Ivens schiep zijn
eigen werkelijkheid
Big in klassieke fabel
Biografie van
een filmmaker
Indiaan lijdt onder
nasynchronisatie
Babe
kunst cultuur VRIJDAG 22 DECEMBER 1995 2 2
zijn ouders geweest die vol liefde zijn leven
voor hem uitstippelden, en daarvoor on
derschikking aan het familiebelang ver
wachtten, nu waren het de partij en de ar
beidersklasse die deze rol vervulden. Hij
kreeg er een gevoel van geborgenheid
voor terug, de ervaring ergens bij te horen,
een denkkader waarin de wereld gerust
stellend werd verklaard', aldus Schoots in
een cruciale passage, waaraan hij een ci
taat van Ivens zelf koppelt: 'Ik ben niet
iemand die dol is op twijfelen. Om te kun
nen leven heb ik mijn zekerheden nodig'.
Je bent geneigd dat, na het lezen van bijna
500 bladzijden Schoots, een understate
ment te noemen. Want noch de commu
nistische machtsovername in Tsjechoslo-
wakije in 1948, noch de Russische inval in
Hongarije in 1956, noch het om zeep hel
pen van de Praagse Lente in 1968, noch
waarschuwingen en adviezen van goede
vrienden en bekenden konden Ivens van
zijn geloof in de partijlijn afbrengen. Met
dien verstande dat hij in de jaren '70 inder
daad de Partij van de Sovjetunie inruilde
voor die van China, het land waar hij al in
1938 in contact probeerde te komen met
de troepen van Mao Zedong. Maar het ge
loof werd er niet minder om, integendeel.
Pas in de nadagen van Ivens' leven
groeide de twijfel, en de wens om zich te
rechtvaardigen voor de keuzes waar hij
uiteindelijk zelf ook niet meer achter kon
staan. Vaak kreeg bij dat zoeken naar ver
klaringen de Nederlandse overheid een
trap. want was Ivens niet gedwongen ge
weest om voor het Oostblok te werken
omdat de Nederlandse regering na de rel
rond Indonesia Calling tien jaar lang zijn
paspoort had ingehouden? En was hij niet
vanaf de jaren '30 al door de Nederlandse
pers en publiek op de meest onheuse wijze
bejegend?
Als Hans Schoots op één terrein nuttig
werk verricht heeft, dan is het wel hier. Hij
maakt onomstotelijk duidelijk dat de mis
kenning van Ivens vooral een door de ci
neast zelf gecreëerde mythe was. Zijn pas
poort werd bijvoorbeeld slechts voor de
duur van een paai' maanden ingenomen
en zeker niet voor tien j aarEn die misken
ning? Zijn meest radicale revolutionaire
documentaires, waar de honden nu geen
brood meer van lusten, werden zelfs door
behoudende vaderlandse media met de
grootst mogelijke welwillendheid behan
deld, zo lezen we bij Schoots. Ivens is kort
om, behoudens de nodige diplomatieke
pesterij ten tijde van de Koude Oorlog,
door zijn vaderland eigenlijk altijd heel
vriendelijk behandeld. Daarmee maakt
Schoots ook duidelijk dat de gang naar
Canossa, die Elco Brinkman in 1985
maakte door de cineast in Parijs 'eerher
stel' te bieden een volstrekt overbodige
exercitie was. En Brinkmans opmerking
jegens Ivens dat 'de geschiedenis u meer
gelijk gegegeven heeft dan uw toenmalige
opponenten" kan na lezing van Schoots
heldere biografie ook de vuilnisbak in.
Schoots, die zelf ooit dezelfde maoïstische
idealen koesterde als zijn onderwerp,
heeft, met Gevaarlijk Leven degelijk vak
werk geleverd, dat stoelt op jarenlang on
derzoek. Dat Ivens ondanks het gebruik
van vele documenten, brieven, interviews
en archiefmateriaal vaak toch een nog
wat schimmige figuur blijft, ligt denk ik
eerder aan de persoon van Ivens, die zijn
gevoelens vaak voor zich hield, dan aan de
omzichtige benadering van de biograaf.
De films van Ivens blijven in het boek wat
op de achtergrond, maar storend is dat
niet. Op de keper beschouwd heeft Ivens
na zijn jonge jaren, waarin hij een van de
medegrondleggers van het genre van de
documentaire was en ook enkele fraaie
poëtische experimenten maakte (Regen),
niet zo heel veel cinematografische hoog
tepunten gemaakt heeft. Ivens intrigeert
vooral als mens en verschijnsel, met zijn
moed en zijn doorzettingsvermogen, ge
koppeld aan de blindheid voor de scha
duwzijden van zijn geloof, een blindheid
die een documentaire maker zeker niet
siert.
Rob de Kam
Hans Schoots: Gevaarlijk leven, een biografie
van Joris Ivens. uitgeverij Jan Mets, prijs
69,50.
Gevaarlijk leven heet de biografie die Hans Schoots schreef over
Joris Ivens, de man die - of we dat nu leuk vinden of niet - in het
buitenland vaak gezien wordt als de belangrijkste filmmaker die
Nederland tijdens het honderdjarig bestaan van de cinema heeft
voortgebracht. Ooit verguisd als landverrader omdat hij de
Indonesische vrijheidsstrijd steunde, vervolgens door links geprezen om
zijn revolutionair elan en aan het slot van zijn leven zelfs door een CDA-
minister geknuffeld en door de koningin geridderd. Maar ook toen
bleven er zachtjes dissidente stemmen hoorbaar die 'Boris' Ivens,
vanwege zijn vaak onvoorwaardelijke steun aan communistische
regimes, op één lijn stelden met nazi-cineaste Leni Riefenstahl.
Joris Ivens:
Verguisd en
geridderd.
foto
Arthur Bastiaanse
Koningin Beatrix applaudiseert voor Joris Ivens tijdens de opening van het Filmfesti
val Rotterdam in 1988. foto Frans van der Linde
Ik heb Joris Ivens nooit persoonlijk ont
moet, en dat is. als we de biografie van
Hans Schoots mogen geloven, een cru
ciaal gegeven als het gaat om de beoorde
ling van de omstreden Nederlandse ci
neast. Tijdens de opening van het Filmfes
tival van Rotterdam heb ik Ivens wel eens
de zaal zien binnen schrijden, maar zo'n
vluchtige blik was onvoldoende om in de
greep te raken van de bijzondere uitstra
ling waarmee Ivens zo velen betoverde.
Want van schrijver Ernest Hemingway tot
toppoliticus Zhou Enlai, en van compo
nist Hans Eisler tot fotograaf Robert Ca-
pa, vrijwel iedereen leek te ontdooien in
het bijzijn van de in 1898 in Nijmegen als
George Henri Anton Ivens geboren ci
neast. 'Hij wist mensen het gevoel te ge
ven dat ze belangrijk voor hem waren, en
voor de duur van een ontmoeting was er
voor hem inderdaad niemand buiten zijn
gespreksgenoot, maai' daarna trok hij ver
der, want een eenling bleef hij', zo schrijft
Schoots.
Dat hebben ook de vele vrouwen geweten
die Ivens tijdens zijn lange leven wist te
raken. In sommige gevallen leidde dat tot
diepe verbittering, zoals bij Helen van
Dongen, vriendin en assistente bij gepre
zen films als Nieuwe Gronden en Spaanse
Aarde, die geweigerd heeft met Schoots
over Ivens te praten. Niet zo gek als je in
Gevaarlijk leven leest hoe Ivens haar aan
het lijntje hield terwijl hij inmiddels bij
wijze van spreken al met een ander ge
trouwd was. Uiteindelijk wist alleen Mar-
celine Loridan Ivens in de laatste twintig
jaar van diens leven tot enige huiselijk
heid en trouw te verleiden. Zijn toenemen
de kwalen, die uiteenliepen van astma en
bronchitis tot een hernia en andere zenu
waandoeningen, zullen er het nodige toe
hebben bijgedragen, tekent Schoots daar
droogjes bij aan.
Burgerlijk
Op zoek, voortdurend op zoek, dat was Jo
ris Ivens en Nederland was daarbij al
gauw te klein. Ivens verzette zich na zijn
volwassenwording met succes tegen het
keurige burgerlijke bestaan dat zijn va
der, eigenaar van de succesvolle fotohan-
del C. A. P. I. tot in detail voor zijn zoon
had uitgestippeld. Het verzet ontstond
niet op een radicale manier, want aan con
flicten op het persoonlijke vlak had Ivens
een broertje dood. Zwijgen, uitstellen, een
verre reis maken of een nieuwe relatie aan
knopen, dat waren zo de manieren waarop
Ivens duidelijk maakte dat iets of iemand
hem niet (meer) beviel.
Een houding die in schril contrast stond
met de moed die hij tijdens de uitoefening
van zijn vak vaak aan de dag legde. Hij
was de pensioengerechtigde leeftijd bij
voorbeeld al gepasseerd toen hij tijdens
de Vietnamoorlog een door Amerikaanse
bommenregens levensgevaarlijke reis
door de jungle ondernam om de De 17e
breedtegraad te maken, alsof er niets ver
anderd was sinds de jaren '30 toen hij in
Spanje vergelijkbare risico's nam bij het
vastleggen van de Burgeroorlog voor
Spaanse Aarde.
Maar het gebrek aan daadkracht op het
relationele vlak en zijn durf op de interna
tionale slagvelden, dat zijn niet de onder
werpen waarover voor en tegenstanders
van Ivens nu al decennia lang de degens
kruisen. Waar het om gaat is Ivens' loyali
teit aan revolutionaire bewegingen en het
communisme, een trouw die hem al vroeg
de bijnaam 'Boris' Ivens opleverde. Al
voor de Tweede Wereldoorlog streek die
sympathie tegen de haren in van zijn meer
esthetisch georiënteerde broeders uit de
vaderlandse Filmliga, die de Sovjetfilm
uit de jaren '20 weliswaar om him kunst
zinnigheid bewonderden, maar aan de an
dere kant niets moesten hebben van de
achterliggende ideologie.
En groot was ook de schrik toen Ivens na
de Tweede Wereldoorlog met het maken
van Indonesia Calling de zijde koos van
de Indonesische nationalisten, kort nadat
hij door de Nederlandse regering inge
huurd was als overheidsfilmer om de
nieuwe tijd in 'ons' Indië vast te leggen.
Dat er in deze gevallen, net als in Spanje
en Cuba en Vietnam en China en noem al
die revolutionaire momenten uit de 20st-
eeuwse wereldgeschiedenis maar op,
sprake was van een oprecht gevoel van so
lidariteit, daarover hoefje weinig twijfels
te hebben, zoals ook Schoots telkens weer
aantoont. Het was een houding die aan
sloot bij de beste liberale familietradities
van het geslacht Ivens, waarin begrippen
als 'vooruitgang' en 'werk tot nut van het
algemeen' hoog stonden aangeschreven.
Communisme
Wat wel verbazing wekt is dat Ivens ver
volgens onvoorwaardelijk trouw bleef aan
de beweging die de meeste van de door
hem gesteunde revolutionaire bewegin
gen inspireerde: het communisme. Niet
omdat we in 1995. een paar jaar na de val
van de Berlijnse Muur allemaal opeens zo
goed weten dat dat communisme nooit
gedeugd kan hebben, maar meer omdat
Ivens zo vaak en zo duidelijk met eigen
Zo weigerde Ivens ook na te denken toen
zijn voormalige vriend José Robles in
Spanje door de communisten werd geli
quideerd, ook al was die moord voor ande
ren wel degelijk een reden om de houding
ten opzichte van de partij te herzien. En zo
weigerde Ivens ook na te denken over al
de mensen die hem ooit na stonden en die
in de jaren '30 door de terreur van Stalin
één voor één van de aardbodem verdwe
nen. Het paste niet in zijn nieuwe wereld
beeld en daarmee was blijkbaar de kous
af. Stalin was een vaderfiguur voor hem en
zou dat blijven, tot ver na de destalinisa
tie. Pas op een moment dat zelfs de meeste
getrouwe stalinisten argwaan kregen,
ging ook Ivens door de bocht, om vervol
gens gretig voorzitter Mao en de Chinese
partij in de armen te sluiten.
Vanwaar die blindheid, vanwaar dat
slaafs volgen van de eenmaal ingeslagen
weg? Schoots gooit het bij het zoeken van
een verklaring vooral op de jonge jaren
van Ivens: 'Zijn relatie met de communis
tische beweging ging wat lijken op de si
tuatie van zijn jeugd. Waren het vroeger
ogen gezien moet hebben tot wat voor af
schuwelijkheden die ideologie kon leiden,
zonder daar consequenties aan te verbin
den. Zo was hij zich terdege bewust van de
grote aantallen dwangarbeiders die aan
het werk waren in Magnitogorsk waar hij
in 1931 opnames maakte voor zijn socialis
tische heldenepos Kampfer. maar hij ver
koos er niet over na te denken. Sterker
nog: hij "vervloekte" die dwangar
beiders ook wel eens, "zoals je onkruid
in je tuin vervloekt." Ivens zag niet het
lijden van deze 'koelakken', maar alleen
het stralende ideaal van de stad die daar
in de Oeral uit de grond gestampt werd.
Dat we met ons systeem van
buitenlandse bioscoopfilms
ondertitelen niet ongelukkig mogen
zijn, blijkt maar weer eens bij het
bekijken van De Indiaan in de kast, de
in het Nederlands nagesynchroniseerde
versie van An Indian in the cupboard.
Deze voor de hele familie bedoelde film
verliest een groot deel van zijn charme
door de slordige en niet passende
Nederlandse geluiden bij het simpele
Amerikaanse verhaaltje.
De film is gebaseerd op een suc
cesvol kinderboek van Lynne
Reid Banks waarin een jongen een
magisch kastje op zijn jongenska
mer heeft staan. Alles wat hij er in
stopt en van plastic is. komt le
vend tevoorschijn als hij het deur
tje weer opendoet.
Als er geklaagd wordt over de Ne
derlandse film gaat dat meestal
over het slechte geluid en het
slechte acteren. Maar meestal zijn
die klachten te wijten aan de regis
seur die geen idee heeft wat hij of
zij aan het doen is. Bij deze na-
synchronisatie is dat ook het ge
val. De eerste klachten zullen gaan
over dat het zo slecht klinkt of dat
het zo emotieloos geacteerd is,
maar dat is gewoon aan de regie te
wijten, die waarschijnlijk van de
distributeur geen tijd en geld heeft
gekregen om iets beters af te leve
ren dan wat nu te horen is. Het
kwalijkst is wel dat alle stemmen
overal altijd hetzelfde klinken, in
welke situatie het bijbehorende
personage op het scherm zich be
vindt. Dat wil zeggen dat de Neder
landse stem niet fysiek mee ac
teert, maar hoorbaar vanaf een
stoel zit mee te lezen. Daaronder
zijn dan de geluidseffecten van het
personage (voetstappen en derge
lijke) te horen die duidelijk op een
ander geluidsspoor staan. Het ge
heel heeft een mooi vervreemdend
effect met geluiden en beelden die
niet altijd even duidelijk bij elkaar
horen.
Allerjongsten
Frank Oz, bekend van de Muppet
Show en altijd vaardig regisseur
van films als Little Shop Of Hor
rors en Dirty Rotten Scoundrels,
en scenarioschrijfster Melissa Ma-
thison, die eerder E.T. schreef, zul
len ongetwijfeld geweten hebben
wat ze aan het doen waren. Hun be
doeling moet geweest zijn om een
film te maken waar alle leeftijden
echt van konden genieten. Maar
dat is moeilijk te controleren in de
ze versie. Doordat de oorspronke
lijke stemmen ontbreken lijkt deze
versie alleen afgestemd op de aller
jongsten, die nog geen ondertitels
kunnen lezen. En juist voor deze
groep is de film minder geschikt.
De film draait namelijk om het
aanvaarden van verantwoordelijk
heden die normaal bij volwasse
nen horen. Het plastic Indiaantje
dat Omri, de negenjarige hoofd
persoon, tot leven brengt, blijkt tot
grote schrik van onze held een echt
mens met echte gevoelens en ge
dachten te zijn. Natuurlijk is dat in
de kindergedachtenwereld altijd
zo, maar als het werkelijkheid
wordt veranderen de zaken.
Waarschijnlijk is dat de oorspron
kelijke versie ook niet zo goed is.
Als Omri wanneer hij de magie van
het kastje heeft ontdekt onder an
dere de plastic versies van Darth
Vader, Robocop en een dinosaurus
tegelijkertijd in het kastje stopt
ontstaat de leukste scène van de
film waar Oz met sneltreinvaart
aan voorbijgaat. Langdurig staat
hij met reusachtige close-ups stil
bij het tamelijk oninteressante ge
zicht van hoofdrolspeler Hal Scar-
dino. Misschien om te benadruk
ken dat hij groot is en de Indiaan
klein, maar dat is helemaal niet no
dig want de special effects die voor
die illusie zorgen zijn prima in or
de. Daarnaast heeft de film duide
lijk last van het heersende politiek
correcte virus. Ook op dat vlak
valt er weinig plezier aan te bele
ven.
Piet van de Merwe
An Indian tn the cupboard is te zien in
Cinema m Middelburg en Metropolis in
Antwerpen
Deze Australische komedie
vol sprekende dieren is ge
baseerd op The Sheep-Pig van de
Britse kinderboekenschrijver
Dick King-Smith. Net als bij de
beste Disney-produkties het ge
val is, is Babe meer dan alleen
een kinderfilm. Natuurlijk zullen
de jonge kijkertjes het prachtig
vinden, maar ook volwassenen
kunnen zonder voorbehoud ple
zier beleven aan dit eigenwijze
sprookje met de allure van een
klassieke fabel.
Sentiment blijft prettig op de
achtergrond en in plaats daarvan
is er veel ruimte voor satire. De
dieren spreken alsof ze nooit an
ders gedaan hebben en krijgen
zeer overtuigende menselijke ka
raktertrekken mee. Een huzaren
stukje van dierentraining, com
putertechniek en handbewogen
Babe is een biggetje dat door een
wonderbaarlijk toeval aan het
slachthuis ontsnapt. Alleen op
de wereld, wordt hij liefdevol op
genomen in het nest van een
goedhartige collie. Babe is de
spreekwoordelijke onschuld die
argeloos gelooft dat alle dieren
gelijk zijn. Dat zal hem nog lelijk
opbreken. Zelfs de muizen die de
tussentitels voorlezen lachen
zich een kriek om zoveel onnozel
heid. Alleen de boer. die nooit
iets zegt. kijkt het varkentje eens
diep in de ogen en schenkt Babe
zijn vertrouwen.
Die tegenstelling tussen het won
der en de werkelijkheid wordt
met veel gevoel voor humor uit
gespeeld. De sociale dierenorde
staat in deze film ernstig onder
druk. Een arrogante eend die
voor haan wil spelen moet nog
onder veel hilariteit de aftocht
blazen, maar wanneer Babe het
in zijn hoofd krijgt om schapen te
hoeden houdt niemand dat te
gen. Zijn techniek is zonder meer
uniek. Hij jaagt de schapen niet
agressief in een hoek, maar ver
telt ze rustig wat ze moeten doen.
De anders zo nerveuze wolbalen
marcheren vervolgens netjes
twee aan twee in de gewenste
richting, wat in al zijn eenvoud
een onbetaalbaar komisch ge
zicht is.
Pas later realiseer je je dat hier
ongetwijfeld geniale dressuur,
eindeloos geduld en handige
montage aan te pas is gekomen.
Het knappe van alle trucages is
dat ze zo onzichtbaar zijn gehou
den. Niemand die het zal opval
len dat voor de rol van Babe niet
minder dan achtenveertig big
getjes nodig waren, onder andere
omdat de varkentjes veel sneller
groeiden dan het tempo van de
filmproduktie toestond. Je moet
ook van goeden huize komen om
het verschil te zien tussen de die-
renmodellen in de dialoogscènes
en hun levende evenbeelden.
Jammer alleen dat het bijzon
dere effect van die zo natuurge
trouw articulerende bekjes dooi
de Nederlandse nasynchronisa
tie een beetje verloren is gegaan.
Overigens wordt in een vijftien
tal theaters ook de Engelstalige
versie vertoond.
Leo Bankersen
Babe draait in Alhambra in Vlissin-
gen. De Koning in Hulst, Cinemactu-
eel in Bergen op Zoom en Lumière in
Rotterdam.
modellen uit Jim Henson's Crea
ture Shop. De regie was in han
den van Chris Noonan, maar als
drijvende kracht achter de on
derneming moet zeker produ
cent George Miller worden ge
noemd.
De hand van Miller, die ooit fu
rore maakte met de Mad Max-
spektakels, is duidelijk te her
kennen in de fantasierijke aan
pak. Prachtige beelden die recht
streeks uit een prentenboek lij
ken te komen. Ter voorkoming
van zoetsappigheid zijn ook al
lerlei ironische trekjes, licht ab
surde details, droge humor en
brutale muziek toegevoegd. Het
is een wereld waarin een happy-
end bepaald niet vanzelfspre
kend is. zeker niet voor een big
getje wiens natuurlijke lotsbe
stemming het is te eindigen als
hamlapje op het kerstdiner. De
film draait er niet omheen dat het
leven hard is. Ieder dier moet zijn
plaats weten, schapen en honden
zijn eikaars natuurlijke vijanden
en de boerin gniffelt veelbeteke
nend als ze het jonge varkentje
Babe een lekker voedzaam hapje
voorzet.
Scène uit de film Babe.
