Als ik wat zie, dan neem ik het ook mee
Echte realiteit is bijna onwelvoeglijk
PZC
Verzamelen van zand nieuw fenomeen
Verhoeven
over kritiek
op Showgirls
reportage
ZATERDAG 6 JANUARI 1996 2 9
Het verzamelen van zand is een
nieuw fenomeen dat de laatste jaren
sterk in opmars is. Verzamelaar Joop
van Dijk uit Beneden-Leeuwen is voorzit
ter van de internationale vereniging van
zandverzamelaars waarin honderden
mensen uit zo'n 25 landen actief zijn. In
de Verenigde Staten functioneert ook
een vereniging ivaarmee Van Dijk
nauwe contacten onderhoudt.
De vereniging va7i Van Dijk houdt jaar
lijks een zandruilweekeinde in Wijk aan
Zee. Tijdens de laatste editie van dat
weekeinde kwamen zo'n vijftig verzame
laars met hun zand naar Nederland.
Van Dijk onderhoudt veel contacten met
zandverzamelaars in het buitenland.
Mede dank zij die contacten is zijn zand-
verzameling inmiddels tot de grootste ter
ivereld uitgegroeid.
De collectie bestaat uit 7600 soorten die
uit bijna alle landen van de wereld ko
men. Van Dijk mist nog zand uit onge
veer tien landen, ivaaronder Burundi,
Rwanda, Noord-Korea en andere staten
die hij probleemlanden noemt. Verder
mist hij nog zandsoorten uit enkele ei
landstaatjes in het gebied van de Stille
Zuidzee. „Het levert veel problemen op
zand uit die gebieden naar Nederland te
halen", zegt Van Dijk.
Volgens Van Dijk is het niet vreemd dat
de internationale belangstelling voor het
verzamelen van zand groeit. „Vanouds
ging de belangstelling vooral uit naar
het verzamelen van grote mineralen, du
re stenen eigenlijk. Door de massale win
ning van die mineralen is er voor de ver
zamelaar weinig overgebleven, Voor de
aanleg van een collectie mineralen heb
je tegenwoordig veel geld nodig. En dat
hebben de meesten er niet meer voor
over." Het verzamelen van zand kost
daarentegen weinig. Een voordeel is ook
dat zand vrijwel overal ter ivereld te vin
den is.
Zand is een afvalprodukt dat door ver
wering van gesteenten ontstaat. Het be
staat uit microscopisch kleine keitjes. Er
is sprake van zand als de keitjes een
grootte hebben van tussen 0.0825 en twee
millimeter. Alles wat kleiner is dan die
afmetingen heet klei. Bij een korrelgroot
te van meer dan twee millimeter is spra
ke van grint.
Aan de kleur van de keitjes in het zand
zijn de mineralen te herkennen die erin
voorkomen. Hoofdbestanddeel van het
Nederlandse zand is kicarts. Ijzerhou
dend zand bestaat uit kicartskorreltjes
met een ijzeren huidje. Doordat het ijze
ren huidje in combinatie met zuurstof
oxideert roest) ontstaat de rode kleur
van het ijzerhoudende zand.
Nergeiis in Nederland zijn de zandlagen
zo dik als op de Veluwe. Nergens ook
heeft za7id zo'7i belangrijke rol gespeeld
i7i de ontioikkeli7ig van de 7iatuur als
daar. Van Dijk trekt in zijn zoektocht
naar zand vaak naar de Velmoe.
haal nog niet compleet. Elke laag zeil her
bergt ook weer verschillende soorten
zand. Zo heeft Van Dijk er op de zandver
stuiving rond Kootwijk alleen al zeven
ontdekt. ..Het meeste zand bestaat na
tuurlijk uit kwarts. Dat zand heeft een
bruinwitte kleur. Maar een opvallende
aanwezige is ook het ijzerhoudende zand
dat rood van kleur is." Een wegnaam als
De Rode Zanden bij Garderen verwijst
daar ook naar.
Het ijzerzand was populair bij de Velu-
wenaren. In vroeger tijden bouwden ze
hoogoventjes. zoals bij Uddel en Hierden.
om ijzer uit zand te winnen. Om de ovens
te kunnen stoken, was heel veel hout no
dig. Belangrijke delen van het bos werden
daaraan opgeofferd.
Door het verdwijnen van de bomen kre
gen de zandverstuivingen >vel steeds meer
kans. Aan het einde van de vorige eeuw
ging dat zelfs zover dat plaatsen als Nun-
speet onder het zand dreigden te verdwij
nen. Uiteindelijk zijn weer bossen aange
plant om het oprukkende zand in te to
men.
Tegenwoordig heeft het bos weer de over
hand. De laatste jaren worden juist weer
maatregelen genomen om de overgeble
ven stuifzandgebieden op de Veluwe niet
te laten vergaan. Het evenwicht tussen
het zand en de bossen op de Veluwe is dus
broos. Toch heeft de Veluwe haar ontwik
keling als natuurgebied vooral aan het
zand te danken.
De Veluwe bestaat helemaal uit zand. Al
leen die gedeelten waar de bovenlaag met
humus is vermengd, zijn vruchtbaar ge
noeg voor landbouw. Het grootste deel
van de Velüwse bodem is arm. Daarom
hebben de bewoners er eeuwenlang wei
nig brood in gezien het gebied te ontgin
nen. De natuur kon er ongestoord haar
gang gaan.
Vijftig soorten
Nederland herbergt zo'n vijftig verschil
lende soorten zand. Van Dijk heeft ze bij
na allemaal in zijn verzameling. Het zand
dat hij nog mist, bevindt zich op moeilijk
bereikbare plaatsen. „Om die te bemach
tigen, ben ik afhankelijk van grondborin
gen. bij voorbeeld door de Geologische
Dienst", legt hij uit. „Het contact met des
kundigen van de dienst is goed. Ze geven
me een seintje als ze weer gaan boren. Dus
wie weet krijg ik het Nederlandse deel van
de verzameling ooit nog compleet."
De sneeuw op het Kootwijkerzand dooit
langzaam weg. Tussen een paar dennebo-
men ontwaart Van Dijk ineens een plek
met rood zand. De zandverzamelaar aar
zelt geen moment. Uit een van z'n jaszak
ken komt een plastic zakje tevoorschijn.
Een flinke hand vol zand verdwijnt in het
zakje.
„Ik ben misschien een beetje gestoord,
maar ik noem het een prettige gestoord
heid", verontschuldigt hij zich. „Dat zand
heeft mij helemaal te pakken. Als ik wat
zie, dan neem ik het ook mee Er kan zo
maar een nieuwe soort tussen zitten. En
die wil ik niet missen."
Reinout van den Bom
Zomaar een zaaltje, ergens in
Nederland. Joop van Dijk,
zandverzamelaar uit Beneden-
Leeuwen, houdt een lezing. Hij laat
de aanwezigen een dia zien. Er staat
een oude boom op en verder zand,
heel veel zand. Van Dijk vraagt de
zaal waar de opname gemaakt zou
kunnen zijn. De suggesties uit het
publiek lopen uiteen van de
Gobiwoestijn in China tot de
overbekende Sahara in het noorden
van Afrika. Iedereen zit er flink
naast. Ongeloof klinkt door de zaal
als Van Dijk vertelt dat hij de foto op
het Kootwijkerzand heeft gemaakt.
De zandverzamelaar moet nog lachen
als hij het verhaal vertelt. Hij begrijpt
de verwarring wel. Voor Nederlanders is
zand gewoon, zo gewoon zelfs dat nie
mand er meer naar omkijkt. Geen wonder
dat de meesten hun eigen woestijntjes
over het hoofd zien. „Terwijl juist daar
toch zoveel te beleven is", zegt Van Dijk.
Zand vult tegenwoordig het leven van
Van Dijk. Zijn liefde voor het zand ont
stond zo'n tien jaar geleden. Van Dijk
woonde toen nog in Wijk aan Zee. Hij
werkte als werkvoorbereider bij de Hoog
ovens en was verslingerd aan basketbal
en korfbal. Toen dat ophield, moest hij op
zoek naar een andere hobby.
„Mijn vrouw hield zich bezig met het ver
zamelen van zwerfstenen. Ze heeft me een
keer meegenomen naar een gebied bij Em-
men. Maar ik zag het toch niet zitten om
precies hetzelfde te gaan doen. Daarom
heb ik maar wat zand meegenomen. Dat
heb ik thuis onder de microscoop gelegd.
En het bleek heel anders van samenstel
ling te zijn dan het zand in Egmond aan
Zee. Zo is het begonnen."
Veel meer
Na enig speurwerk legde Van Dijk de eer
ste contacten met collega-verzamelaars.
„De beste die ik tegenkwam was een oude
baas. Hij had al zo'n honderd soorten zand
uit Nederland liggen. We raakten aan de
praat. Hij liet me zien dat zand niet zo
maar zand is, maar dat er veel meer over te
vertellen is. Elk gebied heeft zijn eigen ka
rakteristieke soort."
De interesse voor het zand was gewekt.
Van Dijk begon fanatiek te sparen. Bin
nen de kortste keren groeide zijn verzame
ling uit tot de grootste ter wereld.
Een van de eerste gebieden die hij op z'n
speurtocht aandeed, was de Veluwe. Die
expeditie kwam niet zomaar uit de lucht
vallen. De Veluwe ligt namelijk op een bij
zondere plaats. Het was immers hier dal
in de voorlaatste ijstijd ijstongen uit
Scandinavië hun eindstation vonden. Ai
voor die tijd hadden rivieren uit het oos
ten van Europa en de Duitse gebergten op
Zandverzamelaar Joop van Dijk bezit de grootste zandverzameling ter wereld.
de Veluwe het nodige aan zand achterge
laten.
Na afloop liet het binnendringende ijs het
zandlandschap de stuwwallen als eeuwig-
durende herinnering na. In de eeuwen er
na deden uitgebreide verstuivingen van
het zand de rest. „Eigenlijk is het eenvou
dig", zegt Van Dijk. „Op de Veluwe liggen
vier lagen zand bovenop elkaar."
Van Dijk begint aan een opsomming. De
namen van de lagen staan voor de plaat
sen waar het bewuste zand voor het eerst
is gevonden. Bovenop ligt de formatie van
Urk die bestaat uit zand dat via de Rijn en
de Maas naar Nederland is gevoerd. On
der Urk ligt Enschede. Die laag bestaat
vooral uit zand dat afkomstig is uit Noord-
Duitsland en Scandinavië.
Na Enschede komt de formatie van Har
derwijk. Dit is een laag die helemaal be
staat uit Scandinavische afzettingen die
met het ijs naai- Nederland zijn gekomen.
De diepste laag is de formatie van Tege-
len, die evenals die van Harderwijk hele
maal uit Scandinavische afzettingen be
staat.
Onderscheid
Het onderscheiden van de vier zandlagen
valt, zo vertelt Van Dijk. in de praktijk
niet mee. Wat meestal wel lukt is het ma
ken van een onderscheid tussen overwe
gend grijze afzettingen van Scandinavi
sche herkomst en het bruine zand uit het
stroomgebied van de Rijn. De tweede
groep bevat meer kwarts, terwijl de eerste
is opgebouwd uit gesteentefragmenten
die door ijzer zijn gekleurd.
Omdat de vier lagen bovenop elkaar lig
gen, is het voor zandtoeristen niet eenvou
dig de onderste te bereiken. De voorlaat
ste ijstijd heeft hen echter een beetje ge
holpen. De ijstongen die destijds tot de
Veluwe doordrongen, hadden een enorm
gewicht en drongen diep in de bodem
foto GPD
door. Op hun weg over de Veluwe krulden
ze de zandlagen op sommige plaatsen
zover om dat ze in plaats van bovenop el
kaar naast elkaar kwamen te liggen. Eén
van de plekken waar dat het geval is, is in
de gemeentelijke zandgroeve in Hattem.
Van Dijk heeft de zandlagen daar bekeken
en monsters genomen voor zijn verzame
ling. „Het duurde even, maar aan de hand
van de kleurverschillen heb ik toch alle la
gen kunnen vinden. De zandgroeve is nu
een vuilstortplaats. Maar het blijft een in
teressant geologisch monument."
Met de vier Veluwse zandlagen is het ver
Maandagavond zendt de BBC-televisie ëen
portret uit van Paul Verhoeven onder het
motto Fro77i Holland To Hollyivood. Dezelfde
avond zal het Avro-radioprogramma Opium in
zijn geheel gewijd zijn aan deze
filmkunstenaar. Een geautoriseerde biografie
van Paul Verhoeven, geschreven door Rob van
Scheers, komt volgende week van de persen en
volgende maand gaat zijn nieuwste film
Showgirls in Nederlands roulement. Je zou
menen dat de naar Amerika verhuisde
Nederlander op het toppunt van zijn roem
verkeert. In werkelijkheid zit hij net in een
dip als gevolg van de meedogenloze wijze
waarop de Amerikaanse pers de vloer heeft
aangeveegd met Showgirls.
Laten we maai- naai' Frankrijk verhui
zen", zo stelde Paul Verhoeven on
langs echtgenote Martine voor. Niet
werkelijk serieus, want de Franse cinema
verkeert in een diepe crisis en zit bepaald
niet op filmmakers van elders te wachten.
Bovendien heeft Paul Verhoeven zich in
Hollywood al weer vastgebeten in de voor-
produktie van een volgende project, het sf-
spektakel Starship Troopers. Maar de ge
dachte aan emigratie tekent wel hoe hard
de vernietigende kritieken op Showgirls
zijn aangekomen.
De film is overigens niet de complete flop
die wel gesuggereerd is, want de kosten
(38 miljoen dollar) zijn er al uit, men re
kent zelfs op een totaalopbrengst van 75
miljoen. Hij moet nog uit in Europa en
Verhoeven acht het onwaarschijnlijk dat
hij daar net zo vijandig zal worden beje
gend als in de Verenigde Staten is ge
beurd. Maar een succes in de orde van de
drie vorige Verhoeven-films - Robocop,
Total Recall en Basic Instinct zit er niet
meer in.
Verhoeven; „Ik heb zo lanpamerhand wel
begrepen dat de thematiek van de film
niet zo aantrekkelijk is voor het grote pu
bliek. In de zin dat de karakters van de
film. met al hun üegen. bedriegen en elle
bogenwerk, door velen als onprettig wor
den ervaren. Ik zal er heus nog wel een stel
negatieve kritieken bij krijgen, maar ik
kan me niet voorstellen dat men elders
net zo agressief zal reageren en net zo vals
op de man zal spelen als de Amerikanen
deden. Het leek meer een sociologisch ver
schijnsel dan eerlijke filmkritiek. Want
het is nog steeds bezig. In talloze filmver
halen die over totaal andere onderwerpen
gaan, blijft het nog steeds valse grappen
regenen aan het adres van Showgirls".
„Ik lijk op een of andere manier een gevoe
lige zenuw te hebben geraakt en dat
houdt, zeker weten, verband met de grote
hoeveelheid bloot die in de film te zien is.
Het heeft vermoedelijk ook nog met Basic
Distinct te maken, een film waar de Ameri
kaanse critici heel moeilijk grip op kon
den krijgen en die desondanks een wereld
hit is geworden en bovendien werd gese
lecteerd voor het hoofdprogramma van
Cannes. De Amerikaans critici houden
aan zoiets het gevoel over dat ze te grazen
zijn genomen en dat wordt dan gewroken.
Ik ben er heus wel van overtuigd dat ze
Showgirls oprecht niet goed vonden,
maar de uitzonderlijke agressie in de kri
tieken heeft oorzaken die buiten de film
zelf liggen".
Provocaties
Helemaal verrast zou Verhoeven toch niet
hoeven zijn. Hij heeft immers zowel in
Amerika als vroeger in Nederland met zijn
films altijd bewust willen provoceren. Het
is waarlijk niet de eerste keer dat Verhoe
ven met zijn rauwe benadering van seks of
geweld mensen tegen zich in het harnas
heeft gejaagd.
De filmer zal het niet ontkennen; „Het is
waar. uitdagen heeff me altijd aangespro
ken. Maar toch had ik dit eigenlijk niet
verwacht. Zoals ik destijds in Nederland
ook de woedende reacties op Spetters niet
had verwacht. Gerard Soeteman en ik
hadden toen echt gedacht dat we een inte
ressant sociologisch portret hadden ge
maakt van een jongeren in de bloembol
lenstreek. Serieus! En zo dacht ik nu ook
dat ik een min of meer interessant portret
van Las Vegas had gedraaid. Maar het zijn
twee gevallen waarin de reacties veel ver
der zijn gegaan dan ik had beoogd met de
uitdaging. En harder dan ik bereid ben om
te accepteren".
„Ja. jij zit nu te lachen. En ach, het heeft
inderdaad wel iets komisch ook: je wordt
immers gestraft voor je eigen zonden. Ja.
het zit in mijn karakter om uit te dagen,
maar het zit niet in mijn karakter om het
leuk te vinden als ik vervolgens bijna
knock out word geslagen"
Paul Verhoeven heeft nu ook begrepen
dat hij zijn idee voor een mooie provoce
rende film over de Markies De Sade beter
kan opzouten. „Vorig jaar in Cannes was
ik bereid om mijn handtekening onder
een contract te zetten om De Sade te
doen, maar ik ben er nu niet ongelukkig
mee dat het niet is gebeurd. De rechten
van dat script zaten bij Carolco maai' toen
die maatschappij failliet ging kwamen ze
terecht bij het Franse Chargeurs. Daar
schrok men ervoor terug om 70 miljoen
dollp tafel te leggen voor De Sade, want zo
veel zou hij zeker kosten. Die 40 miljoen
voor Showgirls, dat was net zo ver als ze
durfden gaan. En intussen is Sony ertus
sen geschoven met Starship Troopers en
daar ben ik achteraf blij om. Als ik na
Showgirls met De Sade was gekomen, had
dat echt gevaarlijk kunnen worden voor
mijn carrière".
Starship Troopers is ontworpen door de
schrijver van Robocop en belooft de sfeer
te krijgen van een comic book, met veel
computer-trucages. Gigantische insekten
van een andere planeet gaan de aarde ko
loniseren en daar dient tegen gevochten
te worden. De computereffecten heeft
Paul al een jaar geleden uitgetest en op
basis van de overtuigende resultaten
heeft men het project weten te slijten.
„De kosten van Starship Troopers wor
den geraamd op 55 miljoen dollar, waar
dan de kosten voor 'special effects' nog bo
venop moeten komen. Dan is er nog altijd
een mogelijkheid dat ze het alsnog te duur
vinden en het project afblazen. Dat is me
nu inmiddels al twee keer overkomen.
Eerst met Crusade, wat niet zo gek was
omdat hij 140 miljoen dollar zou moeten
kosten als je het goed wilde doen. Maar
het gebeurde ook met die piratenfilm die
begroot was op 55 miljoen, exclusief de ho
noraria van de sterren. Geena Davis zou
de hoofdrol spelen. Men was bang dat his
torische kostuumfilms niet meer zouden
werken, Men lijkt in die vrees gelijk te krij
gen. Renny Harlin, die getrouwd is met
Geena, heeft met haar inmiddels Cutth
roat Isla7id gemaakt, eveneens een pira
tenfilm en die heeft uiteindelijk 100 mil
joen gekost. Hij is net uitgebracht en de
eerste recettes voorsDellen een ramp"
„Ik was intussen teruggevallen op Show
girls. Want producent Mario Kassar had
daar in eerdere instantie al eens drie mil
joen in geïnvesteerd En in Crusade ook al
tien miljoen. Dat is geld dat nu zo maar
foetsie is nu. Toen vond ik het zielig wor
den voor Mario en heb besloten om voor
hem dan toch Showgirls maar te doen"
„Een van de voornaamste ambities was
om een dansfilm te maken, waarbij Joe
Eszterhas, die ook het scenario van Basic
Instinct had geleverd, met het idee kwam
om hem te situeren in Las Vegas. Het uit
gangspunt was niet gecompliceerder dan
dat: de titel van de film en de lokatie. Maar
ik had aanvankelijk de gedachte dat het
een moderne film a la Vincente Minelli zou
kunnen worden. Dat is er niet bepaald uit
gekomen. Zeker niet qua verhaalstruc
tuur of ethtiek of moraliteit. Het is veel
harder geworden en cynischer".
Kruisvaarders
Dat na Starship Troopers het er alsnog
ooit van komt om samen met Arnold
Schwarzenegger dat epos te maken over
de kruisvaarders, acht Paul steeds minder
waarschijnlijk. „Men is ervan geschrok
ken dat het afgelopen jaar drie historische
films het slecht hebben gedaan: Rob Roy,
First Knight en Braveheart. Daar komt
nu Cutthroat Island bij. Alleen Brave
heart zou na drie jaar een positief saldo
kunnen opleveren, maar dat is vanuit be
leggersoptiek niet interessant. Men belegt
alleen in een produktie met de bedoeling
om binnen een jaar 100 procent winst te
maken".
„Na er tien jaar te hebben gewerkt, ga ik
me steeds vaker storen aan de allesover
heersende nadruk die de Amerikaanse
filmindustrie legt op entertainment. Het
is moeilijk in overeenstemming te bren
gen met wat ik nou echt interessant vind
aan film Met binnen mijn eigen werk
merkwaardig genoeg Robocop als uitzon
dering, zie ik dat in grote lijnen het Ameri
kaanse werk minder lagen heeft dan de
films die in Europa gemaakt kunnen wor
den. De nadruk ligt zo zwaar op escapisme
of het beschrijven van non-reality. dat het
kijken naar de echte realiteit intussen bij
na als onwelvoeglijk wordt ervaren".
„Dat besef begint me steeds meer te irrite
ren. Want zeventig procent van wat ik in
teressant vind kan ik in Amerika niet
doen. Dan moet je eigenlijk terug naar
films die je kunt maken voor vijf, zes mil
joen gulden. Ik weet niet of ik die stap nog
kan maken, want facilitair ben je intussen
hevig verwend natuurlijk. Misschien ben
ik te zwak geworden? Toch heb ik afgelo
pen week weer eens met Rob Houwer en
Gerard Soeteman gesproken en ze op het
hart gedrukt om een mooi Europees pro
ject te ontwerpen. Daarin zou ik best geïn
teresseerd zijn. Maar dan lachen ze maar
wat en kunnen blijkbaar niet geloven dat
ik het meen".
Pieter van Lierop Elizabeth Berkley in de film Showgirls.
