken. Of uit een reusachtige
molenwiek die vlak langs de hoofden van
de toeschouwers scheert. Of de stank van 1
smeltend rubber als de Boeing 737 rem- I
mend op de Kaagbaan van Schiphol gie- j
rend en stomend tot stilstand komt. Die- j
derik grijnzend: „Ze hebben ook nog
geprobeerd de geur van vers gevangen I
mosselen te imiteren. Maar dat is dus op I
een grote mislukking uitgelopen."
Rob van den Dobbelsteen
Holland Expercience opent - zoals het er nu I
naar uitziet - op 1 november haar deuren en is I
gevestigd in de Jodenbreestraat te Amster- I
dam, naast het Rembrandthuis. Er vinden tus- I-
sen 09.00 en 22.00 uur twintig voorstellingen I
plaats: drie per twee uur De toegangsprijs is I
nog niet bekend.
rell-eigenaar graaf Hugo van Zuylen
van Nijevelt (adviseur) tot Perspekt-di-
recteur Albert Diederik die in zijn Haar
lemse atelier aan de Werkmanstraat aan
een hele rij gimmicks sleutelt. Een
meeuw, die krijsend dwars door de zaal
speert? Een met vol zeil over de Noord
zeegolven spuitende windsurfer? Die
eerder genoemde koningin? Een drui
pend net vol mosselen? De twintig knut
selaars van Perspekt zitten nergens mee.
Lassend, boetserend en timmerend wer
ken ze onverdroten voort aan (Diederik)
'een van de leukste klussen die we ooit
hebben gehad.'
't Is groot, 't is moeilijk en 't is vooral
groot. Rails, enorme stellages, motoren
en ingewikkelde relais-kasten moeten er
voor zorgen dat de bezoekers van Hol
land Experience straks aan hun stoel ge
nageld zitten. Niet begrijpend hoe het
mogelijk is dat vanaf het filmdoek zich
plotseling een pirouettes draaiende bal
lerina losmaakt. Diederik: „Endanisdat
nog redelijk eenvoudig. Veel meer moeite
hebben we gehad met die vliegende
meeuw. Die zat eerst vast aan draadjes,
maar dat bleek niet te werken. Te fragiel.
Nu zit hij op een stevige, beweegbare me
talen staak die door een speciale belich
ting niet zichtbaar is."
Het allergrootste special effect in Hol
land Experience, een heuse dijkdoor
braak, werd in elkaar gezet in Engeland.
Momenteel wordt de laatste hand gelegd aan de inrichting van Holland Experience.
Jammer, vindt Diederik, maar ook be
grijpelijk. „Als ik het goed heb, moet er
in één klap tachtigduizend liter water
gecontroleerd de zaal instromen. Wie zo
iets bouwt, dient over enorm veel erva
ring te beschikken. Die hebben we nog
niet We kunnen echt wel wat, doen bij
voorbeeld geweldig veel voor de televi
sie. maar het afstellen van hogedrukt-
anks, het plaatsen van opvangbassins...
foto De Boer
het steekt allemaal bijzonder nauw. Van
daar dat Remmers daar een Engels be
drijf voor heeft gevraagd. Die werken al
jarenlang voor films en musicals. Zij
hebben voorbeelden."
De schrijftafel van Vita Sackville-West in haar torenkamer, foto The National Trust
Doorkijkje in de kruidentuin van Sissinghurst, die zowel geurig als kleurrijk is.
foto The National Trust
