Van Eeden onder
de microscoop
NI
Van Os draait
er niet omheen
Jan moet
minder
zitten
droomen
kunst cultuur VRIJDAG 10 MEI 1996 18
Jan Fontijn:
Trots verbrijzeld
letterkundige kroniek
proza
poëzie
herdrukken
vertaald
Frederik van Eeden: Kameleontische persoonlijkheid.
Voor Jan Fontijn (60) is Frederik
van Eeden (1860-1932) de 'ideale
held van een biografie'. Hij wijdde
niet één boek, maar twee boeken aan
hem. In 1990 verscheen het bijna
zeshonderd pagina's dikke
Tweespalt, over Van Eedens leven tot
1901. Onlangs kwam het ruim
zeshonderdvijftig bladzijden tellende
vervolg Trots verbrijzeld uit, over
zijn bestaan vanaf 1901.
Een biografie betekent in Nederland
steevast een dik en degelijk boek over
een grote en dode man. De laatste jaren is
bij ons de biografie een veelbeoefend gen
re geworden. Het is opvallend dat al die
verschillende levensverhalen zo op elkaar
lijken. Dat ligt soms aan de beschrevenen.
Jan Fontijn vertelt in Trots verbrijzeld
dat Frederik van Eeden in 1903 te Amers
foort als leider bij de spoorwegstaking op
trad. In Herman de Liagre Böhls recente
biografie over Gorter konden we lezen dat
deze destijds in Groningen precies dezelf
de rol vervulde.
Maar veel vaker is het aan schrijvers van
biografieën te wijten dat je het gevoel
krijgt: dat heb ik toch allemaal al gelezen?
Je zou haast zeggen dat vele biografen
met hetzelfde recept werken. Een recept
dat blijkbaar voorschrijft datje een leven
altijd onder de microscoop moet leggen en
nooit met het blote oog mag bekijken. In
ieder geval is er in vrijwel alle recente bio
grafieën sprake van een krampachtige
concentratie op details en een beperkt
zicht op de grote lijnen.
Verantwoord
Het boek dat Fontijn schreef, is geen uit
zondering op deze regel. Het is een studie
met alles erop en eraan. Er is een register,
een literatuuropgave, een zeer uitgebreid
notenapparaat. Het werk is verantwoord
van de eerste tot de laatste letter. Het pro
bleem is alleen dat je nooit eens een an
dere biografie te lezen krijgt, een biografie
die opvalt door visie in plaats van door
vlijt, een biografie die niet zwaarwichtig
maar frivool is. Overigens zijn de twee
boeken die Fontijn aan Van Eeden wijdde
niet helemaal onpersoonlijk. In het eerste
deel Tweespalt verhulde hij niet dat het
karakter van de schrijver hem irriteerde.
Steeds waren er zinnen waarin hij duide
lijk maakte dat Van Eeden lang niet zo
edelmoedig was als hij wilde lijken. In dit
pas verschenen tweede deel wordt die lijn
aanvankelijk voortgezet. Op 9 maart 1901
had Van Eeden in zijn dagboek genoteerd:
„Hier begint een nieuwe periode in mijn
leven." Een paar dagen eerder hadden
Truida Everts en' hij elkaar hun liefde be
kend. Hij zou met haar hertrouwen, na in
1907 van Martha van Vloten gescheiden te
zijn. „Het ontluiken van een grote liefde
ging bij Van Eeden altijd gepaard met het
verwoorden van zijn hoge morele inten
ties", merkt Fontijn op. En hij voegt er de
ze boosaardige woorden aan toe: „al was
het alleen maar om zijn slechte geweten te
overstemmen."
Maar geleidelijk wijkt de wrevelige onder
toon, en uiteindelijk krijgt medelijden de
overhand. In het laatste hoofdstuk ver
klaart hij: „Voor de biograaf is de ont
luisterende wijze waarop Van Eeden zijn
leven moest beëindigen, een trieste en
weinig verheffende ervaring." De schrijver
was een 'hulpeloze stakker' geworden, ter
wijl zijn levenslust altijd zo groot was ge
weest. Lezend in deze biografie krijg je in
derdaad bewondering voor zijn daden
drang en zijn veerkracht. Door de grootste
tegenslagen liet hij zich niet afschrikken.
Na een afwijzing begon hij gewoon weer
opnieuw. Zijn hoop op betere tijden lijkt
onverwoestbaar te zijn geweest Mis
schien komt dat omdat hij. zoals Fontijn
het in 1990 noemde, 'een kameleontische
persoonlijkheid' was. Destijds schreef de
biograaf eveneens: „Een Christus werd hij
genoemd, die bij tijden een Satan was."
Hoe dan ook. er ligt een wereld van ver
schil tussen ideaal en praktijk bij deze au
teur. Hij verkondigde 'de liefde en de blij
de wereld', maai- zijn levensloop is een
aaneenschakeling van polemieken en
conflicten. Van de kolonie Walden be
weerde hij een paradijs te willen maken,
maar al snel veranderde deze door hem ge
leide gemeenschap in een hel. En wat zijn
letterkundige loopbaan betreft: hij reken
de op de Nobelprijs, maar moest in werke
lijkheid aan de kost komen met lezingen
in Alkmaar en Almelo. Hoeveel hij in zijn
leven ook ondernomen heeft, de literatuur
heeft bij hem toch altijd voorop gestaan.
In de ogen van de Nederlandse critici kon
hij in zijn tweede levenshelft geen goed
meer doen. Maar een Duitse tournee in
1910 was bijzonder succesvol en er zijn
meer blijken van erkenning buiten Neder
land. „Wat een triomf zou het niet zijn als
hij in het buitenland de lof kreeg, die hem
in eigen land onthouden werd!", leest de
biograaf zijn gedachten.
In het Nederlandse literaire leven was hij
geleidelijk alleen komen te staan. Toen hij
in de jaren van zijn geestelijke aftakeling
tot de rooms-katholieke kerk toetrad,
werd het isolement compleet. Zijn beke
ring heeft destijds haast even sterk de
aandacht getrokken als een halve eeuw la
ter die van Reve. Maar heel anders dan de
laatste, heeft Van Eeden zich door de kerk
de wet laten voorschrijven. In de inleiding
van een essaybundel zei hij zonder om
haal 'dat hij in alles boog voor de kerkelij
ke autoriteiten;.
Rampjaar
Ook op allerlei andere gebieden was er
vaak tumult rond Van Eeden. De ene keer
kwamen de bakkers op Walden tegen zijn
bewind in opstand. De volgende maal wa
ren er moeilijkheden bij de door hem ge
leide spaarkas voor arbeiders 'De Een
dracht'. Het jaar 1907 werd een rampjaar
voor hem. Het was het jaar van zijn schei
ding. maar ook het jaar van grote finan
ciële problemen. Hij verloor een kwart
miljoen gulden, des te meer reden voor vi
sioenen over de Nobelprijs.
Er volgden toch weer 'jaren van stijging'.
Twee Amerikaanse presidenten ontvin
gen de wereldverbeteraar Er werd in de
Verenigde Staten een op zijn ideeën geba
seerde kolonie gesticht, Tijdens de Eerste
Wereldoorlog speelde hij een rol als vre
desapostel. Hij sprak onder meer met de
Engelse minister-president over een ge
heime conferentie tussen de strijdende
partijen. Naast zijn sociale interesse heeft
Van Eeden ook altijd belangstelling voor
paranormale zaken gehad. En er zijn nog
veel meer aspecten aan hem te ontdek
ken. Door al die variatie, zijn tegenstrij
digheden. de spanning tussen droom en
daad blijft deze levensgeschiedenis
boeien. Zelfs in twee overmatig dikke en
degelijke boeken.
Hans Warren
Jan Fontijn: Trots verbrijzeld Het leven van
Frederik van Eeden vanaf 1901 - 672 pag t ge
bonden l geïllustreerd65.- - Querido. Amster
dam.
Guus Luijters: De verdwenen stad
(Veen, 24,90). Verhalen over het leven
in Amsterdam, een stad. waarin alles
veranderd is.
Sera Anstadt: De tralies van de tijd
(Bzztóh, 176 blz.) Roman over de keuze
voor de vrijheid die ieder mens - steeds
opnieuw - moet maken.
Huub Oosterhuis: Een huis waar alles
woont (Balans, 190 blz.. ƒ35.-) In Een
huis waar alles woont bundelt Ooster
huis zijn gedachten over wat hem be
zielt: de taal, de poëzie, het socialisme
en de Bijbel.
Hafid Bouazza: De voeten van Abdul
lah (Arena, 140 blz., ƒ24,90). Verhalen
bundel, debuut, van de in Marokko ge
boren Hafid Bouazza (1970).
Harry Seip: Schemergrauw (Kwa
draat, 134 blz., 29,90). Na Piëta (1991)
tweede roman van Harry Seip.
Paul van Aken: Hubert Lampo. De
schrijver van het onzichtbare (Meu-
lenhoff, 336 blz., 45,-). Studie naar het
magisch-realisme in het uitgebreide
oeuvre van Hubert Lampo.
Judith Belinfante: En glimp van de
eeuwigheid (De Prom. 98 blz., 24.90).
Korte verhalen die, zonder melancho
lie of zelfbeklag, eenzaamheid als be
staansvorm beschrijven. Een debuut.
Lidy van Marissing: Ontcijferend de
gezichten Van Gennep, 72 blz., 24,90).
Derde dichtbundel van Lidy van Ma
rissing.
Hendrik Conscience: De Leeuw van
Vlaanderen (Davidsfonds, 417 blz., 850
BF). Heruitgave originele versie van
dit literair-historisch monument uit
1830.
Victor Bockris: Lou Reed (Maarten
Muntinga/Rainbow Pocket, 729 blz.,
20.-). Biografie van Lou Reed, muzi
kant, de man van legendarische al
bums als Transformer en Berlin en lei
der van de Velvet Underground.
Zusters aan de macht (Prometheus,
192 blz., 19,90). Lydia Rood stelde een
bundel verhalen samen over vrouwen
die 'het gemaakt hebben'. Auteurs:
Alice Walker, Fay Weldon, Anne Veg-
ter, Tessa de Loo en anderen.
Moeders (Prometheus, 180 blz.,
19,90). Verhalen over moeders, ge
schreven door hun (Nederlandse en
Vlaamse) zonen. Bloemlezing, samen
gesteld en ingeleid door Ronald Gi-
phart.
Philip Roth: Sabbaths theater (oor
spronkelijke titel: Sabbath's Theater,
Meulenhoff. 480 blz., 49.90, vertaald
door Babet Mossel). Nieuwe roman
van Roth. zijn eenentwintigste, be
kroond met de National Book Award
1995. Hoofdpersoon in het boek is de 64-
jarige Mickey Sabbath, eens gearres
teerd wegens handtastelijkheid bij een
jeugdige studente. Zijn buitensporige
geslachtsdrift speelt hem nog steeds
parten: hij vereert de ontucht als prin
cipe.
Iva Hercikova: Hester of waar vrou
wen blijven (Arbeiderspers, 303 blz.,
39,90, vertaald door Edgar de Bruin).
De Tsjechische Iva Hercikova schreef
naast romans ook kinderboeken en
Irene Gonzalez Fret: Op het water ge
schreven (Bert Bakker, 222 blz..
29,90, vertaald door Heyo W. Altingi.
Erotische roman over de liefde tussen
twee vrouwen. Irene Gonzalez Frei is
het pseudoniem van een jonge Spaans-
Amerikaanse studente, woonachtig in
Rome, die wil blijven schrijven in de
anonimiteit,
Roddy Doyle: De vrouw die tegen de
deur aan liep (oorspronkelijke titel'
The Woman Who Walked Into Doors.
Nijgh Van Ditmar. 202 blz.. 34,90,
vertaald door Rob van Moppes)
Nieuwe roman van Doyle over een
vrouw die. na het bericht dat haar man
is doodgeschoten, terugkijkt op haar
huwelijk, vol met drank en geweld.
Slavenka Drakulic: De vrouw die
haar minnaar opat (oorspronkelijke ti
tel: Bozanska glad. De Prom, 34,90,
vertaald uit het Kroatisch door Reina
Dokter). Eerste vertaalde editie van
Drakulics nieuwe roman. Het verhaal
gaat over de tragische liefde tussen een
Poolse vrouw en een Braziliaanse man
tijdens hun verblijf in New York.
lcf3IMichal Vieioegh: De opvoeding
van Boheemse meisjes (Wereldbiblio
theek, 192 blz., 34,50. vertaald uit het
Tjechisch door Edgar de Bruin). Ro
man uit 1994 van Micffal Viewegh, au
teur van Te gekke jaren. Het verhaal
gaat over een jonge leraar die door een
miljonair wordt gevraagd diens doch
ter met een cursus 'creative writing' uit
haar liefdesdepressie te halen.
Van Dis gast
van Leidse
universiteit
Adriaan van Dis wordt de nieuwe
gastschrijver aan de Rijksuniversi
teit Leiden. Tijdens het eerste semes
ter van het studiejaar 1996/97 geeft hij
colleges literatuur aan studenten van
de letterenfaculteit. Hij sluit zijn
gastschrijverschap af met twee open
bare lezingen, de zogeheten Albert
Verwey lezingen.
Van Dis volgt de Vlaamse auteur Kris-
tien Hemmerechts op die nog tot mei
colleges in Leiden geeft. Het gast
schrijverschap bestaat sinds 1985 aan
de Leidse universiteit. Het is een sa
menwerkingsverband van de letteren
faculteit. de K. L. Pollstichting voor
Onderwijs. Kunst en Wetenschap.
NRC Handelsblad en het Leids Univer-
siteits Fonds.
Aanstaande zondag zullen er weer
vele geciteerd worden: gedichten
over moeders. Er zijn in de Nederland
se literatuur honderden verzen met in
de hoofdrol de moeder. Meestal is het
wat sentimentele poëzie, een enkele
keer is de toon hardvochtiger. Willem
Elsschot schreef bijvoorbeeld het son
net 'Moeder' dat grimmig besluit:
„Drink dus een borrel bij een passend
lied, daar schele Piet reeds met uw
tenen trekt." In meer dan één opzicht
doet het hierbij afgedrukte 'Met de
beste wensen' daar niet voor onder.
Het is een gedicht dat de lezer hoe dan
ook raakt, een gedicht waar je niet on
deruit kunt. Dit bewogen moederge
dicht komt uit Beurtzang, het eerste
poezieboek van Th. van Os (geb. 1954).
Het is zeker niet het gaafste dichterlij
ke debuut van de laatste tijd. Maar be
halve het gedicht over de demente
moeder, staan er nog een paar opval
lende verzen in deze bundel. Van Os
draait er niet omheen Op de eerste
bladzijde zegt hij het luid en duidelijk:
'een goede beurt is ook een goed ge
dicht' Poezie moet volgens hem een
even opwindende ervaring zijn als sex.
Een gedicht dient zich op een heftige
manier in de lezer te ontladen. Van om
wegen houdt hij duidelijk niet: 'Wat is
er mooier dan geneukt: de benen in
een v en wijd of juist geknield'. En in
het vervolg van dit gedicht betoont hij
zich nog minder terughoudend.
Van Os verrast juist vanwege zijn di
rectheid. Geen regel blijft in het vage.
iedere ervaring is herkenbaar. Beurt
zang werd bovendien fraai opge
bouwd. Er zijn onder meer afdelingen
met familieherinneringen, met homo-
erotische poëzie, met joodse verzen
('Thora, letter van de wet voedings
plaats en test van het geniet bron van
leven en van harmonie') en met gedich
ten over afscheid. Er mag veel op dit
werk zijn aan te merken: de zwakke
vorm en de zware woorden. Toch weet
Van Os de lezer te verleiden met deze
poezie waar pit in zit.
H. W.
Th. van Os: Beurtzang. Gedichten - 72 pag 1
29.90 - De Arbeiderspers. Amsterdam-Ant
werpen.
Met de beste wensen
Laat moeder lopen:
Laat haar lopen langs de overwegen, onbewaakt,
laat haar gillend lachen in de regen of halfnaakt
vreten uit een vuilnisbak en dure ringen kopen.
Laat moeder gaan:
Verniel de ingewikkelde tegendraadse sloten,
breek de ruiten op de tuin gelegensla de kloten
van het Huis kapot, die bloedzuigers uit haar bestaan.
Wanneer ze dood is vieren we een feest
ter afscheid met elkaar en ive bepraten
hoe lief en leuk ze voor ons is geweest.
En later, als ive aangeschoten raken,
vertellen we elkaar hoe toe haar haatten
en schelden we tot aan het ochtendbraken
Het is alweer twaalf jaar geleden dat er
een roman van hem verscheen, des
ondanks blijft Jan Wolkers in het nieuws.
Nu weer omdat in het Letterkundig Mu
seum in Den Haag - tot en met 25 augus
tus - een aan de vorig jaar zeventig gewor
den schrijver gewijde tentoonstelling te
zien is. Ter gelegenheid van die expositie
verscheen een schrijversprentenboek
over zijn 'leven en werk' onder de titel Tijd
bestaat niet. Het boek begint met een ge
sprek tussen Wolkers en Hella Haasse. Ze
vraagt hem onder andere waarom hij na
De onverbiddelijke tijd geen romans meer
heeft geschreven. Het komt omdat hij he
lemaal opgaat in de opvoeding van de
tweeling Tom en Bob: „Dat is geen opoffe
ring. het is het leukste watje kan doen
Jan Wolkers bezichtigt 'zijn' tentoonstelling in het Letterkundig Museum in Den Haag. foto Klaas Koppe
Overigens heeft hij de laatste jaren méér
gedaan: hij maakte beelden en ontwierp
monumenten, maar interessant is vooral
dat hij zich ontwikkelde tot een van Ne
derlands beste essayisten.
Zijn pas verschenen boekje Icarus en de
vliegende tering is een essay over de En
gelse dichter John Keats en diens ode 'To
Autumn'. Het is een schitterend stuk. ge
schreven in de weelderige stijl en door
drenkt van het ongeremde enthousiasme
die we van hem kennen. Maar of deze met
veel moeite tot veertig bladzijden opge
blazen beschouwing - waarvan niet wordt
aangegeven dat die op 29 december 1995
in NRC-Handelsblad te lezen was - nu het
werk is waar de gemiddelde Wolkers-fan
op zit te wachten, vraag ik me af.
Hij of zij zal waarschijnlijk wèl gelukkig
zijn met het rijk geïllustreerde Tijd be
staat niet. Jan Wolkers heeft al eens eer
der een autobiografie in foto's en docu
menten gepubliceerd. Werkkleding heet
te dat in 1971 verschenen boek. Maar hij
heeft ervoor gezorgd dat er nauwelijks
overlappingen zijn. In het oude fotoboek
kregen we bijvoorbeeld zijn rapport uit de
derde klas van de lagere school te zien
('Jan is lui en ongehoorzaam"). Deze keer
is de beurt aan het rapport uit de tweede
klas ('Jan gaat over naar klas 3. Hij moet
daar wat minder zitten droomen').
In Tijd bestaat niet kunnen we heel veel
kanten van Wolkers ontdekken. Hij gunt
de kijker meer dan één blik in zijn fascine
rende verzameling etnografica. We krij
gen zijn familie, zijn geliefden en zijn
vrienden te zien. We achterhalen dat hij
niet als prozaschijver maar (in 1957) als
dichter is gedebuteerd. En zelfs mogen we
een paar keer in zijn geheime dagboek
meelezen. Die notities hebben een uit de
romans vertrouwde toon: „Toen ik spoot
lachte ik als een lawine van bevrij'ding
Godverdomme, zei Mieke, dat gekreur;
van hem, daar ben ik klaar van gekomen
Heerlijk is dat he. Ja, zei Danielle zalig. Ze
wreef het zaad uit over mijn buik."
H. IV.
Murk Salverda en Erna Staal iredactieTijt
bestaat met - leven en werk van Jan Wolkers
Schrijversprentenboek - 160 pag 49,50
Jan Wolkers: Icarus en de vliegende tering-4'.
pag I gebonden 49.50
Beide uitgaven De Bezige Bij. Amsterdam
I
filmscenario's. Begin jaren zeventig
emigreerde zij naar Amerika. Hoofd
persoon in de roman Hester of waar
vrouwen blijven is een welgestelde
vrouw van middelbare leeftijd, die
geobsedeerd raakt door de wereld van
de erotiek.
Iva Hercikova
