kunst cultuur
Neigend naar melancholie
Onder het beeld van Peter de Grote
Hollandse kolonie
in Sint Petersburg
PZC
vrijdag 16 augustus 1996
Het idee kwam spontaan op, toen ze twee jaar geleden
de brieven voor het eerst onder ogen kreeg. Wat een
geschiedenis, dacht filmmaakster Karina Meeuwse.
Jongetjes van twaalf, veertien jaar, die in de 18e en 19e
eeuw vanuit het nietige Vriezenveen bij Almelo naar
familie in het verre, koude Sint-Petersburg werden
gestuurd. Daar werden ze opgeleid in de handelshuizen
van eerder geëmigreerde Vriezenveners, beter bekend als
de Ruslui. Ze schreven naar huis, over het ijs in de rivier de
Neva, over wandelingen in de stad, over het werk in de
linnenwinkels.
De brieven wakkerden bij Ka
rina Meeuwse een al lang slui
merende 'Russisch liefde' aan. Ze
zag beelden voor zich: het arme
Vriezenveen, de handelskolonie
van de Ruslui en een besneeuwd,
hedendaags Sint-Petersburg. De
beelden werden samengebracht in
een film en een boek.
Volgende week vrijdag, 23 augus
tus, presenteert de cineaste in het
Filmmuseum in Amsterdam de ge
dramatiseerde documentaire De
Ruslui, opkomst en ondergang van
de Vriezenveense handelskolonie
in Sint-Petersburg 1720-1920.
Tegelijkertijd ziet haar Ruslui -
boek het licht.
Nee, zelf verbaast het haar niet in
het minst. De Ruslui waren haar
een film èn een boek waard. Eerst
kwam de film. Sinds Karina
Meeuwse twee jaar geleden suc
cesvol debuteerde met de docu
mentaire De zon heeft alles gezien,
zijn haar plannen om voortaan
achter de camera te werken, vast
omlijnd. Dus zag ze in de Ruslui
eerst en vooral bewegende beel
den. Tijdens het onderzoek naar
de Vriezenveners in den vreemde,
groeiden de stapels archiefmateri
aal in haar werkkamer in Amster
dam gestaag. Al snel kwam ze tot
de conclusie, dat de geschiedenis
van de Ruslui te rijk was voor een
documentaire van zestig minuten.
Ze selecteerde materiaal voor de
film, en toen die 1 februari van dit
jaar was afgerond, zette ze zich
aan haar schrijftafel. „Ik vond het
heerlijk om in mijn eentje te kun
nen werken. Met een film heb j e al-
tij d veel mensen om je heen;
schrijven doe je helemaal alleen.
De editor van de uitgeverij zei me
teen na het eerste 'hoofdstuk:
'Schrijven is voor jou geen pro
bleem'. Datklopte, het verhaalzat
in mijn hoofd, ik moest er alleen
maar voor gaan zitten."
Nu is Karina Meeuwse in afwach
ting van de presentatie van haar
werken en twee weken daarna, 7
september, de opening van het Pe
ter de Grote Jaar in Zaandam.
Diezelfde maand wordt haar film
in Sint-Petersburg vertoond. Er is
een Russische vertaler bereid ge
vonden om als speaker in de bio
scoop op te treden, zodat het pu
bliek niets van de Nederlandse
teksten hoeft te missen.
Strakke gezichten
De filmmaakster verheugt zich al
op haar reis naar Rusland, voor de
vierde keer dit jaar. „Ik voel me er
thuis. Dat land is nog zo heftig, zo
zonder verdoving, het is alsof alles
er heel dicht onder de huid zit. Op
straat lopen de mensen met strak
ke gezichten langs elkaar heen.
Eenmaal binnen vier muren merk
je dat men snel intiem wordt. Dan
voel j e de Russische zielheel groot
en warm, neigend naar melancho
lie. Dat trekt me verschrikkelijk
Karina Meeuwse (1961) is afkom
stig uit Middelburg. Het mag
vreemd klinken, zegt ze, maar al
tijdens haar vroegste jeugd had ze
iets met Rusland. „Mijn vader wil
de me eigenlijk Kalinka noemen,
naar een in die tijd bekend Rus
sisch volksliedje. Mijn moeder zag
dat niet zitten, het was immers nog
volop Koude Oorlog. Als twee- of
driejarige schijn ik altijd naar
Chroesjtsjov gezwaaid te hebben,
als hij op de televisie verscheen. In
de viewmaster waren de plaatjes
van Moskou favoriet." Tijdens de
middelbare schooljaren verdween
het Russische gevoel naar de acht-
rgrond. Maar op de Academie voor
woord en gebaar in Utrecht, waar
ze van 1981 tot 1985 studeerde,
kwam het in verhevigde mate te
rug. Het Ruslui-project was een
ideale gelegenheid om de al die ja
ren sluimerende gevoelens in beel
den om te zetten.
Nieuwe markt
In de film wordt in beknopte vorm
het verhaal verteld van de Vrie
zenveners, die tussen 1720 en 1920
een handelskolonie in Sint-Pe
tersburg hadden. Het is de ge
schiedenis van een arm dorpje in
het veen, waarvan sommige inwo
ners als linnenhandelaar hun
brood probeerden te verdienen.
Duitsland werd in de zeventiende
eeuw een gewaardeerd afzetge
bied. Toen verhalen over de door
tsaar Peter de Grote in 1703 ge
stichte stad Sankt-Pieterboerg
Overijssel bereikten, zagen onder
nemende Vriezenveners een nieu-
we markt in het verschiet. Volgens
de overlevering zou de bijna be-
rooide linnenkoopman Jan Smelt
begin 18e eeuw als eerste zijn ge
luk beproefd hebben. Hij keerde
als een rijk man terug naar Vrie
zenveen, met de boodschap dat in
die verre stad voor iedereen goud
te verdienen was. Dat was het sein
voor ondernemers als Coert Heij-
neman, Wicher 'Jansen, Jan
Scholl, Claas Jansz Kruys en Jo
hannes Engberts om zich op de
Russische markt te begeven.
Vanaf het midden van de 18e eeuw
kregen de Vriezenveners vaste
voet aan de grond in de stad op de
oevers van de Neva. Ze vestigden
verkooplokalen in de Gostinni
Dvor, het nog altijd bestaande
handelscentrum aan de Nevski
Prospekt, de hoofdstraat van
Sint-Petersburg. Hun linnen
werd een gewild artikel, ook leden
van de tsaristische familie meld
den zich regelmatig aan de toon
bank. Aanvankelijk lieten de
mannen uit Vriezenveen hun ge
zinnen in Nederland achter. Pas
als de zonen twaalf jaar of iets ou
der waren, mochten ze mee om
zich in het handelsvak te bekwa
men.
Saamhorigheid
De Ruslui vormden tot ver in de
19e eeuw een gesloten gemeen
schap. Strenge voorschriften
moesten de saamhorigheid in
stand houden. In de film wordt een
bewaard gebleven reglement
voorgelezen: 'Niemand zal een an
der om diens voorspoed benijden.
Niemand die zich in nood bevindt
mag in de steek gelaten worden, in
het bijzonder wanneer het lot hem
al eens getroffen heeft. Moeilijk
heden en omstandigheden in acht
nemend, moeten we onze familie
zo vaak mogelijk opzoeken. We
blijven onze familie trouw en wil
len hun liefde blijven verdienen.
In geval van huwelijk, mag het
ontbreken van schoonheid bij het
vrouwelijk geslacht geen weige
ring zijn haar te huwen, het ont
breken van nederigheid wel.'
Gegoede stand
Zuinigheid met vlijt. Zeker in de
tweede helft van de 19e eeuw be
hoorden de Vriezenveense hande
laars tot de gegoede stand van
Sint-Petersburg. Na het langdu
rige verblijf was het land hen niet
meer vreemd, en werden ze hoe
langer hoe meer in de Russische
maatschappij opgenomen. De
Ruslui werden stadsbewoners, die
hun vroegere leefregels niet meer
zonauwnamen. Vriezenveen werd
voor de meesten een vreemd dorp
in een ver land. Na de eerste woe
lingen in 1905 kwam de Russische
Revolutie in 1917 dan ook als een
harde klap. Buitenlanders waren
niet langer gewenst, met het einde
van het tsaristisch Rusland was
ook het sprookje in Sint-Peters
burg voorbij Het grootste deel van
de Hollandse kolonie koos voor te
rugkeer naar het land van de voor
vaderen, dat voor hen nauwelijks
nog een vaderland was.
Karina Meeuwse heeft die ge
schiedenis van de Ruslui in een
mengeling van hedendaagse en
historische scènes verweven. Ac
teurs van de toneelvereniging van
Vriezenveen reizen gekostumeerd
in een huifkar door het verleden
van hun voorouders. We zien hen
in het veen in Overijssel en in de
steeds rijker gevulde winkels en
appartementen in het land van
tsaar Peter en zijn opvolgers.
Die historische beelden worden
afgewisseld met het reisverslag
van Adinka Teilegen, die in Sint-
Petersburg sporen van haar voor
ouders, de familie Engberts zoekt.
We zien haar in de voonnalige
Hollandse Kerk en in het waren
huis dat na het communistisch re
gime weer in oude luister wordt
hersteld. Karina Meeuwse: „Voor
mij was het een uitdaging om een
dood verleden weer levend te
maken. Vandaar die keuze voor
gedramatiseerde scènes. En na
tuurlijk de reis van Adinka. Ze
ontmoet in Sint-Petersburg Kyra
en haar broer, die afstammelingen
blijken te zij n van de Vriezenveen
se familie Heijneman. Die con
frontatie is essentieel. Kyra en
haar broer zijn in de zeventig, arm
en aan huis gekluisterd. Hun voor
ouders wax*en Ruslui van het eer
ste uur Je merkt dat Adinka en
Kyra dezelfde melancholie de
len."
De Russisch-Nederlandse duali
teit woi-cft in geënsceneerde scènes
voor het voetlicht gebracht.
Adinka ruziet met de Russische
beheerster van de Hollandse Kerk
over het eigendomsrecht, ze zingt
Russische volksliedjes op het ter-
ras van een buitenhuisje. De broer
van Kyra kijkt naar een voetbal
wedstrijd van het Nedeiiands elf
tal en schrijft op een briefje: 'Hup
Holland, hup Koeman.'
Karina Meeuwse: Rusland is nog
zo heftig, zo zonder verdoving.
foto Lex de Meester
„De melancholie is een centraal
thema", zegt de filmmaakster „En
de ontwikkeling van mensen te
gen het decor van de wereldge
schiedenis. Die twee lijnen breng
ik samen in mijn film."
In haar boek over de Ruslui is de
geschiedenis niet opgesmukt met
actuele passages. Het leven van de
ondernemende Vriezenvener-s
wordt met aansprekende levens-
vei'halen uit de nagelaten corres
pondentie ingekleui'd. Op die ma
nier is het boekwerk een welkome
aanvulling op de film.
Jan van Damme
Documentaire; De Ruslui, opkomst en
ondergang van de Vriezenveense handels-
kolonie in Sinl-Petersburg 172-1920, vanaf
15 september in het filmhuiscircuit; volgend
jaar vertoont de NCRV de documentaire op
televisie.
Publicatie: Karina Meeuwse, Opkomst en
ondergang van de Ruslui - Vriezenveense
handelsfamilies in Sint-Petersburg
(1720-1920) A W. Bruna Uitgevers B.V., 192
pag., f29,90.
Ongetwijfeld zal het een
feestelijke, emotierijke
gebeurtenis zijn als de Prins van
Oranje zaterdagmiddag 7
september in het Russische Sint
Petersburg het beeld van zijn verre
verwant tsaar Peter de Grote zal
onthullen. En dan maar hopen dat
ons land vanaf dat moment flink in
de schijnwerpers komt te staan.
We lopen er misschien nu nog
niet erg wai'm voor-, maar
over een paar weken staan we toch
heus, compleet met kroonprins,
premier, een handvol ministers en
de Marinierskapel, in Sint Peters-
burg feestelijk te herdenken dat
tsaar Peter de Grote driehonderd
jaar geleden Nederland, en meer
precies Zaandam, had uitverko-
ren als plaats van eerste kennis
making met het westen. Helemaal
historisch correct is dat niet, want
Peter vex*trok pas in 1697 met zijn
Grote Gezantschap, maar er is wel
veel voor te zeggen om het Peter de
Grote-jaar nu al te laten begin
nen, omdat in 1696 de Russische
vloot, met behulp van Nedexiand-
se scheepsbouwers, gestalte
kreeg.
Dat is dan ook wat de Russen offi
cieel vieren: driehondex-d jaar
Russische vloot. En daarom is de
voox'zitter van hun feestcomité
ook een admiraal. Maar omdat
hier toch een opgelegde kans lag
om de Hollandpromotion een tijd
lang in Rusland extra reliëf te ge
ven, gooide ons ministerie van
buitenlandse zaken er gauw een
'stuurgroep Peter de Grote' tegen
aan, onder leiding van oud-am
bassadeur Buwalda. En zo vieren
wij nu, samen met de Russen, het
zelfde feestje maar dan ieder on
der een eigen naam ongeveer zoals
mensen die vlak na elkaar jarig
zijn wel eens een gezamenlijke
boiTel geven.
Van de plaatsen van handeling,
Zaandam en Sint Petersburg, is
laatstgenoemde het minst rele
vant want de stad aan de Neva
werd pas in 1703 gesticht en be
stond driehonderd jaar geleden
dus niet eens. En Zaandam mag
dan wel zijn fameuze Peterhuisje
bezitten, maar feit is toch dat de
boomlange vorst al na een week de
opdringerige belangstelling van
de lokale bevolking beu was en
haastig de wijk nam naar Amstex--
dam.
Rijk scala
Maar daar gaat het allemaal niet
meer om. Hoofdzaak is, dat ons
land langdui'ig en voluit in de
schijnwerpers komt te staan. Een
programma van tientallen pagi
na's toont een rijk scala: concex--
ten, toneel, film, tentoonstellin
gen, fora, lezingen, vlootbezoeken
en dit alles een heel jaar lang, met
decoxverplaatsingen naar Mos
kou en Amsterdam, totdat op 5 ok
tober 1997 in Den Haag een plech
tige sluitingszitting, bijgewoond
door Russische en Nederlandse
autoriteiten, zal worden gehou
den. Natuurlijk in dezelfde Rid
derzaal als waar Peter px*ecies op
de dag driehonderd jaar eerder
door de Sta ten-Generaal werd
ontvangen.
Het stereotiepe klompen-tulpen
molens-beeld dat de Russen, net
als iedereen, van ons hebben, zal
door dit promo-geweld waax--
schijnlijk niet radicaal woi'den
aangetast, 'maar ik denk wel te
kunnen voorspellen, dat onze ma
nifestatie niet snel vergeten zal
worden', is de mening van mr. L. P.
van Vliet, de algemeen coördina
tor van de Peter de
Grote-manifestatie. In oktober
vorig jaar kreeg deze diplomaat
een telefoontje op de ambassade te
Bi'ussel, alwaar hij de functie van
tweede man bekleedde. 'Tom
Poes, verzin een list', luidde onge
veer de boodschap. Want er waren
wel allerlei plannen in de stuur
Tsaar Peter de Grote.
groep gerezen, maar de sponsoren
wilden nog niet happen. „En dat
di'eigde op een flink debacle voor
buitenlandse zaken uit te draai
en", herinnert Van Vliet zich.
T otaalprogranima
Hij kwam, na enig brainstormen,
met een concept dat wellicht het
best als 'herijking avant la lettre'
getypeerd kan worden: „Ik mikte
op een totaalprogramma van a tot
z, van amusement tot zaken doen.
Alle betrokken ministeries, naast'1
BZ ook Economische Zaken, On
derwijs en Cultuux-, Verkeer en Wa
terstaat, Defensie en Landbouw,
moesten gecoördineerd aan de
slag. Iedereen buiten de ministe
ries moest voorts ex*van doordron
gen worden dat het in het eigen be
lang was om te participeren. Dat
deze Peter de Grote-m'anifestatie
niet alleen voor onze grote jongens
zoals Philips, Shell, Unilever en
AKZO, maar ook voor orxs mid
den- en kleinbedrijf een uitgele
zen kans betekende om op allerlei
bijeenkomsten met kaartjes te
strooien en contacten te verdie
pen. Bijvooi'beeld in het Holland
dorp, waar we met decorhuisjes op
een festivaltex-rein het traditione
le Hollandbeeld gestalte geven,
met een draaiorgel, een windmo
len, klompeixmakers en glasbla
zers."
Van Vliet geeft toe: het zijn voor
namelijk de Nederlandse bedrij
ven die al in Rusland een kantoor
hebben, die te elfder ure zijn gaan
inzien hoe belangrijk deze 'Ven
ster op Nederland'-maand in Sint
Petersburg, van 7 september tot 8
oktober, voor hun verdere functio
neren in Rusland kan zijn.
Voor Peter Van Vliet, de algemeen
coordinator, breken nu spannende
tijden aan. Deze week vertrok het
fx-egat Jan van Brakel richting 'Pi-
ter', zoals de Russen liefkozend
hun Sint Petersbui'g noemen. Aan
boord bevindt zich een nieuw
bronzen afgietsel van het beeld
van de 'tsar plotnik', Peterde Gro
te als timmerman. In 1912 schonk
de toenmalige laatste tsaar Niko-
laas II aan Zaandam, Petersburg
en Poltava (waar Peter een be
roemde veldslag tegen de Zweden
won) elk een afgietsel van dit
beeld, dat Peter toont als een ijve
rig, geconcentreerd ambachts
man, bezig om eigenhandig zijn
land middels scheepsbouw in de
vaart der volkeren op te stoten.
Tijdens de woelige dagen van de
Oktoberrevolutie in 1917 ging het
beeld in Sint Petersbux-g evenwel
verloren.
Zielig
De huidige ambassadeur in Mos
kou, G. W. Baron de Vos van Steen-
wijk, herinnert zich hoe, een paar
jaar geleden, een kleine groep
Russische burgers hem aan
schreef: „,Dat was een nogal zielig
briefje, waarin ze zich als een ini
tiatiefgroepje voorstelden, dat
probeerde een sooi*t kopie van het
beeld in Zaandam weer naar Pe
tersburg te krijgen. Desnoods in
goedkoop plastic. Wij hebben toen-
meteen gezegd: dat moet een roy
aal gebaar van Nederland worden.
En dat wordt het nu ook: prins
Willem Alexander zal het op 7 sep
tember onthullen op de plaats
waar het stond, aan de Admirali
teitskade bij de Paleisbrug.
Alexander Münninghoflt
