Genie hield vooral van knutselen Leonardo in Vinci PZC_ kunst cultuur Op de top van één van de groene heuvels van Toscane, niet ver van Florence, ligt Vinci. Een dorpje van 14.000 inwoners dat zijn faam niet ontleent aan de, overigens uitstekende, olijfolie en Chianti, maar aan Leonardo, die hier, 543 jaar geleden, het levenslicht zag. Leonardo da Vinei, het 'universele genie', is één van de symbolen van de Italiaanse Renaissance, de periode, grofweg lopend van 1400 tot 1600, waarin afscheid werd genomen van de donkere middeleeuwen en de mens centraal in het denken kwam te staan. De klassieke oudheid werd herontdekt en als uitgangspunt genomen voor een spectaculair moderniseringsproces op vrijwel elk gebied. Leonardo was schilder - zijn Mona Lisa en Het Laatste Avondmaal behoren tot de parels van de kunstgeschiedenis - maar ook ingenieur en uitvinder. De duizenden tekeningen en korte verhandelingen die tot ons zijn gekomen, tonen de veelzijdigheid, de enorme speurzin en de verbluffende moderniteit van Leonardo. Tot zijn meest spraakmakende 'machines' horen hijskranen, tanks, mitrailleurs, en zelfs auto's, vliegtuigen en helikopters. Maar was Leonardo werkelijk zijn tijd 400 jaar vooruit? Het Leonardo-Museum in Vinei, dat modellen bevat gebaseerd op de tekeningen van de meester, geeft antwoord op die vraag. Hier heeft hij gelopen! De Duitse vader houdt stil, wist zich het-zweet van het voorhoofd en doet een poging vrouw en kinderen te verleiden tot een duik in het verleden. De weg die kronkelt naar het ge boortehuis van Leonardo is omgeven door olijfgaarden en licht treurende zonnebloe men - 'precies zoals toen', verzekert een gids. Het boerenstulpje, in 1986 keurig ge restaureerd, bevat enkele reproducties van tekeningen van de meester maar is verder vooral een plaats waar de pelgrims worden uitgenodigd een beroep te doen op hun verbeeldingskracht. De grote munt-telefoon die één van de .muren van het huis ontsiert, lijkt een verwijzing in te houden naar Leonardo's technisch ver nuft, maar dat hij zich ook met telecom municatie heeft beziggehouden, is tot nu toe niet bewezen. Leonardo moet maar korte tijd in deze boerderij hebben geleefd. Hij was een on wettig kind van Ser Piero, een Florentijn se notaris en grondbezitter. Zijn moeder, een jonge boerin die werkzaam was op één van de landgoederen van Ser Piero, zette Leonardo in de nacht van 15 april van het jaar 1452 hier op de wereld. Ze zou later trouwen met een ambachtsman en uit beeld verdwijnen. Leonardo groeide op in Florence in het huis van zijn vader, die hem behandelde als een wettig kind en zorg zou dragen voor zijn scholing. Van Leonardo's jeugd is weinig bekend, net als overigens van zijn gevoelsleven, waarin volgens sommigen de homosexualiteit centraal moet hebben gestaan. Mythevorming De weinige historische gegevens hebben zeker de mythevorming rond zijn persoon bevorderd. Al kort na zijn dood wist Gior gio Vasari, befaamd Florentijns schilder en de man die de Renaissance-periode bij na als een journalist op papier vastlegde, dat Leonardo als kind al graag tekende en modellen bouwde van allerlei machines. Vasari beschrijft Leonardo als een boven menselijk genie die de 'wiskunde-school' snel verliet, omdat hij zijn leraren het hoofd op hol bracht en geen latijn en ande re disciplines studeerde omdat hij al bezig was met het zoeken naarverklaringen voor de meest uiteenlopende natuurkun dige problemen. Leonardo zelf erkende echter zijn tekort komingen. 'Ik ben een man zonder Lette ren', schreef hij. Deze uitspraak is lang tijd door veel geleerden als een uiting van val se bescheidenheid bestempeld, maar in werkelijkheid behoorde Leonardo niet tot de intellectuele elite van zijn tijd. Hij ge noot geen aristocratische opleiding, was het latijn, dat hem de deuren zou hebben geopend naar eruditie, filosofie en weten schap, niet machtig en zelfs zijn kennis van algebra en meetkunde vertoonde gro te hiaten. Leonardo kreeg zijn vorming in het atelier van de beroemde Florentijnse ambachtsman Verrocchio en zou altijd een man van de praktijk blijven. In de ate liers werd je niet alleen schilder of beeld houwer, maar ook ingenieur. Men hield zich bezig met het tekenen van gebouwen, kerken en vestingen, het graven van kana len en het uitvinden van machines voor elk soort werk. Hierin ligt het principe, maar ook de be perking van de zogenaamde universitali- teit van Leonardo. Hij is een praktijk mens, een observeerder en experimen teerder, die, ondanks vele pogingen daar toe, niet echt de stap naai- de wetenschap weet te maken. Leonardo is een praktisch mens op zoek naar een theorie. Zijn grote verdienste is echter dat hij zijn ontdekkin gen en experimenten voorlegde aan de 'dotti', de geleerden, teneinde een theorie te ontwikkelen en hen ervan overtuigde dat zij meer gebruik moesten maken van experimenten om de wetenschap op een hoger plan te kunnen tillen. Leonardo hul digde het principe 'kennen door zien' en was daarmee de eerste empirist. Boven dien introduceerde hij de twijfel als me thode en daarmee üep hij vooruit op de theorieën van René Descarthes, de Fran se wetenschapper uit de 17e eeuw. In zijn werkwijze bleef Leonardo een typische re presentant van de Florentijnse am bachtsklasse. Hij schreef geen boeken, maar maakte korte notities, vaak niet veel meer dan bijschriften voor de - prach tige - tekeningen. Met Leonardo valt defi nitief de barrière tussen kunst en weten schap; ze vullen elkaar aan en gaan in ze kere zin in elkaar op. Modellen Pogingen om modellen te fabriceren op basis van Leonardo's tekeningen, zijn re latief recent. Dit heeft alles te maken met het feit dat de aantekeningen en verhan delingen van Leonardo, die zijn vervat in 28 'codices' van in totaal zevenduizend bladzijden - waarschijnlijk slechts een kwart van zijn totale produktie - pas rond de eeuwwisseling makkelijker toeganke lijk werden dankzij de fotografie en ande re reproduktiemethoden. Hun chaotische samenstelling en gebrek aan chronologie en het feit dat veel van de manuscripten zich verspreid over de wereld bevonden in musea en privé-eollecties. had het onder zoek voordien sterk bemoeilijkt. Overi gens werden in 1967, in de Koninklijke Bi bliotheek van Madrid, twee groepen ma nuscripten teruggevonden die nieuwe in zichten verschaften in de technologische kennis van de meester. Het complete werk Houten sculptuur bij het Vinei- museum naar Leonardo's tekening Proporties van het menselijk lichaam, foto's GPD Automobiel die wordt aangedreven via een systeem van stalen veren. rinori. Volgens de geleerde worden ook de militair- en civiel-technische uitvindin gen van Leonardo overgewaardeerd. „Leonardo verbleef van 1482 tot 1499 en van 1506 tot 1513 in Milaan, waar al een grote traditie bestond op het gebied van militaire techniek en de weg- en water bouwkunde. Hertog Ludovico deed vooral een beroep op de artiest Leonardo. Zijn militaire uitvindingen uit die periode - ka nonnen. 'mitrailleurs', tanks, noodbrug gen - waren spectaculair, maar werden nooit gerealiseerd omdat ze weinig effi ciënt en te duur waren." Na 1500, en eigenlijk tot zijn dood in 1519, probeerde Leonardo zijn wetenschappe lijke kant verder te ontwikkelen en be steedde hij minder tijd aan schilderen en uitvinden. Hij bestudeerde Griekse wis kundigen en probeerde zijn achterstand op het gebied van het latijn in te halen. Leonardo had overigens in 1486 al beslo ten dat hij wetenschapper wilde worden en in 1498 was zijn eerste - en enige - pro- dukt met wetenschappelijk pretenties verschenen: het 'Traktaat van de Schil derkunst'. Hierin stelt hij dat de schilder kunst een wetenschap is omdat deze ge baseerd is op wiskundige wetten, de stu die van licht, donker, kleur en perspectiei en het begrip van de natuur. Het beeld dat Leonardo heeft van de wereld en het uni versum is dat van een grote machine die functioneert volgens een precieze wiskun dige wet. Door te observeren, en zoals de schilder doet, weer te geven, is het moge lijk achter de geheimen van de natuur te komen. Vogels Veel tijd besteedt Leonardo aan de studie van vogels met als doel ooit een 'vliegende machine' te kunnen bouwen. In de toren van het museum van Vinei hangt een le vensgroot model gebaseerd op één van de vele tekeningen. De piloot komt horizon taal te liggen in een open constructie en moet met zijn voeten twee pedalen bewe gen waardoor de 'roeiende' beweging van de enorme vleugels ontstaat. Leonardo zag wel degelijk in dat zijn 'vliegtuig' te zwaar was en dat. hij nooit genoeg energie zou opwekken om hem van de grond te krijgen. Hij kan echter maar moeilijk los komen van de natuurlijke beweging van de vleugels van vogels. Later, als hij een studie maakt van roofvogels, ziet hij dat deze met gêstrekte vleugels 'de wind zoe ken' en dit brengt hem dichter bij de op lossing van het probleem en tot de be roemde voorspelling 'De grote vogel zal zijn eerste vlucht maken'. Leonardo's intuïtie was enorm, maar waarschijnlijk nergens is dit zo evident als in het geval van de fiets, waarvan een te kening opdook in 1966 tijdens de restaura tie van de zogenaamde Atlantische Co dex. De tekening bevond zich op de ach terkant van één van de vellen die als steun tegen die van het manuscript waren ge plakt door de Spaanse eigenaar Pompeo Leoni aan het einde van de zestiende eeuw. Vermoed wordt dat Leonardo's leer ling en model Salai de fiets heeft getekend op basis van een ontwerp van Leonardo. De suggestie dat het gaat om een verval sing wordt door de experts ontkend, want het vel is 360 jaar op zijn plaats gebleven en het is uitgesloten dat Leoni of de res taurateurs aan het tekenen geslagen zijn. De actualiteit van de tekening is onthut send: de twee even grote wielen, de trap pers, het groot tandrad 'voor', het kleine tandrad 'achter' en de ketting die beide raderen verbindt, vormen een concept dat vrijwel identiek is aan dat van 'onze' fiets. Alleen de oplossing voor een draaibaar stuur ontbreekt. Maar niemand die dat Leonardo kwalijk neemt. Eelco van der Linden transmissie-systemen en differentiëlen. Deze technologie is terug te vinden in hijs kranen, olijfpersen en klokken, maar ook in oorlogstuig zoals het gepantserde voer tuig, dat, met enige fantasie, de voorloper van de tank kan worden genoemd, en, na tuurlijk, in de 'auto-mobiel'. Het driewieli- ge wagentje kan zichzelf inderdaad in be weging zetten - een complex systeem van stalen veren brengt bij het 'ontladen' energie over op een raderwerk dat in con tact staat met de achterwielen - maar het gaat te ver om te spreken van de eerste auto. Ambachtskunst Volgens Marinori is ook bij de modelbouw teveel gezinspeeld op latere ontwikkelin gen. „Leonardo is geniaal vanwege zijn buitengewone intuïtie en superieure am bachtskunst, maar moet niet worden ge zien als een persoon die plotseling visioe nen krijgt van machines die pas in onze tijd gerealiseerd zullen worden. Hij sleu telt aan deeloplossingen en valt vaak te rug op de kennis en ervaring van illustere voorgangers en tijdgenoten. Het is soms niet eens makkelijk te onderscheiden wat Leonardo copieert van anderen en wat hij zelf uitvindt of perfectioneert", aldus Ma- Zicht op Vinei, geboorteplaats van het Universele Genie Leonardo. Houten model van een fiets, gebaseerd op een tekening die in 1966 werd ontdekt. van Leonardo, weliswaar in copievorm, bevindt zich in de bibliotheek van Vinei, dat is uitgegroeid tot een internationaal studiecentrum. In 1952, ter gelegenheid van het vijfhonderdste geboortejaar van Leonardo, werd het 'modellen-museum' geopend dat, net als de bibliotheek, is ge vestigd in het schipvormige kasteel dat hoog boven de andere gebouwen van Vin ei uittoornt. De modellen in Vinei zijn verdeeld in drie categorieën: 'onuitvoerbare dromen', zo als de machine die de hoogste snelheid en temperatuur van het heelal moest veroor zaken; machines die in Leonardo's tijd niet te realiseren vielen maar die wel voor uitliepen op latere ontwikkelingen en ma chines die dicht bij een praktische toepas sing waren. Het is overigens onzeker, zoals Augustino Marinoni, Leonardo-geleerde en één van de drijvende krachten achter het museum onderstreept, of Leonardo zelf ooit machines heeft gebouwd, want historische gegevens hierover ontbreken. Leonardo's werk is gecentreerd rond de beweging en hij kan dan ook worden be schouwd als de grondlegger van de mo derne mechanica. Hij ontwikkelt tandra deren, 'eindeloze' schroeven, kogellagers, Ontwerp voor een boot met schoepenrad.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1995 | | pagina 15