Zappen
tussen
kunst en
Spielerei
Maria in beeld
en muziek
FotoBiennale Enschede
kunst cultuur
i VRIJDAG 10 NOVEMBER 1995
Er staat op de FotoBiennale in Enschede een
machinegeweer op een stalen poot,
draaibaar naar alle kanten. America's Finest heet
de combinatie. Op de M16 - in de wapenhandel
werkelijk 'Amerika's trots' genoemd - is een
scherpschuttersvizier gemonteerd. Kijk je
erdoor, dan zie je video-beelden van mensen.
Haal je de trekker over, dan klinkt dat ene, droge
schot van de sluipschutter, of ratelt het wapen
via de geluidsboksen een heel magazijn leeg. Je
schrikt van je daad. Niet alleen vanwege dat
huiveringwekkende geluid, ook van het beeld in
het vizier: na het schot verdwijnt de gedode, en
verschijn je zelf in het videobeeld, als de
moordenaar met het wapen nog in de aanslag. Zo
creëerde Lynn Hersman (VS) met moderne
technieken een installatie, die je door de virtuele
moordpartijen toch aan het denken zet over wat
je als 'realiteit' via tv- en filmbeeld ziet.
Op de zesde FotoBiennale
draait het om een verzame
ling waarin fotografie, elektroni
sche en vido-installaties, cd-rom,
interactiviteit en noem maar op is
verzameld om greep te krijgen op
de nieuwe ontwikkelingen van on
ze tijd.
Een verzameling ook waarbij kun
stenaars het materiaal gebruiken,
verzamelen en herordenen, al of
niet resulterend in een herkenbaar
nieuw beeld, met als bijzonderheid
dat het publiek zich er actief mee
kan vermaken. De M16 staat in het
Rijksmuseum Twenthe.
Er dichtbij hangt een foto-sculp
tuur aan de wand: heuse kiekjes
uit een familie-album, zorgvuldig
'herschikt' tot een nieuw album
zonder namen, draaiend om het le
ven van een vrouw, van 1943 tot
1994. Wie is zij zelf, wie zijn die an
deren, wie is die tweede vrouw, en
wat is haar relatie met de hoofd
persoon? Hoe langer je kijkt, hoe
intrigerender die vragen worden.
Door selectie, herschikking en
weglating (bijschriften) schiep de
Duitser Hans-Peter Feldmann uit
andermans fotografie een clichéle
ven dat van velen kan zijn. Zou je
de figuren terugbrengen tot onher
kenbare silhouetten, dan kon het
vrijwel ieders familiealbum zijn.
Dat heeft elders Maria Miesenber
ger (Zweden) wel gedaan. Dan zie
je plotseling hoe clichématig je
ook als individu door deze maat
schappij beweegt.
Julian Germain: In Soccer Wond-
serland.
Muis
Dichtbij deze fotografie kun je zap
pen en surfen (zappen op Internet)
via pc en cd-rom, als demonstratie
of als educatie. Bijvoorbeeld met
de muis in de knuist via beeld en
geluid zwerven door de wereld van
de Koude Oorlogstijd in Hongarije
(monumentale installatie van de
uit Hongarije naar de VS gevluch
te George Legrady) of ontdeugend
communiceren met een in projec
tie tegen je koutende dame.
'Nieuwsgierigheid is een eigen
schap van de intelligentie', zegt ze
op een gegeven moment. Daar
heeft 'installateur' Luc Courches-
ne, zeker in relatie tot deze Foto
Biennale gelijk in. Zowel op de
hoofdtentoonstelling in het Rijks
museum Twenthe, als in de sterk
aansluitende exposities en cd rom-
werkplaatsen in de Enschedese
binnenstad, wordt op basis van
conceptuele uitgangspunten, dus
via de intelligentie, een beroep ge
daan op de emotie.
De vraag is dan wel waar kunst op
houdt en informatie/Spielerei be
gint op deze Biennale. Geen kunst
maar service is in elk geval de mo
gelijkheid om je een Internet-adres
te laten aanmeten, inclusief de be
nodigde software, om thuis te in
stalleren.
„Deze biennale gaat dan ook niet
over kunst", verklaart Bas Vroege,
artistiek directeur. „Ze gaat ook
over kunst, maar ook over journa
listiek, ook over media en tv. Deze
biennale gaat over elektronisch
beeld als cultureel verschijnsel.
Wat is daar op dit moment mee
aan de hand? Beelden als nieuwe
realiteiten, door de elektronica we
reldwijd en steeds sneller ver
spreid. Dat betekent een nieuwe
De Vestiging II.
sociale uitbreiding van onze maat
schappij. Niet meer tastbaar zoals
vroeger. maar buitengewoon
vluchtig, beelden met gegevens,
data genaamd, waar we persoon
lijk iets uit moeten destilleren, ons
eigen maken, een identiteit ont
wikkelen."
De FotoBiennale is Van Wunder-
kammer tot Cyberspace gedoopt.
De Wunderkammer was een bonte
verzameling van objecten, waar
mee in voorbije tijden mensen een
persoonlijke greep op nieuwe din
gen in hun leven trachtten te krij
gen. De biennale zelf lijkt zo'n
Wunderkammer....
Vroege: De biennale heeft bewust
dat karakter. Een soort recon
structie van de werkelijkheid dus,
subjectief, want het is mijn con
structie. En je moet maar afwach
ten of de Biennale in die zin greep
op de materie betekent voor der
den. Wat ik wel hoop natuurlijk.
Dat ze bijdraagt tot het bewust
wordingsproces dat we identiteit
opnieuw moeten bepalen in de we
reld van de elektronische werke
lijkheid, voordat het een consump
tieve omgang via het schermpje
wordt alléén. Dan leeft de elektro
nica ons. Bovendien dreigen we so
ciaal gezien enerzijds te verarmen
in onze eigen wereld, anderzijds
beginnen we elektronisch intensief
te communiceren met de hele we
reld. Daar moeten we evenwicht in
zien te vinden. Ook dat vraagt be
wustwording."
„Mede daarom zit in de tentoon
stelling een enorme relativering.
We zijn al ongelooflijke kuddedie
ren, kijk naar de foto-albums, die
eenzelfde manier van fotograferen
verraden, en naar de ansichtskaar-
ten. met clichéteksten. Ook daar
zit geen identiteit meer in. Daarom
zijn prikkels in de tentoonstelling
opgenomen: sommige dingen
speels en toegankelijk gehouden,
andere daarentegen wat 'stugger',
daar moet je iets van weten. Alles
ter bewustwording en daarmee ter
voorkoming dat we media-analfa
beten worden. Absurd trouwens,
dat op de scholen nog nauwelijks
wordt onderwezen in de nieuwe
media."
Voor anafalbetisme onder de kun
stenaars hoeven we niet bevreesd
te zijn: zij lijken soms verder met
verwerking van de nieuwe media
dan de mediatechneuten zelf. De
kunstenaar heeft dan ook veel te
zeggen en doet dat nadrukkelijk,
de meer traditionele fotografische
projecten daarin meeslepend.
Mooi of niet mooi, is niet de vraag,
de maatschappelijke relevantie
des te meer. Niet de esthetiek is on
derliggend thema, maar de ethiek.
Met de horrorachtige lichaamsfo
tografie van Eldon Garner in De
Villa als de bevestigende uitzonde
ring: hier is het fin de siècle dich
terbij dan ooit.
Alphons B. ter Brake
Fotobiennale Enschede 'Obsessies, Van
Wunderkammer tot Cyberspacete
zien m Rijksmuseum Twenthe. Kunst
centrum Mil. Stichting De Bank. De
Villa, Fotogalerie Objectief, Galerie
Beeld Aambeeld, Broekhuis Galerie
Tm 26 november Openingstijdendins
dag tot en met zondag 11.00-17.00 uur.
Internetcafé in Rijksmuseum zelfde tij
den. Internetadres: 'http:llwww.a l nil
airnljbelindex.html
Maria en Madonna. Allebei
vrouw en allebei idool,
maar verder hebben ze niet
veel gemeenschappelijk. Toch
worden ze komend weekeinde
in Utrecht in één adem ge
noemd tijdens het mini-festival
Maria - Madonna van de oude
muziek, georganiseerd door de
stichting Pratum Musicum.
Vandaag (vrijdag) tot en met
zondag zijn er concerten en
workshops in de Nicolai- en
Pieterskerk en een rondleiding
langs Maria in museum Het Ca-
tharijneconvent. Over Maria,
vroeger en nu: „Van moeder
van God is ze langzaam moe
der van de mensen geworden."
Eén boze brief heeft de titel van
de manifestatie Maria - Ma
donna van de oude muziek al
opgeleverd. Voorzitter van de
organiserende stichting Pra
tum Musicum, Jan Nuchel-
mans: „We bedoelen er niets
kwaads mee, het is een titel
met een knipoog. Madonna is
natuurlijk voor heel veel men
sen een fenomeen, en dat bete
kent dat je misschien een iets
ander publiek aanspreekt dan
gebruikelijk." Waarmee Nu-
chelmans niet wil zeggen dat
hij de illusie heeft dankzij die
titel grote drommen poplief
hebbers te lokken: „Die zullen
misschien de folder gezien heb
ben en denken: wie is Maria?"
Want zo zijn de tijden. Welis
waar is geen enkel persoon
door de eeuwen heen zo aanbe
den, vereerd, bezongen, be
schreven en geschilderd als
Maria, de laatste decennia is
haar populariteit tanende. De
Mariaverering nu is nog maar
een schim van wat ze vroeger
was en kunstenaars houden
zich al helemaal niet meer met
haar bezig.
Populariteit
Tijdens het minifestival in de
Pieterskerk staat aan Maria
gewijde muziek uit middeleeu
wen, renaissance en barok cen
traal Het weekeinde opent
met de Mariavespers van Mon
teverdi (in de sobere conti-
nuoversie) en eindigt met de
Cahtigas de Santa Maria, uit
gevoerd door het Ensemble
Antequera. Verder zijn er work
shops. lezingen en een rondlei
ding door het Catharijnecon-
vent waar Maria overheersend
aanwezig is: „Als je in ons mu
seum alles zou weghalen waar
op Maria is afgebeeld, wordt
het een kale boel", zegt conser
vator Casper Staal. „Je mag
wel zeggen dat ze het in popula
riteit wint van haar goddelijke
zoon."
Doet Maria in de muziekge
schiedenis zo'n beetje vanaf de
twaalfde eeuw serieus haar in
trede, in de beeldende kunst is
ze er al eerder: vanaf de 4e
eeuw. Casper Staal: „Voor die
tijd is Maria een teruggetrok
ken figuur, overeenkomstig
haar aandeel in de Bijbel: ze is
de 'vleselijke' moeder van Je
zus, niet meer en niet minder,
In de vijfde eeuw verandert
dat. Het Concilie van Efeze
komt in 431 met een uitspraak
over een van de strijdpunten in
de kerk, namelijk of Jezus nou
God of mens was. Die uit
spraak luidt dat Jezus twee na
turen heeft: hij is God én hij is
mens. Op dat moment wordt
Maria belangrijk, want ineens
wordt zij gezien als de moeder
van God."
Schatkamer
De collectie in het Catharijne-
convent toont aan hoe in de
loop der eeuwen het beeld dat
mensen zich van Maria vor
men. is veranderd. In de 'schat
kamer' van het museum, de on
derdoorgang, staat een ivoren
ikoon uit de tiende eeuw, de
oudste Maria die het museum
in bezit heeft. Het beeldje, af
komstig uit Constantinopel,
toont Maria als 'hodigitria': zij
die de weg wijst. Haar blik is
uitdrukkingsloos, op haar arm
draagt ze Jezus. „Als een vor
stin die een klein koninkje
toont", zegt Staal. „Maria is
hier nog een hele statische, ver
heven, bijna saaie vrouw: dit is
haast een godinnebeeld. Gaan
deweg gaat dat statische er af
en wordt Maria steeds mense
lijker. Ze wordt minder de moe
der van God en meer onze moe
der."
Een anoniem houten beeld uit
het begin van de veertiende
eeuw toont nog steeds een sta
tige, stijve Maria en een Jezus
die door Staal treffend om
schreven wordt als 'echt een
houten klaasje'. Het stenen
beeld ernaast, in het Catharij-
neconvent bekend als 'de
Doesburgse Marie'. toont een
heel andere Jezus: met blote
voetjes en een rond kopje, al
een hele baby dus. Tegen het
aanbreken van de 15e eeuw
wordt Maria afgebeeld met los
hangend haar, terwijl ze in het
gras zit of haar kind de borst
geeft.
Liederen
In de Mariamuziek, gemaakt
tot ver in onze eeuw, ligt het
zwaartepunt in de Renaissan
ce en Barok. Nuchelmans:
„Toen werd het echt bij bakken
gecomponeerd In die tijd was
het ook een beetje gebruiksmu-
ziek, mensen wilden voor een
feest een mooi Mariastuk heb
ben. Tal van grote componis
ten uit die tijd waren geestelij
ken en aan Mariakerken ver
bonden, dat verklaart natuur
lijk al een heleboel."
De Mariamuziek die Nuchel
mans het mooist vindt, is be
duidend ouder: Las Cantigas
de Santa Maria, de liederen
van de heilige Maria. Het is een
verzameling van ruim vierhon
derd liederen uit de 13e eeuw,
deels mirakelverhalen, deels
lofliederen. Ze worden toege
schreven aan de Spaanse ko
ning Alfonso X, 'de Wijze'. „Dat
is muziek van een tijdloze
schoonheid. Alfonso combi
neert verschillende kunsten
om zijn ideeën te verkondigen:
de Cantigas zijn gebundeld in
een prachtig boek met behalve
tekst en noten ook gedetaileer-
de tekeningen."
In de Cantigas wordt verhaald
over monniken die verdrinken
en na drie dagen toch nog le
vend uit het water worden ge
haald: over een monnik die het
klooster verlaat om een wande
lingetje te maken en in slaap
valt, om pas na 500 jaar wakker
te worden: en over een monnik
die hoog bovenin een kerk Ma
ria schildert terwijl ze onder
haar voet de duivel verplettert.
Dat maakt de duivel zo boos
dat hij de monnik van zijn stel
lage afblaast. De ongelukkige
roept nog net op tijd Maria aan
en zij zorgt ervoor dat hij aan
zijn kwastje aan het schilder
werk blijft plakken.
Wilma de Rek
Maria - Madonna van de oude mu
ziek: zes concerten, twee lezingen,
tvorkshop en rondleiding in het te
ken van Mariamuziek uit middel
eeuwen, renaissance en barok, van
daag i vrijdagi Hm zondag. Het eer
ste concert, de Mariavespers van
Monteverdi, begint vandaag om
20.15 uur in de Pieterskerk, Utrecht
Andrea Mantegna: Maria met kind, circa 1465-1470.
