Lichamen zijn
eilanden met
stugge kusten
Hongarije valt weer voor Haagse School
Schiele registreert hartstocht
Verhulde
erotiek in
Oosterse
sierkunst
PZC kunst cultuur
VRIJDAG 12 JANUARI 1996
De laatste tekening is de mooiste - op de avond van de 27ste oktober
1918 tekent Egon Schiele zijn vrouw Edith op haar sterfbed. Zelf is
Schiele dan, net als zij, aangestoken door de Spaanse griep. Zij,
zwanger, sterft de volgende morgen. Hij, nog maar achtentwintig jaar
oud, zal haar maar een paar dagen overleven: op 31 oktober sterft ook
Schiele. De werkelijke tragiek van deze tekening schuilt in het feit, dat
pas als het verval ingezet heeft en de dood zowel het model als de
tekenaar in zijn greep heeft, de ultieme schoonheid bereikt wordt. Wat
een leven lang jachtig en gretig is nagestreefd, wordt pas bereikt als
zeker is, dat er van een herhaling geen sprake kan zijn. Eindelijk vallen
de emoties van waarneming en weergave op vrijwel volmaakte wijze
samen en dan is het afgelopen.
Maclchen-akt,
1914.
Zelden zal er zo'n harmonie - en zo'n
sprekende stilte ook! - geweest zijn
tussen kunstenaar en model als op die ok
toberdag in 1918. Haastig heeft Schiele
Ediths kapsel met wat snelle bewegingen
van het zwarte krijt op het papier gezet
om daarna met intense aandacht de oog
opslag en het handgebaar van het af
scheid vast te leggen. Wie op de tentoon
stelling Egon Schiele - Sammlung Leo
pold Wien in Düsseldorf vervolgens weer
terugloopt in de tijd, weg van de dood,
naar het begin van de expositie en op
nieuw de tekeningen die aan die laatste
voorafgingen nog eens bekijkt, kan dan
ook vaststellen, waarom die laatste schets
de mooiste is. In al die voorgaande teke
ningen viel nog iets te bewijzen. Op al die
bladen moet nog aangetoond worden, hoe
knap, hoe geniaal zelfs. Schiele tekenen
kon. En ook. hoe vernieuwend zijn wijze
van zien en weergeven was.
Dat imponeert des te meer als men daar
bij beseft, hoe jong hij was en in hoe korte
tijd zijn kunstenaarschap tot volle was
dom kwam. Schiele is nog maar zestien als
hij in 1906 op voorspraak van zijn tekenle
raar aan het gymnasium van Klosterneu-
borg ingeschreven wordt aan de Akade-
mie der Künste in Wenen. Twee jaar later
al. in 1908, neemt hij met tien schilderijen
deel aan een tentoonstelling in zijn woon
plaats en in 1909 is hij met vier werken ver
tegenwoordigd op de 'Internationale
Kunstschau' in Wenen. Dan ook leert hij
Gustav Klimt en de architecten Josef
Hoffman en Otto Wagner kennen.
Voorarrest
Even lijkt het met de carrière van Schiele
nog mis te gaan als hij in april 1912 in voor
arrest wordt genomen op beschuldiging
van een minderjarig meisje verleid te heb
ben en de verspreiding van onzedelijke te
keningen. In zijn atelier te Krumau hin
gen namelijk zo maar naaktstudies en ook
poseerden daar wel jonge meisjes. Schiele
was, zo blijkt uit een brief van hem. het
meest geschokt door het feit, dat bij dit
proces een van die 'aanstootgevende' bla
den verbrand werd. Met een veroordeling
tot hetzelfde aantal dagen als het voorar
rest kwam hij alsnog goed weg.
Schieles pad was voor een belangrijk deel
al geeffend door de jaren oudere Gustav
Klimt. Diens zinnelijke naakten gaven ui
ting aan een levensgevoel dat bij het We
nen van die dagen - Freud Hoffmansthal,
Schnitzeler - hoorde: nerveus en deca
dent, of zoals dat in het Duits heet: 'eros-
besessen und todbezogen'.
De naakten van Schiele zijn minder zinne
lijk. Hun magere, soms schonkige lijven
zijn niet echt aantrekkelijk, ook al tonen
ze onbekommerd de door Schiele soms fel
rood gekleurde schelp van hun vrouwe
lijkheid. Hun poses zijn ongebruikelijk:
gehurkt, in zichzelf verstrengeld tot op het
verkrampte af en vaak gezien vanuit on
gebruikelijke standpunten. Opmerkelijk
is ook, dat ze dikwijls als het ware klem
zitten of liggen tussen boven- en onder
kant van het blad en dat delen van het li
chaam weggesneden worden aoor de zij
kanten van het blad. Die keren dat dit niet
gebeurt, laat Schiele onderarmen en -be
nen weg. of hij schildert zoals in het magi
strale doek Sitzender Mannerakt - Selbst-
darstellung uit 1910 een lichaam zonder
voeten.
Registratie
Wat dit schilderij en andere én de meeste
tekeningen met elkaar gemeen heben is
de tectonische contour waarin het li
chaam gevangen is. Alsof de lijn een regi
stratie is van de hartstocht die in zowel
het lijf als de waarneming daarvan gloeit
en broeit. Schieles lichamen zijn vreemde
eilanden met stugge, grillige kusten.
In veel tekeningen laat zich nog goed le
zen, hoe de voorstelling ontstaan is en hoe
de potloodlijn de verbinding tot stand
brengt tussen waarneming en weergave.
Pas als met die meestal heel nerveuze lijn
het onderwerp zijn gedaante gekregen
heeft, doet de kleur zijn intrede. Schiele
was een knap kolorist die met heel weimg
kleur toekon, zoals blijkt uit een reeks bla
den uit 1913. waar de tekening met een en
kel felrood of groen accent verlevendigd
wordt. Maar soms ook kon hij zich bezat
ten aan de kleur zoals in de tekening Moa,
die Tanzerin uit 1911: in feite niets meer
dan een aaneenschakeling van snel en
dun geschilderde kleurvelden, bekroond
door het gezicht van de danseres die over
haar schouder nu nog haar publiek aan
kijkt. Terecht siert haar beeltenis de fol
ders en affiches waarmee op de tentoon
stelling van deze grote Wener geatten
deerd wordt.
Cees van der Geer
Expositie Egon Schiele - schilderijen en teke
ningen uit de Sammlung Leopold, Wenen; tlm 10
maart in Kunstsammlung Nordrhein-Westfa-
len, Grabbeplatz 5, Düsseldorf Open dinsdag t
lm zondag: 10-18 uur <op vrijdag tot 20 uur), iTe
vens van 22 maart-16 juni in Hamburg/Kunst
holle en van 4 juli-20 oktober in ParijslMusée
d'Art Moderne)
Anneke Veldhuisen-Djajasoe-
brata, conservator Indonesië
van het Museum voor Volkenkun
de in Rotterdam, vindt dat de ten
toonstelling beter 'De verhulde
erotiek eindelijk onthuld' had kun
nen heten. Veel van de honderden
meest gouden sieraden op de expo
sitie 'Power and Gold' verwijzen
rechtstreeks naar de vorm van de
vrouwelijke geslachtsdelen, con
creet of abstract. Zoals enkele
enorme oor-sieraden voor vrouwen
bijzonder duidelijk de „verplette
rende mannelijke viriliteit" «Veld
huizen) uitdrukken.
„Al die sieraden hebben de?e dui
delijke vormen omdat ze het grote
belang van het voortbestaan van
de mensheid symboliseren", aldus
Anneke Veldhuizen.
De mamuli-hangers uit Soemba
zijn symbolen van macht. Hun
kracht komt voort uit het samen
gaan van tegengestelde elemen
ten: een abstracte weergave van de
vrouwelijke geslachtsorganen,
maar gemaakt uit het als bij uit
stek mannelijk beschouwde me
taal goud. De grootste en rijkst be
werkte mamuli mochten zelfs nooit
aan het daglicht blootgesteld wor
den.
De tentoonstelling is afkomstig uit
de privé-collectie van het echtpaar
Barbier-Mueller in Genève. De sie
raden en andere kunstvoorwerpen
uit het Zuidoost-Azie van de acht
tiende en negentiende eeuw waren
eerder te zien in Amerika en in en
kele Europese steden. Na deze ten
toonstelling in Rotterdam (die tot
15 september volgend jaar te zien
is) gaat de collectie definitief terug
naar het privé-museum van Bar
bier-Mueller.
Het Museum voor Volkenkunde is
trots op de eigen toevoeging aan de
collectie. Medewerkers van het mu
seum hebben films uit de jaren
twintig gevonden waarop Indone
siërs te zien zijn die sieraden dra
gen zoals ze nu in Volkenkunde te
zien zijn. Anneke Veldhuizen- „Bij
de prachtige tentoonstelling 'Het
Goud der Thraciërs' zag je alleen
maar de sieraden en kreeg je geen
enkel idee hoe de mensen de siera
den destijds gebuikten. Dat kun je
hier wél zien."
De expositie bevat bovendien oude
foto's van mensen die de sieraden
dragen. Dergelijke foto's komen in
veel grotere aantallen terug in de
bijbehorende Engelstalige catalo
gus.
Power and Gold. sieraden uit Indonesië,
Maleisië en de Filippijnen, tlm 1519196,
Museum voor Volkenkunde Rotterdam.
Voor groepen zijn rondleidingen te boe
ken met speciale aandacht voor de
goudsmeedkunst of voor de culturele
achtergrond van de getoonde kunst
voorwerpen. Catalogus f 69,90
Nadat het Haags Gemeentemuseum
vorig jaar in het kader van een cultu
rele uitwisseling een grote overzichtsten
toonstelling van negentiende eeuwse
Hongaarse kunst naar het paleis op het
Lange Voorhout haalde, is het nu de
beurt aan de Haagse School om in Boe
dapest te schitteren.
In de prestigieuze Magyar Nemzeti Gale-
ria (Hongaarse Nationale Galerie) in het
voormalige koninklijk paleis zijn tot en
met 11 februari meer dan 60 schilderijen
en 50 tekeningen van schilders als Weis-
senbruch. Mesdag, Mauve. Jozef Israels,
Jacob, Matthijs en Willem Maris te be
wonderen. De 'crème de la crème' van de
Haagse School, kortom.
Zelfs Vincent van Gogh ontbreekt niet in
de Nationale Galerie. Van Gogh was wel
iswaar geen lid van de Haagse School,
maar de wortels van Van Gogh liggen in
Nederland. De jonge Vincent was een be
wonderaar van onder anderen Mauve en
de Haagse School bleef voor hem altijd
een referentiekader. In de periode 1881-
1883 zwierf Van Gogh bovendien regel
matig rond in Den Haag en omgeving, zo
getuigen tekeningen als 'Bakkerij aan de
Geest, Den Haag' en 'Achter station
Rijnspoor'.
Het unieke van de tentoonstelling over
de Haagse School zit hem echter niet in
de bescheiden inbreng van Van Gogh
(twee kleine olieverf-schilderijen en een
vijftal tekeningen danwel litho's). Het is
de eerste grote tentoonstelling van Ne
derlandse kunst in Hongarije sinds 1910.
Sinds het verdwijnen van het IJzeren
Gordijn wordt er gewerkt aan het her
stellen van de ooit redelijk nauwe cultu
rele banden tussen Nederland en Honga
rije met deze tentoonstelling als (voorlo
pig?) hoogtepunt.
Bedevaart
Voor de Eerste Wereldoorlog, toen Hon
garije nog deel uitmaakte van de mach
tige Oostenrijks-Hongaarse dubbelmo
narchie. waren er tal van contacten, zo
wordt in de helaas slechts in het Hon
gaars verkrijgbare catalogus uitgelegd.
Diverse generaties Hongaarse schilders
gingen in de negentiende eeuw op 'bede
vaart' naar Nederland. Aanvankelijk
Matthijs Maris:
De doopgang in
Lausanne.
Jacob Maris:
Breistertje op
balkon
Montmartre.
vooral om de grote zeventiende eeuwse
meesters te zien, later ook voor de Haag
se School. Schilders als Israël en Mesdag
genoten al vroeg ook in Boedapest een
grote reputatie.
Dat blijkt niet alleen uit het gegeven dat
ze regelmatig gevraagd werden voor ten
toonstellingen in Boedapest, maar ook
uit het feit dat rijke Hongaarse verzame
laars als de families Palfy en Andrassy op
tentoonstellingen en veiligen in binnen-
en buitenland werk kochten van leden
van de Haagse School, zoals het schilde
rij 'Vrouwen in Katwijk' van Israéls en.
een winters strandgezicht van Mesdag
Schilderijen die nu deel uitmaken van de
collectie van het Szepmuveszeti Mu-
zeum (Museum voor Schone Kunsten) in
Boedapest. Ze vormen een interessante
aanvulling op de verder grotendeels uit
het bezit van het Haags Gemeentemu
seum samengestelde tentoonstelling.
Paal
De invloed van de Haagse School op de
moderne Hongaarse schilderkunst valt
niet te onderschatten. Hongaarse schil
ders als Laszlo Paal en Muckacsy gingen
niet alleen op bedevaart naar Nederland,
maar onderhielden vriendschapsbanden
met collega's als Mesdag en Mauve. Zo
wel Mesdag als Mauve kochten ook werk
van hen. Laszlo Paal werkte in de pe
riode 1870-1871 maandenlang in het
Drentse Beilen waar ook Mauve graag
werkte. Helaas is het gros van de ruim 40
schilderijen uit Paal's Hollandse periode
na zijn dood via veilingen verspreid en
uiteindelijk zoek geraakt. Hollandse in
vloeden zijn ook in het werk van schil
ders als Perlmutter, Oszkar Mendlik. die
jarenlang in Aerdenhout woonde, en Ala-
dar duidelijk aantoonbaar.
Veel problematischer is de vraag of. en zo
ja, in hoeverre, de Hongaarse schilder
kunst Nederlandse schilders beïnvloed
heeft. De relatie tussen Nederland en
Hongarije lijkt in dit opzicht verdacht
veel op eenrichtingsverkeer. Maar dat
beeld is wellicht toch wat genuanceerder
dan het in eerste instantie lijkt. Het pro
bleem is dat er simpelweg nog nooit se
rieus wetenschappelijk onderzoek naai-
die mogelijke invloeden gedaan is. Wel
licht ligt hier een mooie taak voor aanko
mende kunsthistorici.
Hans Gertsen
Expositie A Hagai Iskola, tot en met 11 fe
bruari in de Magyar Nemzeti Galena te Boe
dapest. Later dit jaar is de tentoonstelling nog
in Wenen te zien Kunstforumvanaf maarti en
vervolgens in Madnd <Sala de las Alhajasi
