iv^s
Massenet was expert van de vrouwelijke ziel
Juist de mooie
herinneringen
zijn het zwaarst
Het leven
van Marten
Toonder
Opera
Hérodiade
PZC_ kunst cultuur
Toonder kon die hulp alleen maar realise
ren door zwijgzaam te zijn. ook tegen zijn
vrouw. ..Ik leefde in de oorlog heel anders
dan zij. Ik probeerde alles gedekt te hou
den. Als dingen gevaarlijk zijn. dan praat
je daar niet over. Daar hoef je geen Gro
ninger voor te zijn. maar het helpt wel. Na
de oorlog brak die zwijgzaamheid ons op."
Toonder besefte dat zijn vrouw erg veel
last had van de oorlog, toen ze de stuipen
op het lijf gejaagd kreeg door een 'kollend'
meer. Tijdens een vakantie in Ierland
slaat een meer als het ware op hol'Op ver
schillende plekken verhieven zich de
fonteinen, en het was alsof al die rondcir
kelende spiralen zich buigend en zwaai
end naar de oever begaven.'
Kaboutertjes
Opnieuw een onverklaarbaar natuurver
schijnsel. Hoe waar moet een autobiogra
fie zijn? „Ik zou zeggen- de inhoud moet de
lading dekken Het moet geen verdraaid
geval zijn. Dat is dit boek beslist niet. Er
komen dingen in voor die je begrip te bo
ven gaan. Ja. dat is wel waar Ik heb toen
ik pas in Ierland zat. veel over dit soort
verschijnselen gepraat en ik kreeg de
naam van de man die kaboutertjes zag. In
Nederland. Dat is per se niet de bedoeling,
ik ben een Groninger en ik zie niet gauw
kaboutertjes. Ik zie wel dingen die ik niet
.helemaal begrijp."
„Toen wij bij dat meer Doo waren, merkte
ik dat mijn manier van denken, zonder dat
ik het wist. afgeweken was van de hare.
Voor mijn vrouw zat er een bedoeling ach
ter dat meer
Op het eind van zijn boek duidt Toondei
de heftige reactie van zijn vrouw op dat
kollende meer als volgt: 'Ze herkende dat
soort uitbarstingen bij zichzelf, en het was
wel degelijk de oorlog.'
Vijftig jaar na dato is bij het lezen van On
der het kollende meer Doo, Toonders spijt
over zijn zwijgzaamheid nog steeds voel-
baar. „Achteraf weet ik dat er heel veel
voorvallen zijn geweest, waarbij ik echt
een gelukkig man was. zonder dat te be
seffen. Ik had het niet door. Ik dacht dat
het normaal was. Veel mensen hebben
dat. Ze zijn gelukkig, maar ze weten het
niet. Om kleinigheden maken ze ruzie.
Zonde."
Regenboog
Dat hij samen met zijn vrouw in een regen
boog heeft gestaan - daarbij verbleekt,
zou je zeggen, iedere pot goud - doet wei
nig af aan dat gevoel van Spijt. „De afloop
is heel goed, maar de afloop bepaalt nietje
leven. Het is geen troost geweest toen ze
dood ging. Integendeel. Het blijft vrese
lijk Juist de mooie herinneringen zijn het
zwaarst. Omdat je die nooit herhalen
kunt, nooit mooier kunt maken dan ze wa
ren Dat laatste hoofdstuk was heel moei
lijk om te schrijven. Op het moment datje
het opschrijft, wordt het weer levend. Aan
de ene kant was dat prettig. Een enkele
keer werd ik er zwaarmoedig van. Vooral
bij passages over het huwelijk. Dingen die
verpest zijn. Toch het idee hebben dat je
periodes in je leven verkeerd gebruikt
hebt, dat is bitter."
„Weet u, ik heb alles gehad. Iedereen die
ik kende, die ik liefhad, is gestorven. Ik zit
nu weer in mijn eentje. Goed, ik heb een
vrouw ontmoet van wie ik houd. En ik
weet, ik ga met haar trouwen, maar ik
weet ook dat dat niet langer dan een paar
jaar duren zal. En ik vind het ook heel ver
standig, van mijzelf dan, om daar reke
ning mee te houden. Het is niet reeel om te
zeggen dat we nog lang en gelukkig zullen
leven. Als je gelukkig leeft, is elke goede
dag meegenomen, maar morgen kan het
anders zijn. Je leeft bij het moment eigen
lijk. Je moet het moment kunnen waarde
ren. Op die manier weetje ook wanneer je
gelukkig bent. Je geest moet goed zijn.
Dat is heel belangrijk. Die geest kan er dus
ook voor zorgen datje op je 83ste nog ver
liefd wordt. Ik waarschuw u! Dat gaat niet
over. Hersens kunnen slijten, je kunt de
biel worden, dan houdt alles op. Maar als
dat niet zo is, als alles blijft functioneren,
dan ben je niet anders dan toen je twintig
was. De geest is wat dat betreft niet verou
derend. Hij verrijkt misschien een beetje.
Dat gevoel heb ik. Je leert. Je maakt een
soort evolutie door. Ik geloof wel datje een
soort doel in je leven hebt. Bijvoorbeeld
dat je beter begrijpt wat geluk is. Hoe het
ook verder gaat... het heeft een doel."
Bram Hulzebos
Marten Toonder. Onder het kollende meer Doo
derde deel autobiografie, 39£0
Koning Herodes begeert zijn stiefdochter Sa-
lomé. Maar Salomé wil de profeet Johannes
de Doper. Niet alleen Richard Strauss, ook Jules
Massenet heeft op dat gegeven een opera geba
seerd. Van diens herontdekte Hérodiade versche
nen eensklaps twee cd-producties. Een en al quasi-
exotische pracht.
Krijg Parijzenaars maar eens zo ver, dat zij een
cultureel evenement in het buitenland gaan bij
wonen. Toch reisden in de derde week week van
december 1881 ruim vierhonderd Parijse opera
liefhebbers naar Brussel. Daar ging op 19 decem
ber van dat jaar in De Munt de opera Hérodiade
van Jules Massenet in première.
De Belgische koningin was er bij. evenals de com
ponist Saint-Saëns en een groot aantal andere
componisten, onder wie Godard. Guiraud en Ge-
vaert. Want ook de muzikale elite wilde de nieuwe
opera van de populaire 39-jarige componist ho
ren.
Hérodiade werd één van de grootste successen in
de geschiedenis van De Munt. Binnen één seizoen
werd het werk maar liefst 55 keer opgevoerd. Veel
Parijse bezoekers van de première spraken er na
thuiskomst schande van, dat hun stad deze kans
had laten liggen. Auguste-Emmanuel Vaucorbeil.
directeur van de Opéra de Paris, had het werk af
gewezen. Uit jaloezie, beweerden boze tongen.
Want de directeur was zelf een (onsuccesvol) com
ponist.
Omstreden
Zowel gravinnen als dienstmeisjes floten de aria's
van Massenet. Bizet had het goed gezien. Na Mas-
senets eerste succes-opera Le roi de Lahore
schreef hij: „Dat kereltje zal nog eens over ons al
lemaal heenlopen."
Wat was het geheim van Massenet? Ten eerste
zijn gevoel voor fraai gewelfde melodieen in com
binatie met dromerige, sensuele akkoorden. En
zijn hang naar traditie, in combinatie met moder
ne snufjes, die het publiek aanspraken. Exotische
onderwerpen, daar hield hij ook van. En hij greep
graag naar libretti, die - zie Hérodiade - zowel een
portie erotiek als een dosis religie bevatten. Zijn
collega Vincent d'Indy, een strenge contrapunt
leraar. sprak over Massenets 'érotisme discret et
quasi-réligieux'. Tegenover hem zou Massenet
eens gezegd hebben: „Ik geloof helemaal niet in
dat kruiperige Jezus-gedoe. maar het publiek
houdt er van en we moeten het eens zijn met het
publiek."
Liefde
Het 'kruiperige Jezus-gedoe' zoals dat door Mas
senet werd bedreven viel echter niet bij iedereen
in goede aarde. Toen Hérodiade - een opera over
ten eerste de liefde van prinses Salomé voor de
profeet Johannes de Doper, ten tweede die van
Herodes voor zijn stiefdochter Salomé - kort na
de première in Lyon zou worden opgevoerd pro
testeerde de plaatselijke aartsbisschop. Maar zijn
voorstel om zowel de componist als de libretto
schrijvers (Milliet en Grémont) te excommunice
ren werd door paus Leo XIII verworpen.
Hérodiade maakte al spoedig een triomftocht
door de hele wereld. In 1889 was Rio de Janeiro
aan de beurt, in 1892 New Orleans en in 1894
Kairo. Ook Nederland deed mee. In de onlangs
verschenen 'Annalen van de operagezelschappen
Placido Domingo als Johannes de Doper en Re-
nee Fleming als Salome in de opera Herodiade
van Jules Massenet.
in Nederland' tellen we tussen 1896 en 1918 25 pro
ducties van Hérodiade. En dan is het stil. Sinds
die tijd is het werk nooit meer in ons land opge
voerd.
Pas na de Tweede Wereldoorlog kwam in zekere
mate een herwaardering. En in de jaren zeventig,
de bloeitijd van de stereo-langspeelplaat, ver
schenen diverse opnamen van inmiddels volsla
gen vergeten Massenet-opera's als La Navar-
raise. Esclarmonde, Le Cid en Therèse. Maar Hér
odiade. eens één van de beroemdste partituren
van deze componist, werd nog altijd genegeerd.
Nu zijn er dan eensklaps twee cd-uitgaven. Die
van Sony is een live-registratie van een opvoering
in San Francisco, met Valeri Gergjev als dirigent
en niemand minder dan Placido Domingo als de
profeet. EMI maakte een studio-opname in Tou
louse onder leiding van Michel Plasson Ze verto
nen vrij grote verschillen. Allereerst wat de noten
zelf betreft. Tegenover de complete Hérodiade
van Plasson staat de hier en daar voor het theater
wat gecoupeerde versie van Gergjev, die dan ook
aan twee cd's genoeg had. EMI had er drie nodig
Concentreren we ons op de uitvoering dan komen
eveneens duidelijke verschillen aan het licht.
Gergjev heeft iets meer gevoel voor de dramati
sche spanning in de muziek, terwijl hij aan de an
dere kant ook het poëtische aspect sterk laat
spreken. Zijn sterk theatrale interpretatie - ook
letterlijk, want er zijn veel toneelgeluiden hoor
baar - biedt iets meer contrasten dan de uitvoe
ring van Plasson. die bovendien solisten met lich
tere stemmen heeft.
Hoofd
Wat mag de onvoorbereide muziekliefhebber van
Hérodiade verwachten? Punt één: vergeet Ri
chard Strauss met zijn Salome. Niet alleen ont
breekt bij Massenet het afgehakte hoofd van de
profeet, ook de muziek is volstrekt niet zo neuro
tisch als die van de Duitse componist. Wellui
dendheid. daar streefde de Franse componist
naar
Misschien is Hérodiade niet Massenets beste ope
ra. maar het is wel een werk dat meer kanten van
zijn creativiteit toont dan welke andere partituur
ook zowel de vervoerende melodieën als de
pronkzucht in Meyerbeer-stijl. Het dichtst staat
deze opera bij Verdi's Aida, waarbij de driehoeks
verhouding Salome-Johannes-Herodias corres
pondeert met Aida-Radames-Amneris
Net als Puccini heeft Massenet in veel van zijn
opera's tragische vrouwen centraal gesteld. En
net als zijn Italiaanse collega is hij wel 'een expert
van de vrouwelijke ziel' genoemd. Debussy
schreef over de muziek vap Massenet, dat deze
'bewogen wordt door huiveringen, verlangens en
liefst eeuwigdurende omhelzingen. De harmo
nieën lijken armen, de melodieen op de welving
van een hals'.
Aad van der Ven
Massenet Herodiade Renee Fleming. Placido Domingo.
Dolora Zajtck, Juan Pons en anderen. San Francisco
Opera Orchestra Chorus onder leiding van Valeri
Gergjei - Sony >2 cd'si
Cheryl Studer. Ben Heppner. Nadine Denize. Thomas
Hampson en anderen. Choeur Orchestre du Capitole
de Toulouse onder leiding van Michel Plasson - EMI i3
cd'si.
zijn geweest om in 1992 ina het verschij
nen van het tweede deel van zijn autobio
grafie. Vroeger was de aarde plat) nog
eens te worden beschuldigd van lidmaat
schap van de Kultuurkamer. „Ik had
nooit een moment gedacht dat dat moge
lijk was. Ik was lid van de Vereniging van
Journalisten. Pas een jaar later is de Kul
tuurkamer in het leven geroepen. Dat
enorme onbegrip was irritant. Het irriteer
de me dat zoveel kranten dat verhaal met
vette koppen overnamen, terwijl ik echt
dacht dat ik in de oorlog vrij goed was. We
hebben met z'n allen veel mensen gehol
pen."
Marten Toonder: Weet u, ik
heb alles gehad.
foto Oscar Flos
r. T\/ï arten Toonder is een maandje
lfXover uit Ierland, mede omdat
het derde deel van zijn autobiografie
Onder het kollende meer Doo is
verschenen.
,ter De geestelijk vader van Ollie B.
Bommel, Tom Poes, Kappie en van
tal van andere legendarische
stripfiguren, sluit, 83 jaar oud, met
dit deel zijn autobiografie af: „Geen
autobiografiën meer. Het is een
balans die je opmaakt van je leven.
Ik geloof dat ik daar zo'n beetje klaar
mee ben. Als je drie keer over jezelf
geschreven hebt, dan is dat echt
genoeg, hoor."
Eigenlijk is het een wonder dat Toon
der in drie delen zijn autobiografie
heeft geschreven, want het gaat een beetje
tegen zijn Groninger natuur in om zich op
de voorgrond te stellen. Zijn vader was ka
pitein uit Warffum. Zijn moeder kwam uit
Uithuizen. „Nederlanders zijn praters, die
flappen alles er maar uit. Als je Groninger
bent, dan praatje niet gauw over je gevoe
lens en wat er in je omgaat. Dat gaat nie
mand iets aan. Een soort nuchterheid."
Hij mist Nederland niet. Ruim deftig jaar
woont hij nu in Ierland. „Daar had ik voor
het eerst het gevoel dat ik één was met de
natuur. Dat is in Nederland niet mogelijk.
Je hebt hier wel mooie stukjes groen,
maar overal staan huisjes, overal mensen,
overal verkeer. Vliegmachines. Om dan
plotseling in die stilte te zitten, alleen de
wind te horen."
Terwijl hij beschrijft hoe een wolk over het
land trekt, de schaduw van die wolk over
het veld, lijkt zijn gezicht ineens op het
Ierse landschap: zijn glimlach wordt even
verduisterd, maar dan twinkelt er iets in
zijn linkeroog. „Ik heb echt in een regen
boog gestaan."
Met dat wonderlijke voorval eindigt Het
kollende meer Doo. Hoe waar moet een
autobiografie zijn? „Mijn broer was er hei
lig van overtuigd dat je daar niet in koft
staan, omdat regenbogen wijken. Het is
een soort gezichtsbedrog. Ik wou dat ei
genlijk niet begrijpen, want ik vond het
een mooi verhaal. Dat aan de voet van de
regenboog een pot goud ligt. Ik heb nooit
geloofd dat het niet kon. Het is echt ge
beurd."
Geluk
Dankzij het voorval met de Ierse regen
boog, waar hij - samen met zijn vrouw -
middenin heeft gestaan, is Toonder er in
geslaagd zijn Groninger nuchterheid te
paren aan een diep geloof voor het won
derlijke en geheimzinnige. „Een geloof in
ik weet niet wat. Een geloof in mijn eigen
geluk."
Sterke staaltjes staan er in Het kollende
meer Doo, dat de periode tussen de Bevrij
ding en het vertrek van Toonder, in 1963.
naar Ierland beschrijft. Zo vertelt Toon
der dat. in de periode dat zijn tekenstudio
ook zakelijk weer een beetje begint te lo
pen. een uitgever die hem in de oorlog fi
nancieel heeft gesteund, zijn geld terug
wil zien. Toonder kan niet betalen. Een
dag voordat de betalingstermijn ver
strijkt daagt er uit het niets een Engels
man op die zo'n grote order plaatst dat
Toonder aan alle betalingsverplichtingen
kan voldoen.
„Ik heb veel narigheid gehad en zorgen en
moeilijkheden, maar op de een of andere
manier gebeurde er altijd iets waardoor
het weer goed ging."
Toch is het lange tijd behoorlijk fout ge
gaan met Toonder. Tepvijl het succes van
Tom Poes steeds omvangrijkere vormen
aannam. Toonder goede zaken deed. een
film maakte en voor het buitenland teken
de, hadden hij en zijn vrouw Phiny zwaar
te lijden onder de naweeen van de oorlog.
Tot ergernis van Toonder werden NSB'ers
zonder enige vorm van proces geïnter
neerd. vanuit Londen werd een Militair
Gezag aangesteld. Ereraden spraken kun
stenaars die 'fout' waren geweest verma
nend toe en schorsten ze „Al dat onrecht,
al die onzindingen die allemaal in Londen
bedacht waren door mensen die helemaal
niet wisten wat het was om bezet te zijn
geweest. Daar ergerde ik me aan. Het was
een vrij vervelende tijd daardoor,"
Onderduikers
Extra 'vervelend' was het dat de Toonder
werd verweten dat hij in de oorlog had
doorgewerkt, terwijl dat hem juist in staat
had gesteld om onderduikers te helpen.
Ronduit stuitend moet het voor Toonder
