Geef me
kauwgum,
een snoepje,
een dollar
PZC
Hervorming in Cuba
lijkt een illusie
reportage
31
ZATERDAG 6 JANUARI 1996
Op het eerste gezicht lijken de voorzichtige
hervormingen in Cuba enige vruchten af te werpen.
Winkels en horecabedrijven die vorig jaar voor onbepaalde
tijd gesloten leken te zijn, hebben hun deuren weer
geopend. Wat exclusief aan toeristen voorbehouden was, is
nu ook toegankelijk voor Cubanen. Maar wie het eiland
beter kent, maakt zich weinig illusies.
In vergelijking met een jaar geleden ziet het centrum van Havana er veel levendiger uit.Tal van restaurants openen hun deuren
zoals dit café Rapido, waar de bediening op roller skates geschiedt.
El Norte waait in Cuba. Een harde noor
denwind heeft de anders zo tropische
hoofdstad in z'n greep. Cadeautje van de
Amerikanen, zegt de Cubaan en lacht.
Huizehoge golven met witte schuimkop
pen slaan op de rotsen van El Malecon, de
lange boulevard die Havana van de zee
scheidt. Mannen grijpen naar hun hoed,
kinderen hollen dwarrelende kranten ach
terna. Met veel moeite haalt een boer de
kroppen sla uit het zijspan van zijn Russi
sche motorfiets.
De familie Cruz Madeira, een gefingeerde
naam, is al vroeg in touw. Zij hebben, zoals
veel van hun companeros, een zogenoem
de 'paladar' in eigen huis. een clandestien
restaurant waar zowel buitenlanders als
Cubanen kunnen eten. Caridad en haar
man Vladimir werkten beiden in een groot
ziekenhuis. Eerst gaf Vladimir de moed
op; elke dag zeker een uur op de gua-gua
(de bus) wachten en dan voor een appel en
een ei in een microscoop turen om de ene
cel van de andere te kunnen onderschei
den. Het nijpende gebrek aan medicijnen,
de eentonige maaltijden.
Met de paar pesos die de staat hem voor
z'n diensten schonk, kon hij geen enkele
kant op. Caridad laat de distributiezegels
zien, se geven recht op een handdoek per
jaar. een paar schoenen, zolang de scha
mele voorraad strekt. Aan het rantsoen
rijst heeft niemand genoeg.
Maar, probeer ik, vergeleken met vorig
jaar ziet het leven op straat er toch iets
florissanter uit. Was er toen niets te koop,
behalve van een schichtig kijkende buur
man die de broodjes kaas in de kinderwa
gen van z'n zoontje verstopte, nu duiken
overal kleine handeltjes op. Voor de bio
scoop worden pinda's verkocht, verpakt
in strak opgerolde puntzakjes.
Gammele tafeltjes
Er schijnen wisselkantoren te zijn waar
een peso 'convertible' 1 dollar opbrengt.
Aan de kant van de straat, meestal in ei
gen tuin, staan gammele tafeltjes met
plastic gebaksdozen vol zoetigheden. Men
frituurt 'churros' op straat, wat smakeloze
aardappelkoekjes. De bakker heeft weer
brood. Ook de 56 delen verzameld werk
van Lenin zijn bijna overal tweedehands
verkrijgbaar.
Meewarig schudt Caridad het hoofd. „No
te creas", zegt ze. Geloof het maar niet.
„Allemaal schijn, een druppel op een
gloeiende plaat. Je weet niet hoe erg die
mensen moeten lijden om hun nering te
beschermen, hoe ze lastig worden geval
len."
Vanaf 1 januari wordt, voor het eerst sinds
de Revolutie, belasting geheven. De eige
naar van een paladar met 12 tafels moet
vierhonderd dollar per maand gaan beta
len. Het is één van de maatregelen in het
onlangs door Fidel Castro aangekondigde
pakket Hervormingen.
Ik kijk Caridad ongelovig aan, hoe kan
dat nou? Dat verdienen ze nauwelijks. Zij
heeft er blijkbaar minder moeite mee. ook
daar schijnt wel weer een mouw aan te
passen zijn. Vladimir zorgt nu, samen met
zijn moeder, voor de boodschappen, een
zware taak die nu iets verlicht is omdat
het de Cubanen is toegestaan dollars te
bezitten. Voor het restaurant kunnen ze
nu inkopen doen op de markt in Havana.
Aan de ingang van de markt moet ik, als
buitenlandse, een kaartje van 1 peso ko
pen, iets minder dan een cent. Heel anders
dan op de kleurrijke en verzorgde Mexi
caanse markten, ligt het voedsel hier in
slordige bergjes uitgestald. Uien, veel
uien, bananen, een enkele avocado, wat
groenten, kip en varkensvlees, De variatie
is niet echt groot.
Netwerk
Toch zijn er paladars die vorstelijke ge
rechten op het menu hebben staan. Een
hele kreeft, voor acht dollar. Waar ze het
vandaan halen weet niemand, in de loop
der jaren heeft iedereen zijn eigen netwerk
gecreëerd. Voor drie stukken zeep krijgt
Caridad bananen van een coöperatie vlak
buiten de stad. De zeep ruilt ze weer met
haar klanten, vrouwen die bij haar hun na
a's boulevard Malecon, verweerde huizen, overvolle appartementen en fietsen
voorkoming van diefstal maar uit één van de bovenramen gehangen worden.
gels komen lakken. Of ik niet vergeet haar
een paar potjes te sturen als ik weer thuis
ben.
Caridad heeft, vlak na Vladimir, ook haar
baan opgezegd. Het is een groot probleem
in Cuba. Dat iedereen gratis toegang heeft
tot scholing, tot de Universiteit, is een van
de verdiensten van de Revolutie, maar de
salarissen zijn zo laag (ongeveer 180 pesos,
op de zwarte markt doet de dollar 25 pe
sos) dat het werk niet meer opweegt tegen
de beloning.
Vooral het vervoer breekt iedereen op. De
langste rijen staan altijd bij de bushalte.
De door Nederland geleverde stadsbussen
zijn niet opgewassen tegen het tropische
klimaat, de raampjes zijn te klein en kun
nen niet open. Om in een keer veel mensen
te vervoeren, en de enorme schaarste aan
transportmiddelen iets te verlichten, rij
den in Havana de zogenaamde 'kamelen',
of 'vivoras' (slangen): oude Roemeense
vrachtwagens met opleggers en twee gro
te cabines voor de passagiers.
En als je te laat komt, klaagt Caridad, om
dat de gua-gua volzat en de volgende pas
drie kwartier later kwam, krijg je een aan
tekening. Thuisblijven en zelf iets begin
nen is minder demoraliserend en levert
vaak meer op.
Trouw
Net als de meeste Cubanen blijft de fami
lie Cruz trouw aan hun president. In hun
huiskamer wordt kritiek op El Coman-
dante nauwelijks geduld. Het is een intel
ligente en hardwerkende man. vinden ze.
Vladimir zag hem ooit om vier uur 's
nachts van zijn werkpaleis naar één van
z'n huizen aan de haven Hemingway rij
den. Diep in hun hart voelen ze zich schul
dig dat ook zij niet meer meewerken aan
de collectieve opbouw van een socialisti
sche samenleving. Ze worden er in de
straat een beetje op aan gekeken.
Bij Ivan en zijn vader Lazaro een eindje
verderop gaat net de kurk van de fles als ik
langskom met een brief van een naar Me
xico uitgeweken familielid. Don Lazaro
houdt de brief eerst tegen het licht, er
schijnt niets groens doorheen. Ivan ver
ontschuldigt zich steeds voor zijn vader,
een militant revolutionair die net zo fel ge
kant is tegen het imperialisme, de vluch
tende Cubanen en de boycot van de Ame
rikanen als Fidel zelf.
Bestonden de tegenstellingen eerst tus
sen de 'fidelistas' en de anti-revolutionai
ren, nu gaapt een kloof tussen degenen die
wel of geen dollars hebben. „Zij die tegen
ons land zijn" - Lazaro verheft zijn stem -
„moeten hier weggaan, laten ze opdonde
ren naai- Miami." Ivan houdt zijn blik
strak naar beneden gericht als hij zijn va
der antwoordt: „Maar pa, ze zijn niet te
gen ons land, maar tegen de regering. Dat
is heel wat anders."
Pa wil nergens van weten als ik Ivan bijval
en opper dat zijn zoon niet de enige is met
dissidente ideeën over de regering van Fi
del Castro. Wie de kans krijgt, wie het ge
brek aan vrije meningsuiting beu is, lucht
zijn hart bij iedere willekeurige buitenlan
der. „Zie je nou wel", zegt Ivan. „Iedereen
bekritiseert ons systeem." „Hoho", roept
don Lazaro nu, hij praat met zijn wijsvin
ger op ons gericht. „Hoho. niet iedereen
jongetje, niet iedereen. Jullie jongelui zijn
beïnvloed door anderen, het is jullie alle
maal aangepraat."
Ivan maakt duidelijk dat hij het gesprek
moe is, het is natuurlijk niet de eerste keer
dat dit onderwerp ter tafel komt Boven
dien eindigt het steevast met dezelfde mo
noloog van don Lazaro. ...Een overgangs
fasegeduldde Amerikaanse boyco-
tonoverwinnelijk....Fidel heeft het
goed met ons voor....
Later in de lobby van Hotel Nacional,
waar het Zeventiende Internationale
Filmfestival van de Latijnsamerikaanse
cinema zich die dagen afspeelt, trakteer ik
Ivan op een 'mojito', de nationale drank:
rum. limoen, ijs en een mintachtig takje.
Hij voelt zich duidelijk ongemakkelijk.
We hebben het over zijn vader. Ivan be
grijpt zijn standpunten wel. Vooral oudere
mensen zijn bang dat iets anders dan het
communisme zal lijken op de toestand
van voor 1959. Nu hebben ze in ieder geval
schoenen aan hun voeten, nu kan ieder
een lezen en schrijven, krijgt men een pen
sioen en gratis gezondheidszorg. Onder
Fulgencio Batista moet het vooral voor
arme mensen gruwelijk zijn geweest. Zij
zijn er zonder twijfel op vooruit gegaan.
Fidel, zegt Ivan, mag een uitstekend guer
rillaleider zijn geweest, maar als econoom
is hij fataal. Ivan kan tal van voorbeelden
geven. De plotselinge ingevingen van de
president waardoor maanden werk op
eens volkomen nutteloos werden.
Een Cubaanse scenarioschrijver is bij ons
komen zitten. Hij vertelt moe te worden
van dat geschop tegen de Amerikanen.
Niemand gelooft volgens hem meer in een
invasie van de Verenigde Staten waarop
de bevolking zich permanent dient voor te
bereiden. En dat de problemen verdwe
nen zullen zijn wanneer de Amerikanen
hun boycot opheffen is ook nog maar zeer
de vraag.
Benneton
De scenarioschrijver denkt dat Cuba uit
eindelijk voor de economische openingen
in het huidige Chinese communisme zal
kiezen. In wezen is dat al aan de hand.
Sinds kort treft men in plaats van door de
staat aangebrachte socialistische graffiti
als 'Ik leef in een vrij land', nu op weg van
het vliegveld naar de stad billboards aan
met 'United Colors of Benetton', 'Pepso-
dent' en 'Omo'. Om maar iets te noemen.
Van een voormalig medewerker op de Ne
derlandse ambassade weet ik dat inves
teerders staan te dringen om hun steentje
bij te dragen aan het toerisme in Cuba.
Hijzelf begon onlangs een consultatiebu
reau voor joint-ventures in de hoofdstad.
Jorge Perrugoria, acteur in de film Fresa y
Chocolate, begroet ons. Hij is op weg naar
de verjaardag van Tomas Gutiérrez Alea,
een groot Cubaans cineast en regisseur
van genoemde speelfilm.
Zijn nieuwe film Guantanamera, waarin
een stoffelijk overschot van Guantanamo
naar Havana moet worden vervoerd, was
niet eens de openingsfilm van het festival.
Te veel kritiek op de bureaucratie van het
systeem, denken wij. Het heeft de regis
seur nogal geraakt, zegt Jorge. Na zoveel
jaren zulk belangrijk werk voor de Cu
baanse cinema te hebben verricht, wordt
hij nu uitgespuugd en genegeerd. En dat
nog wel terwijl hij ernstig ziek is. Later
hoor ik dat hij een prijs heeft gekregen
voor zijn hele oeuvre
Bijna zie je dames in avondjurk uit de
prachtige herenhuizen komen, klaar voor
het casino, zich koelte toewaaiend op de
ronde balkons van hun villa's, mannen do
mino spelend op het door pilaren onder
steunde overdekte terras vlak voor de
deur van hun huis.
De werkelijkheid is anders. Over een
muurtje slenteren verveelde jongeren. De
huizenrij aan de overkant, een galerij met
negentiende-eeuws stucwerk, ornamen
ten en schitterende gevels, is totaal verve
loos en vervallen. Waar een poging tot res
tauratie is gedaan, ligt een grote berg
steen en zand in de tuin, die volgens om
woners vast nooit zal worden opgehaald.
Havana lijkt in die zin sprekend op het ty
pe volksdemocratie dat Oost-Europa
vroeger zo tekende. De kale, slecht ver
lichte winkels met vrijwel lege toonban
ken, de onverschilligheid wanneer het om
consumptiegoederen gaat.
Geblondeerd
Een paar jonge, overwegend zwarte vrou
wen zetten hun Chinese fiets tegen een
hekje. Geblondeerd haar, strakke lycra
broeken, flonkerende sieraden, het oogt
allemaal even vrolijk en uitgelaten. Ze
gaan naar Engelse les. Heb ik al een slaap
plaats? Zoek ik soms een paladar? Er is
altijd wel een neef, oom of nicht die een
paar dollars kan gebruiken
„Regalame un chicle, un caramelo." Een
klein meisje vraagt me om een kauw-
gumpje. een snoepje. Ik kan haar niet hel
pen, zodat ze me daarna om een dollar
vraagt. Mannen sissen naar buitenlandse
vrouwen, „chica, mag ik je wat vragen."
Ook mannelijke toeristen worden zelden
met rust gelaten. Als er niet om dollars ge
vraagd wordt, krijgen ze wel een prosti-
tuée aangeboden.
De mensen in deze stad zijn desalniette
min opvallend vriendelijk. Meestal bereid
tot een gulle lach en als het maar even
kan, haalt men een instrument van huis
en speelt de sterren van de hemel. De Cu
baanse op de dansvloer is werkelijk een
wonder op twee benen, alsof ze geen mid
denrif heeft. rolt zij haar lichaam ware het
een aanzwellende golf op de maten van
salsa, son, merengue of de bolero.
Mariana deelt het statige huis waar zij
vroeger met haar vader en moeder woon
de, nu met drie andere gezinnen. Haar
broer ligt languit op bed. koptelefoon op.
Hij doet de hele dag niks anders, zegt zijn
zus. Ze wil daar weg, maar ook dat is niet
eenvoudig. Officieel kan niemand een
huis kopen in Havana, de enige manier om
te verhuizen is woningruil.
Corruptie
Hemingway
We wandelen terug naar Habana Vieja,
het oude gedeelte van de stad. langs La
Floridita, de beroemde bar waar Ernest
Hemingway tien Daiquiri-cocktails (door
H. J. A. Hofland ooit 'natte sneeuw met al
cohol' genoemd), op een rij liet zetten en ze
achter elkaar opdronk. Een jongetje gooit
een stukje kalk tegen de muur, het blijkt
een spelletje te zijn, wie de duidelijkste af
druk weet te maken heeft gewonnen.
In vergelijking met een jaar geleden ziet
het centrum er veel levendiger uit. De er
barmelijke huisvesting is hetzelfde geble
ven, maar er zijn bars geopend en in de res
taurants. vorig jaar exclusief terrein van
een handvol toeristen, zitten nu ook Cu
banen. Trottoirs van marmeren plavuizen
doen denken aan de tijd dat Havana een
van de mooiste Caribische steden ter we
reld was.
Amerikaanse auto's, DeSoto's, Hudsons
en nog enkele Studebakers schuiven be
daard voorbij, vaak nog in perfecte staat.
Daar zijn uiteraard allemaal manieren op
gevonden die vaker wel dan niet met geld
(lees dollars) gepaard gaan. Sinds kort be
staan er tussenpersonen die huizen zoe
ken en een commissie vragen, daarna ligt
het aan de capaciteiten van een even ille
gale advocaat of de vaak fictieve ruil door
gaat, Voor tienduizend dollar heb je kans
op een klein appartement. De verleiding
van de corruptie is hier net zo onweer
staanbaar als in elk ander Latijnsameri
kaans land.
Lokt Miami, vraag ik haar. Mariana denkt
er wel eens aan. Daar blijft het meestal bij,
wat moet ze doen in Miami, en haar ouders
dan? Nee, ze zou de zonsondergang waar
ze zo dikwijls samen met haar vrienden op
de Malecon naar kijkt, voor geen goud wil
len missen. Of ik het verhaal ken van die
vrouw uit Miami die haar Cubaanse fami
lie na jaren ging bezoeken. De veerboot
van Havana naar de havenplaats Cojimar
werd onderweg gekaapt door 'balseros',
zoals de vluchtelingen worden genoemd,
ze was binnen twee dagen weer thuis.
Weg van de hotels en regeringsgebouwen
wordt bij wijze van bezuinigingsmaatre
gel de elektriciteit 's avonds afgesloten.
Met een klein zaklantaarntje vinden we de
weg terug. Dan houd ik een taxn die mij
naar het hotel brengt. De rit kost vijf dol
lar. een maandsalaris.
Katrien Gottlieb
Chinese
Don Quichot
bestrijdt
namaakhandel
Wang Hai, een 23-jarige
ondernemende Chi
nees, die zich bij voorkeur
kleedt in een rode wijdzit-
tende broek en een wollen
muts op. heeft een dure
smaak. Hij stroopt de sjiek-
ste winkels in Peking af voor
produkten van exclusieve
merken als Gucci, Pierre
Cardin en Sony. In plaats
van dat hij door zijn aanko
pen platzak raakt heeft hij
in de afgelopen acht maan
den enkele jaarsalarissen
verdiend, uitgerekend om
dat de goederen die hij
kocht allemaal namaak wa
ren.
De jonge Wang die zelf twee
jaar in de Chinese hoofdstad
actief is geweest als verko
per, maakt namelijk handig
gebruikt van een nieuwe
wet in China. Een consu
ment kan een produkt met
een vervalst etiket terug
brengen naar de winkel en
ter vergoeding eisen dat de
winkelier twee keer de prijs
van het artikel aan hem of
haar terugbetaalt Wang
Hai deed dat twaalf keer en
wist alleen al in het geval
van namaak zakrekenma-
chientjes 2500 gulden aan
compensatie op te strijken.
Geen gek resultaat in een
land waar het gemiddelde
inkomen in de steden op 500
gulden per jaar ligt.
Vorige maand kende de
Stichting voor Consumen
ten Bescherming in China
een prijs van 1000 gulden
toe aan Wang die in de offi
ciële pers zowel wordt afge
schilderd als een wereld
vreemde Don Quichot en als
een heldhaftige consumen
tenactivist. „De actie van
meneer Wang helpt in de
strijd tegen oneerlijke con
currentie en beschermt be
drijven die produkten pro
duceren en verkopen met
merknamen. Hierdoor zul
len de namaakprodukten
uit de winkels verdwijnen
en dat is ook in het belang
van de consumenten", al
dus het hoofd van de stich
ting, Li Yanshou.
Wang Hai begon zijn lucra
tieve avontuur voorzichtig
met de aankoop van twee
'Sony' koptelefoons voor
drie gulden per stuk. Hij liet
deze testen door een echte
Sony-dealer en het bleken
namaakprodukten. Wang
kocht vervolgens de gehele
vervalste voorraad van een
stuk of tien op en bracht ze
later terug. Hij kreeg zijn
geld terug en de eerste vier
tientjes compensatie kon
hij ook in zijn zak steken.
Daarna heeft hij onder meer
vervalste leren jacks, cein-
tures en koffers gekocht.
Zijn grootste slag sloeg hij
bij de aanschaf van honderd
zogenaamde 'Casio'-zakre-
kenmachientjes die 25 gul
den per stuk kostten. Drie
dagen later retourneerde hij
de handel en was 2500 gul
den rijker.
Bijverschijnsel
Namaakgoederen in China
zijn een hardnekkig bijver
schijnsel van de experimen
ten met het kapitalisme.
Handige jongens weten geld
te slaan uit de meerwaarde
die de merkbewuste Chi
nese consument nu bereid is
te betalen voor internatio
naal bekende en Chinese
merken.
Vervalsingen varieren van
computerprogamma's tot
muziek, films en boeken en
van sterke drank tot kle
ding. schoenen en zelfs au
to's. Alleen al Amerikaanse
bedrijven verliezen hierdoor
ruim 1,5 miljard gulden aan
omzet. In februari vorig jaar
wisten de Amerikanen een
hardbevochten overeen
komst te sluiten met de Chi
nezen over de bescherming
van geestelijke eigendoms
rechten. De toen gemaakte
afspraken blijken nog niet
erg strikt in praktijk te wor
den gebracht.
De Chinese autoriteiten,
•»met opnieuw onderhande
lingen met de Verenigde
Staten in het verschiet over
de bestrijding van de pro-
duktie van namaakgoede
ren. gebruiken Wang nu als
voorbeeld voor de massa om
de piraterij uit te roeien met
hulp van de consumenten.
„Laat in elke stad tiendui
zend Wang Hai's opduiken",
moedigde een officiële
krant.
Winkeliers zijn over het al
gemeen niet zo blij met
Wangs' activiteiten. De ac
tievoerder, kreeg van een
van hen te horen: „Ik heb er
geen bezwaar tegen u de
compensatie te betalen, als
u het niet erg vindt om te
sterven." Sommigen zien in
hem een held. Een grossier
die zelf het slachtoffer is ge
weest van zwendelaars
heeft zelfs een verzekering
afgesloten voor Wang* die
hem 2.000 gulden uitbetaalt
als hij 'gewond raakt bij de
uitvoering van zijn plicht'.
Y vonne
van der Heijden