Genie hield vooral
van knutselen
Leonardo
in Vinci
PZC_ kunst cultuur
Op de top van één van de groene
heuvels van Toscane, niet ver van
Florence, ligt Vinci. Een dorpje van 14.000
inwoners dat zijn faam niet ontleent aan
de, overigens uitstekende, olijfolie en
Chianti, maar aan Leonardo, die hier, 543
jaar geleden, het levenslicht zag.
Leonardo da Vinei, het 'universele genie',
is één van de symbolen van de Italiaanse
Renaissance, de periode, grofweg lopend
van 1400 tot 1600, waarin afscheid werd
genomen van de donkere middeleeuwen
en de mens centraal in het denken kwam
te staan. De klassieke oudheid werd
herontdekt en als uitgangspunt genomen
voor een spectaculair
moderniseringsproces op vrijwel elk
gebied. Leonardo was schilder - zijn
Mona Lisa en Het Laatste Avondmaal
behoren tot de parels van de
kunstgeschiedenis - maar ook ingenieur
en uitvinder. De duizenden tekeningen en
korte verhandelingen die tot ons zijn
gekomen, tonen de veelzijdigheid, de
enorme speurzin en de verbluffende
moderniteit van Leonardo. Tot zijn meest
spraakmakende 'machines' horen
hijskranen, tanks, mitrailleurs, en zelfs
auto's, vliegtuigen en helikopters. Maar
was Leonardo werkelijk zijn tijd 400 jaar
vooruit? Het Leonardo-Museum in Vinei,
dat modellen bevat gebaseerd op de
tekeningen van de meester, geeft
antwoord op die vraag.
Hier heeft hij gelopen! De Duitse vader
houdt stil, wist zich het-zweet van het
voorhoofd en doet een poging vrouw en
kinderen te verleiden tot een duik in het
verleden. De weg die kronkelt naar het ge
boortehuis van Leonardo is omgeven door
olijfgaarden en licht treurende zonnebloe
men - 'precies zoals toen', verzekert een
gids. Het boerenstulpje, in 1986 keurig ge
restaureerd, bevat enkele reproducties
van tekeningen van de meester maar is
verder vooral een plaats waar de pelgrims
worden uitgenodigd een beroep te doen
op hun verbeeldingskracht. De grote
munt-telefoon die één van de .muren van
het huis ontsiert, lijkt een verwijzing in te
houden naar Leonardo's technisch ver
nuft, maar dat hij zich ook met telecom
municatie heeft beziggehouden, is tot nu
toe niet bewezen.
Leonardo moet maar korte tijd in deze
boerderij hebben geleefd. Hij was een on
wettig kind van Ser Piero, een Florentijn
se notaris en grondbezitter. Zijn moeder,
een jonge boerin die werkzaam was op één
van de landgoederen van Ser Piero, zette
Leonardo in de nacht van 15 april van het
jaar 1452 hier op de wereld. Ze zou later
trouwen met een ambachtsman en uit
beeld verdwijnen. Leonardo groeide op in
Florence in het huis van zijn vader, die
hem behandelde als een wettig kind en
zorg zou dragen voor zijn scholing. Van
Leonardo's jeugd is weinig bekend, net als
overigens van zijn gevoelsleven, waarin
volgens sommigen de homosexualiteit
centraal moet hebben gestaan.
Mythevorming
De weinige historische gegevens hebben
zeker de mythevorming rond zijn persoon
bevorderd. Al kort na zijn dood wist Gior
gio Vasari, befaamd Florentijns schilder
en de man die de Renaissance-periode bij
na als een journalist op papier vastlegde,
dat Leonardo als kind al graag tekende en
modellen bouwde van allerlei machines.
Vasari beschrijft Leonardo als een boven
menselijk genie die de 'wiskunde-school'
snel verliet, omdat hij zijn leraren het
hoofd op hol bracht en geen latijn en ande
re disciplines studeerde omdat hij al bezig
was met het zoeken naarverklaringen
voor de meest uiteenlopende natuurkun
dige problemen.
Leonardo zelf erkende echter zijn tekort
komingen. 'Ik ben een man zonder Lette
ren', schreef hij. Deze uitspraak is lang tijd
door veel geleerden als een uiting van val
se bescheidenheid bestempeld, maar in
werkelijkheid behoorde Leonardo niet tot
de intellectuele elite van zijn tijd. Hij ge
noot geen aristocratische opleiding, was
het latijn, dat hem de deuren zou hebben
geopend naar eruditie, filosofie en weten
schap, niet machtig en zelfs zijn kennis
van algebra en meetkunde vertoonde gro
te hiaten. Leonardo kreeg zijn vorming in
het atelier van de beroemde Florentijnse
ambachtsman Verrocchio en zou altijd
een man van de praktijk blijven. In de ate
liers werd je niet alleen schilder of beeld
houwer, maar ook ingenieur. Men hield
zich bezig met het tekenen van gebouwen,
kerken en vestingen, het graven van kana
len en het uitvinden van machines voor
elk soort werk.
Hierin ligt het principe, maar ook de be
perking van de zogenaamde universitali-
teit van Leonardo. Hij is een praktijk
mens, een observeerder en experimen
teerder, die, ondanks vele pogingen daar
toe, niet echt de stap naai- de wetenschap
weet te maken. Leonardo is een praktisch
mens op zoek naar een theorie. Zijn grote
verdienste is echter dat hij zijn ontdekkin
gen en experimenten voorlegde aan de
'dotti', de geleerden, teneinde een theorie
te ontwikkelen en hen ervan overtuigde
dat zij meer gebruik moesten maken van
experimenten om de wetenschap op een
hoger plan te kunnen tillen. Leonardo hul
digde het principe 'kennen door zien' en
was daarmee de eerste empirist. Boven
dien introduceerde hij de twijfel als me
thode en daarmee üep hij vooruit op de
theorieën van René Descarthes, de Fran
se wetenschapper uit de 17e eeuw. In zijn
werkwijze bleef Leonardo een typische re
presentant van de Florentijnse am
bachtsklasse. Hij schreef geen boeken,
maar maakte korte notities, vaak niet
veel meer dan bijschriften voor de - prach
tige - tekeningen. Met Leonardo valt defi
nitief de barrière tussen kunst en weten
schap; ze vullen elkaar aan en gaan in ze
kere zin in elkaar op.
Modellen
Pogingen om modellen te fabriceren op
basis van Leonardo's tekeningen, zijn re
latief recent. Dit heeft alles te maken met
het feit dat de aantekeningen en verhan
delingen van Leonardo, die zijn vervat in
28 'codices' van in totaal zevenduizend
bladzijden - waarschijnlijk slechts een
kwart van zijn totale produktie - pas rond
de eeuwwisseling makkelijker toeganke
lijk werden dankzij de fotografie en ande
re reproduktiemethoden. Hun chaotische
samenstelling en gebrek aan chronologie
en het feit dat veel van de manuscripten
zich verspreid over de wereld bevonden in
musea en privé-eollecties. had het onder
zoek voordien sterk bemoeilijkt. Overi
gens werden in 1967, in de Koninklijke Bi
bliotheek van Madrid, twee groepen ma
nuscripten teruggevonden die nieuwe in
zichten verschaften in de technologische
kennis van de meester. Het complete werk
Houten sculptuur
bij het Vinei-
museum naar
Leonardo's
tekening
Proporties van
het menselijk
lichaam,
foto's GPD
Automobiel die
wordt
aangedreven via
een systeem van
stalen veren.
rinori. Volgens de geleerde worden ook de
militair- en civiel-technische uitvindin
gen van Leonardo overgewaardeerd.
„Leonardo verbleef van 1482 tot 1499 en
van 1506 tot 1513 in Milaan, waar al een
grote traditie bestond op het gebied van
militaire techniek en de weg- en water
bouwkunde. Hertog Ludovico deed vooral
een beroep op de artiest Leonardo. Zijn
militaire uitvindingen uit die periode - ka
nonnen. 'mitrailleurs', tanks, noodbrug
gen - waren spectaculair, maar werden
nooit gerealiseerd omdat ze weinig effi
ciënt en te duur waren."
Na 1500, en eigenlijk tot zijn dood in 1519,
probeerde Leonardo zijn wetenschappe
lijke kant verder te ontwikkelen en be
steedde hij minder tijd aan schilderen en
uitvinden. Hij bestudeerde Griekse wis
kundigen en probeerde zijn achterstand
op het gebied van het latijn in te halen.
Leonardo had overigens in 1486 al beslo
ten dat hij wetenschapper wilde worden
en in 1498 was zijn eerste - en enige - pro-
dukt met wetenschappelijk pretenties
verschenen: het 'Traktaat van de Schil
derkunst'. Hierin stelt hij dat de schilder
kunst een wetenschap is omdat deze ge
baseerd is op wiskundige wetten, de stu
die van licht, donker, kleur en perspectiei
en het begrip van de natuur. Het beeld dat
Leonardo heeft van de wereld en het uni
versum is dat van een grote machine die
functioneert volgens een precieze wiskun
dige wet. Door te observeren, en zoals de
schilder doet, weer te geven, is het moge
lijk achter de geheimen van de natuur te
komen.
Vogels
Veel tijd besteedt Leonardo aan de studie
van vogels met als doel ooit een 'vliegende
machine' te kunnen bouwen. In de toren
van het museum van Vinei hangt een le
vensgroot model gebaseerd op één van de
vele tekeningen. De piloot komt horizon
taal te liggen in een open constructie en
moet met zijn voeten twee pedalen bewe
gen waardoor de 'roeiende' beweging van
de enorme vleugels ontstaat. Leonardo
zag wel degelijk in dat zijn 'vliegtuig' te
zwaar was en dat. hij nooit genoeg energie
zou opwekken om hem van de grond te
krijgen. Hij kan echter maar moeilijk los
komen van de natuurlijke beweging van
de vleugels van vogels. Later, als hij een
studie maakt van roofvogels, ziet hij dat
deze met gêstrekte vleugels 'de wind zoe
ken' en dit brengt hem dichter bij de op
lossing van het probleem en tot de be
roemde voorspelling 'De grote vogel zal
zijn eerste vlucht maken'.
Leonardo's intuïtie was enorm, maar
waarschijnlijk nergens is dit zo evident als
in het geval van de fiets, waarvan een te
kening opdook in 1966 tijdens de restaura
tie van de zogenaamde Atlantische Co
dex. De tekening bevond zich op de ach
terkant van één van de vellen die als steun
tegen die van het manuscript waren ge
plakt door de Spaanse eigenaar Pompeo
Leoni aan het einde van de zestiende
eeuw. Vermoed wordt dat Leonardo's leer
ling en model Salai de fiets heeft getekend
op basis van een ontwerp van Leonardo.
De suggestie dat het gaat om een verval
sing wordt door de experts ontkend, want
het vel is 360 jaar op zijn plaats gebleven
en het is uitgesloten dat Leoni of de res
taurateurs aan het tekenen geslagen zijn.
De actualiteit van de tekening is onthut
send: de twee even grote wielen, de trap
pers, het groot tandrad 'voor', het kleine
tandrad 'achter' en de ketting die beide
raderen verbindt, vormen een concept dat
vrijwel identiek is aan dat van 'onze' fiets.
Alleen de oplossing voor een draaibaar
stuur ontbreekt. Maar niemand die dat
Leonardo kwalijk neemt.
Eelco van der Linden
transmissie-systemen en differentiëlen.
Deze technologie is terug te vinden in hijs
kranen, olijfpersen en klokken, maar ook
in oorlogstuig zoals het gepantserde voer
tuig, dat, met enige fantasie, de voorloper
van de tank kan worden genoemd, en, na
tuurlijk, in de 'auto-mobiel'. Het driewieli-
ge wagentje kan zichzelf inderdaad in be
weging zetten - een complex systeem van
stalen veren brengt bij het 'ontladen'
energie over op een raderwerk dat in con
tact staat met de achterwielen - maar het
gaat te ver om te spreken van de eerste
auto.
Ambachtskunst
Volgens Marinori is ook bij de modelbouw
teveel gezinspeeld op latere ontwikkelin
gen. „Leonardo is geniaal vanwege zijn
buitengewone intuïtie en superieure am
bachtskunst, maar moet niet worden ge
zien als een persoon die plotseling visioe
nen krijgt van machines die pas in onze
tijd gerealiseerd zullen worden. Hij sleu
telt aan deeloplossingen en valt vaak te
rug op de kennis en ervaring van illustere
voorgangers en tijdgenoten. Het is soms
niet eens makkelijk te onderscheiden wat
Leonardo copieert van anderen en wat hij
zelf uitvindt of perfectioneert", aldus Ma-
Zicht op Vinei, geboorteplaats van het Universele Genie Leonardo.
Houten model van een fiets, gebaseerd op een tekening die in 1966 werd ontdekt.
van Leonardo, weliswaar in copievorm,
bevindt zich in de bibliotheek van Vinei,
dat is uitgegroeid tot een internationaal
studiecentrum. In 1952, ter gelegenheid
van het vijfhonderdste geboortejaar van
Leonardo, werd het 'modellen-museum'
geopend dat, net als de bibliotheek, is ge
vestigd in het schipvormige kasteel dat
hoog boven de andere gebouwen van Vin
ei uittoornt.
De modellen in Vinei zijn verdeeld in drie
categorieën: 'onuitvoerbare dromen', zo
als de machine die de hoogste snelheid en
temperatuur van het heelal moest veroor
zaken; machines die in Leonardo's tijd
niet te realiseren vielen maar die wel voor
uitliepen op latere ontwikkelingen en ma
chines die dicht bij een praktische toepas
sing waren. Het is overigens onzeker, zoals
Augustino Marinoni, Leonardo-geleerde
en één van de drijvende krachten achter
het museum onderstreept, of Leonardo
zelf ooit machines heeft gebouwd, want
historische gegevens hierover ontbreken.
Leonardo's werk is gecentreerd rond de
beweging en hij kan dan ook worden be
schouwd als de grondlegger van de mo
derne mechanica. Hij ontwikkelt tandra
deren, 'eindeloze' schroeven, kogellagers,
Ontwerp voor een boot met schoepenrad.