Het koffiekopje won
van de sculptuur
Fluxus in het Hessenhuis
PZC kunst cultuur
B V VRIJDAG 27 OKTOBER 1995
Sfnwt: !B
CTSIfflHi JJjlJgl
TOE®
Lang lang geleden, toen de wereld nog jong was -
het moet ongeveer in het jaar 1958 zijn geweest
- begonnen veel kunstenaars, componisten en
andere mensen die mooie dingen wilden doen de
wereld om hen heen op een (voor hen) nieuwe
manier te bekijken. Ze zeiden: „Nee maar... een
koffiekopje kan mooier zijn dan een groots
beeldhouwwerk. Een zoen 's morgens kan
dramatischer zijn dan een toneelstuk van 's werelds
grootste dramaturg en het geklots van mijn voeten
in mijn natte laarzen klinkt mooier dan de
plechtigste orgelmuziek."
En toen ze dat beseften, begonnen ze na te denken.
En ze begonnen vragen te stellen. Een van de vragen
was: „Waarom moeten al die mooie dingen die ik
zie, zoals koffiekopjes, een ochtendkus en klotsende
voeten, waarom moeten die allemaal onderdeel zijn
van iets groots en kunstigs? Waarom kunnen ze niet
op zichzelf bestaan? Toen ze dergelijke vragen
stelden, waren ze begonnen Fluxus uit te vinden.
Zo beschrijft Dick Higgins in A child's history of
Fluxus het ontstaan van de 'radicaalste en meest
experimentele kunstbeweging' van de jaren zestig.
Fluxus. Een beweging in de marge die ernaar
streefde kunst en leven te laten samenvallen. Bijna
was ze erin geslaagd, want Fluxus dreigde compleet
in de vergetelheid te raken. Maar de beweging is
herontdekt; musea hebben zich over de
verzamelingen ontfermd, kunsthistorici schrijven
diepgaande beschouwingen en critici wijzen op de
invloed die Fluxus heeft uitgeoefend op de
hedendaagse kunst.
Tot begin volgend jaar is in het Hessenhuis in
Antwerpen In de geest van Fluxus te zien, een
overzicht van kunst die geen kunst wilde zijn.
Het aanraken van kunstvoorwerpen is
in vrijwel alle musea volstrekt taboe,
laat staan dat er mee mag worden ge
speeld. Ook bij de tentoonstelling In de
geest van Fluxus is het meeste veilig weg
geborgen in vitrines en waarschuwen
bordjes dat bezoekers met hun tengels
van de spullen moeten afblijven, maar er
zijn uitzonderingen. De opvallendste is
het object Fluxpingpong van George Ma-
ciunas. Het is een hoogst eigenaardige ta
feltennistafel waarvan in de ene speelhelft
een groot gat is uitgezaagd en twee delen
van de andere speelhelft tegen elkaar om
hoog staan, als bij een schuin dak. Bezoe
kers worden uitgenodigd de tafel uit te
proberen met een batje waar een gat in zit,
een batje dat is volgeplakt met veren, of
één waarin.tientallen schroeven zijn ge
draaid. Zie zo de bal maar eens in het spel
te houden.
Humor is een wezenlijk bestanddeel in het
werk van de Fluxuskunstenaars en ook de
uitnodiging om in een museum te gaan
pingpongen is essentieel. Iedereen mag
meedoen. Met alles wat hij deed was Ma-
ciunas er namelijk op uit de traditionele
rol van de kunst en de kunstenaar te on
dermijnen. Hij wilde aantonen dat ieder
een een kunstenaar is en daarmee dat
kunstenaars dus onmisbaar zijn. Of juist:
dat kunstenaars en de 'schone kunsten'
overbodig zijn, wanneer de mens de we
reld om zich heen zou kunnen ervaren zo
als hij kunst ervaart.
Stromende rivier
De oorspronkelijk uit Litouwen afkom
stige kunstenaar George Maciunas was de
spil van Fluxus. Hij introduceerde de
naam in 1961 en het einde van de bewe
ging wordt over het algemeen gesitueerd
in 1978, het jaar van zijn overlijden. Een
echt begin en een echt einde zijn echter
moeilijk aan te wijzen, net zo min als kan
worden gesproken van een echte bewe
ging. Dat is geheel in overeenstemming
met de betekenis van de term Fluxus die
is afgeleid van flux, wat staat voor: 'het
vloeien, de ononderbroken beweging of
voortgang net als bij een stromende rivier,
een continue opeenvolging van verande
ring'. Fluxus staat voor het ontbreken van
grenzen; grenzen in tijd, grenzen tussen
landen, grenzen tussen verschillende
kunstdisciplines en de grens tussen kunst
en leven.
Zelf zagen de Fluxuskunstenaars zich niet
als deel van een beweging of voorstanders
van een specifieke stijl. Wellicht rekenden
ze zich niet eens tot dezelfde groep, maar
vonden ze elkaar in de afwijkende hou
ding die ze innamen tegenover de traditio
nele kunstbeoefening, de cultuur en het
leven. „Elk van ons had zo zijn eigen
ideeën over wat Fluxus was en dat was
maar goed ook", aldus George Brecht, een
van de belangrijkste vroege Fluxuskun
stenaars. „Zo zal het langer duren om ons
te begraven. Voor mij was Fluxus een
groep mensen die'het goed met elkaar
konden vinden en die geïnteresseerd wa
ren in eikaars werk en persoonlijkheid."
Tussen 1962 en 1978 veranderde Fluxus
voortdurend. Tal van kunstenaars, perfor
mers, componisten, schrijvers en cineas
ten waren erbij betrokken. De bekend-
sten, die hun naam over het algemeen niet
in de eerste plaats aan Fluxus danken:
John Cage, Joseph Beuys, Claes Olden
burg, Christo, Yoko Ono, John Lennon,
Per Kirkeby en Wim T. Schippers. De be
langrijksten, van wie in Antwerpen ook
het meeste is te zien: George Maciunas.
George Brecht, Dick Higgins, Alison
Knowles, Nam June Paik, Benjamin Pat
terson, Takako Saito, Daniel Spoerri, Ben
Vautier, Wolf Vostell, Robert Watts, La
Monte Young en Willem de Ridder.
Ready made
Twee namen duiken altijd op als gezocht
wordt naar wegbereiders van Fluxus, een
weliswaar radicale experimentele bewe
ging in de kunst, maar geen volstrekt
nieuwe. Met hun aandacht voor het toeval
en voor eenvoudige gebruiksvoorwerpen
die als kunst worden voorgesteld grijpen
de Fluxuskunstenaars terug op de ready
made van Marcel Duchamp, de Franse
kunstenaar die banden had met Dada en
het surrealisme en al in 1917 een urinoir
omkeerde en als kunstwerk presenteerde,
De componist John Cage is de andere
voorloper. Net als Duchamp was hij van
mening dat kunstenaars niet de spreek-
'buis van een of andere hogere waarheid
waren en dat de invloed van persoonlijk
heid en smaak uit het proces van het
kunstmaken moest worden geweerd.
Niet voor niets heetten de eerste festivals
waarop Fluxus zich manifesteerde 'Klei
nes Sommerfest: Après John Cage' en
'Neo Dada in der Musik'. Ze werden in juni
1962 gehouden in Wuppertal en Düssel-
dorf. Maciunas was in 1961 vanuit de Ver
enigde Staten naar Europa verhuisd om
als designer voor de Amerikaanse lucht
macht te gaan werken. Zijn ideeen voor
een tijdschrift nam hij mee. Het moest
Fluxus gaan heten en een bloemlezing be
vatten van experimentele muziek, be
schrijvingen van events die partituren
Willem de Ridder, Europees postorderbe-
drijf/Fluxshop Amsterdam. 1964-65, Col
lectie Silverman, Detroit.
omzeild.. De zeldzaamheid van een kunst
werk en zijn status als koopwaar werden
ondermijnd. Performances en voorwer
pen van Fluxus moesten voor iedereen
toegankelijk zijn. Maciunas: „Om voor de
kunstenaar een niet-professionele, niet-
parasitaire, niet-elitaire plaats in de
maatschappij te veroveren, moet de kun
stenaar demonstreren dat hij gemist kan
worden, moet hij demonstreren dat het
publiek zichzelf kan bezighouden, moet
hij demonstreren dat de kunst door alles
kan worden vervangen en dat iedereen
het kan doen."
De activiteiten in de laatste Fluxuspe-
riode, die ongeveer de jaren zeventig be
slaat, werden niet eens meer als perfor
mance aangekondigd. Het konden net zo
goed melige voordrachtjes zijn op een
feestje. De grens tussen kunst en leven
was verdwenen, ofte wel de kunst was
prijsgegeven en opgelost in het leven. Flu
xus was niet meer te onderscheiden en
verdween. Volgens de filosofie van Fluxus
zou dat een compleet succes betekenen.
Schatplichtig
Ironisch genoeg werd de beweging in de
jaren tachtig uit de vergetelheid opge
diept en zo alsnog ingelijfd in de officiële
kunstgeschiedenis. De belangrijkste re
den daarvoor was ongetwijfeld het besef
dat veel kunstrichtingen schatplichtig
zijn aan Fluxus. Zonder Fluxus geen con
ceptuele kunst, geen mail art, geen mini
malisme, een andere videokunst en een
andere performance.
De samenstellers van Antwerpse exposi
tie - die via onder meer Minneapolis, Bar
celona en Marseille naar het Hessenhuis is
gereisd - zijn zich bewust geweest van de
ommogelijkheid om de anti-museale Flu-
xusbeweging in een museum te presente
ren. Dat in aanmerking genomen, moet
het resultaat voorbeeldig worden ge
noemd. Er is gekozen voor een documen-
taire-achtige opzet, met veel foto's, films,
muziek, Fluxboxen, Fluxpublikaties en
een aantal installaties. Dat veel slogans
en grappen een gedateerde indruk maken
is geen probleem, omdat ze als geschiede
nis kunnen worden beschouwd. En andere
werken overtuigen nog steeds, waarmee
het belang van Fluxus voor de heden
daagse kunst is onderstreept.
Moeilijker ligt het met de prachtig uitge
voerde. catalogus, De schrijvers gaan er
van uit dat de Fluxuskunstenaars het wel
grappig zouden vinden te weten dat
kunsthistorici archieven uitkammen om
te weten te komen op welke datum orkest
leden voor het eerst opdracht kregen van
hun stoel te vallen. En er vervolgens be
schouwingen over schrijven. Waarschijn
lijker is dat de kunstenaars het een reden
zouden vinden om Fluxus nog eens gron
dig over te doen.
Ernst Jan Rozendaal
Expositie: In de geest van Fluxus, lltn 28januari
1996 in hel Hessenhuis, Falconrui 53, Antwer
pen. Open van 10 tot, 16.45 uur, niet op maanda
gen. 1 nov, 25126 dec en 112 jan.
Takako Saito, Fluxschaakspel/Likeurschaakspel, 1975/76, Collectie Walker Art Center Minneapolis.
werden genoemd, essays en poëzie. In Eu
ropa ontmoette Maciunas tal van avant-
gardistische kunstenaars die allemaal ac
tief zouden worden in dat wat Fluxus uit
eindelijk werd. een houding ten opzichte
van kunst.
Een aantal van hen verzamelde zich m
september 1962 in Wiesbaden, op wat te
genwoordig als het eerste Fluxusfestival
wordt beschouwd: de 'Fluxus Internatio
nale Festspiele Neuester Musik'. Daar lie
ten ze zien wat zij onder composities ver
stonden. Tijdens het werk Piano Activi
ties van Philip Corner werd een piano uit
elkaar gehaald en werden de onderdelen
per opbod verkocht. Onder de titel Zen for
head gaf Paik een interpretatie van La
Monte Youngs partituur uit 1960 die luid
de: trek een rechte lijn en volg deze. Paik
doopte zijn hoofd, handen en stropdas in
een kom met inkt en tomatensap, waarna
hij zich over een lange strook papier sleep
te. Op een volgend festival. 'Festum Fle-
xorum', ging zijn Fluxus Champion Con
test in première: de uitvoerders - van ver
schillende nationaliteiten - urineerden in
een emmer terwijl ze hun eigen volkslied
zongen. Wie het langst kon blijven plassen
én zingen had gewonnen.
Op alle terreinen van de kunst werden
grenzen opgezocht. La Monte Young wil
de vlinders loslaten in een concertzaal
omdat hij het - onhoorbare - geluid dat zij
maken als muziek beschouwde. Ben Vau
tier woonde twee weken in een wïnkeleta-
lage - die in Antwerpen is gerecon
strueerd - en verklaarde zichzelf tot le
vend beeldhouwwerk. Paik projecteerde
een belichte 16mm film als steeds veran
derende voorstelling, omdat bij elke keer
draaien het celluloid met meer krassen,
vuil en lassen werd bedekt.
Alledaagser
Fluxus shockeerde, was grappig of juist
heel erg flauw, bewoog zich in elke kunst
discipline en ook daarbuiten, was interna
tionaal en had altijd een tijdelijk karak
ter. De kloof tussen kunst en leven werd
versmald, omdat de inhoud van de perfor
mance en de vaardigheden die nodig wa
ren om ze uit te voeren steeds alledaagser
werden.
Maciunas vatte het. idee op om van Fluxus
Twee beelden van Benjamin Patter
sons Korte geschiedenis van de 20ste
eeuwse kunst, 1989. foto Brad Iverson,
een soort sponsororganisatie te maken
die wereldwijd nieuwe ontwikkelingen
steunde en voorstelde. Onderdeel daar
van was een New Yorkse uitgeverij. Er
werden boeken en tijdschriften uitgege
ven. koffertjes met Fluxuswerken en pu-
blikaties. en een reeks Fluxusfilms. Óm
het exclusieve van kunst tegen te gaan
was de uitvoering goedkoop en bijna fa
brieksmatig: plastic dozen, gedrukte eti
ketten en een standaard opmaak. Er ont
stonden een Fluxus Mail Order Ware
house en een aantal Fluxuswinkels buiten
New York. In het Hessenhuis is een recon
structie te zien van de Fluxshop van Wil
lem de Ridder in Amsterdam.
Door de eigen distributie werd het elitaire
systeem van musea en galeries bewust
Nam June Paik, Fluxreliek, resten van de uitvoering 'One for the Violin Solo', 1966,
Collectie Walker Art Center, Minneapolis.
