Germania
kan het Reich
niet redden
Duitse geschiedenis aan de
hand van beeldende kunst
kunst cultuur
VRIJDAG 30 JUNI 1995
In het Duitse historische museum
in Berlijn loopt een van de
interessantste tentoonstellingen van
dit moment. Aan de hand van de
kunst wordt de bezoeker wegwijs
gemaakt in het doolhof van de
Duitse geschiedenis. Het is een
gouden formule. De bezoeker steekt
niet alleen veel op van wat de
Duitsers in de afgelopen eeuwen
Lucas Cranach: Frederik de
Wijze van Saksen.
hebben doorstaan en aangericht. Hij
krijgt ook een fraai gepresenteerd
overzicht van de belangrijkste
culturele ontwikkelingen. Warm
aanbevolen derhalve; zeker nu van
alle kanten een hartelijke
verstandhouding met de
oosterburen wordt aangemoedigd.
En alsof ze onze zwakke plek
kennen: de entree is gratis.
Filmaffiche van Kupfer
Sachs, de blonde Venus
Mariene Dietrich.
Dit is waarschijnlijk hèt uitgelezen mo
ment om ons te verdiepen in de ge
schiedenis van het Grote Buurland.
De herdenkingen van de Tweede Wereld
oorlog zijn voorbij, bondskanselier Kohl
bracht een uiterst succesvol bezoek aan
ons land en Ajax won tijdens zijn zege
tocht door Europa ook van Bayem Mün-
chen. De betrekkingen zijn nu. als we Kok
en Kohl mogen geloven, beter dan ooit. Zo
goed, dat zelfs in Amsterdam niet meer al
le Duitsers automatisch moffen schijnen
te zijn.
Met het slijten van het vooroordeel wordt
ook een meer onbevangen blik mogelijk
op wat de Duitsers de afgelopen eeuwen
hebben aangericht en doorstaan. En de
vermoedelijk aangenaamste manier om
met die geschiedenis in aanraking te ko
men is een bezoek aan het Duitse Histo
risch Museum in Berlijn.
Daar 'loopt' sinds december vorig jaar een
'permanente' tentoonstelling. Beelden en
Getuigenissen van de Duitse Geschiede
nis, waarin de bezoeker via de kunst weg
wijs wordt gemaakt in het doolhof dat het
Duitse verleden niet alleen voor de meeste
buitenlanders maai' ook voor vele Duit
sers nog steeds is.
Het is een tentoonstelling waarin ruim
2000 schilderijen, beelden, foto's, affiches
en gebruiksvoorwerpen samen met de be
geleidende teksten van historici voor het
commentaar zorgen op wat zonder over
drijving het Duitse drama mag worden ge
noemd.
Want als er één ding duidelijk wordt tij
dens een rondgang door de zalen van het
voormalige Zeughaus aan de Unter den
Linden is het wel dat de Duitse geschiede
nis een vaak deprimerend feuilleton is.
Om die geschiedenis, van de heksenver
brandingen in de middeleeuwen tot de
boekverbranding in de nazi-tijd, uitput
tend te behandelen is in dit bestek onbe
gonnen werk. Daarom is het waarschijn
lijk het beste om die periodes te belichten
waarin de ontwikkelingen in Duitsland
grote invloed hadden op de gebeurtenis
sen in Europa en de rest van de wereld. Dit
heeft natuurlijk het nadeel, dat sommige
gebeurtenissen uit hun context worden
gelicht en dus te kort worden gedaan,
maar ook het niet te versmaden voordeel
dat de geschiedenis overzichtelij kei-
wordt.
Maarten Luther
Duitsland heeft helaas nogal veel ontwik
kelingen gekend die de loop van de ge
schiedenis van 'Europa en de rest van de
wereld' ingrijpend hebben veranderd. Van
de reformatie en de Dertigjarige Oorlog,
via de opkomst van Pruisen, de eerste ver
eniging door Bismarck, de Eerste Wereld
oorlog. tot het nationaal-socialisme en de
Tweede Wereldoorlog: het zijn episodes
waarin Duitsland het vaak met bloed be
smeurde toneel beheerste.
Over de laatste revolutionaire ontwikke
ling. de hereniging van Duitsland na de
val van de Muur. valt natuurlijk ook veel
te filosoferen. Maar omdat dit proces nog
in volle gang is en de consequenties nog
steeds niet te overzien zijn. blijft de 'Wen
de' hier buiten beschouwing.
Toen Maarten Luther in 1517 zijn stellin
gen aan de deur van de kerk in Wittenberg
nagelde, ontketende hij ongewild een re
volutie die een einde maakte aan het ge-
loofsmonopolie van de Heilige Moeder
kerk en leidde hij de religieuze scheuring
van Europa in.
Van deze revolutionair-tegen-wil-en-dank
hebben vader en zoon Cranach schitteren
de portretten nagelaten, die tot de hoogte
punten van de tenstoonstelling behoren.
Het portret door Lucas Cranach de oudere
(1472-1553) is een karakterstudie van de
jongere Luther, die de toeschouwer scep
tisch. om niet te zeggen wantrouwend
aankijkt.
Lucas junior (1515-1586) portretteerde de
oude Luther, een grijze norse man. die, als
je goed kijkt, een superieure vastberaden
heid uit blijkt te stralen.
De Cranachs waren de grote portretteurs
van hun tijd. Behalve de portretten van
Luther, vereeuwigden ze ook andere
hoofdrolspelers in dit drama, zoals Katha-
rina van Bora, een non die liever de bruid
van Luther dan van Christus was en Fre
derik de Wijze van Saksen, beschermheer
door dik en dun van de opstandige mon
nik.
Maar deze periode wordt niet alleen gedo
cumenteerd door de grote kunst van de
Cranachs. Het zijn vooral de spotprenten
tegen de paus, de anti-paapse-pamfletten
en dé protestantse traktaten die de heftig
heid van de eerste grote religieuze en ook
politieke revolutie illustreren.
Slagveld
Met zekerheid valt het natuurlijk niet te
zeggen, maar zonder Luther was de Der
tigjarige Oorlog waarschijnlijk aan Duits
land voorbij gegaan. Tijdens deze oorlog
(1618-1648) was Duitsland het slagveld
van Europa. De toenmalige grootmach
ten. Frankrijk, het Habsburgse Rijk en
Zweden vochten met him Duitse bondge
noten om de politieke en religieuze hege
monie in Europa. De bevolking was het
grote slachtoffer van de oorlog, zoals uit
de talloze schilderijen, tekeningen en et
sen duidelijk wordt. Er is toen op een voor
die tijd ongeevenaarde schaal gemoord en
geplunderd. Het aantal Duitsers werd
ruim gehalveerd (van 17 tot 8 miljoen) en
in 1648 lagen meer dan 15.000 dorpen en
steden volledig in puin.
De politieke en sociale gevolgen van deze
slachting waren op zijn minst even desas
treus. Door de Dertigjarige Oorlog werd
het burgerdom, in West-Europa de drij
vende kracht achter de democratisering
van de staat en maatschappij, een vernie
tigende slag toegebracht.
Op de collectieve psyche heeft de oorlog
diepe sporen nagelaten. Uit puur lijfsbe
houd onderwierp de bevolking zich aan el
ke potentaat, die, hoe tiranniek ook, rust
en orde beloofde ter brengen. Dit kruipe
rige en, naar is gebleken, noodlottige ont
zag voor autoriteiten, uniform en grote
bek zou volgens sommige historici uit de
ze tijd stammen.
Het heeft enkele generaties geduurd voor
dat Duitsland - de uit tientallen konink
rijken. hertogdommen, stadstaten en bis
dommen met hun onderscheiden belan
gen en machtsposities bestaande lappen
deken - deze ramp enigzins te boven was.
In het grote schaakspel om de macht in
Europa was het land. zo maakt de ten
toonstelling duidelijk, eigenlijk tot de op
komst van Pruisen in de eerste helft van
de 18e eeuw niet meer dan een pion.
Frederik de Grote
Frederik de Grote maakte van Pruisen
een grootmacht. Hij deed dat op een ma
nier waarin sommige experts een model
voor de toekomst zouden zien. De 'oude
Fritz' voerde en won een serie oorlogen te
gen de Habsburgers, de Polen en de Rus-
Friedrich von
Kaulbach:
Germania als
een Walküre uit
de Opera van
Wagner.
Frederik Willem I
'verzamelde'
lange soldaten,
zoals de meer dan
2.20 meter lange
Ierse grenadier
James Kirkland.
sen. Hij leek een onaantastbaar rijk te
hebben gevestigd. Maar na zijn dood
bleek het een kaartenhuis, dat door Napo
leon zonder pardon omver werd geblazen.
De opkomst van Pruisen was in eerste in
stantie het werk van zijn vader. Frederik
Willem I. Hij was een kort aangebonden
type dat zijn onderdanen letterlijk de mo
derne tijd in schopte en ranselde. Hij had
ook een eigenaardige hobby. Hij verza
melde lange soldaten. De beroemdste was
de Ierse grenadier James Kirkland die
meer dan 2.20 m lang was. In het Zeug
haus hangt een levensgroot portret van de
soldaat die in onze tijd vermoedelijk bas
ketballer was geworden.
Frederik de Grote had andere liefhebbe
rijen. Hij was een kampioen van de ver
lichting, componeerde (matig) en was be
vriend met de Franse filosoof Voltaire met-
wie hij uitvoerig correspondeerde.
Duitsland mag in de jaren na de roemloze
nederlaag van Pruisen tegen Napoleon
politiek weer tot een dwerg zijn ver
schrompeld. cultureel beleefde het land
een gouden tijd. Met dichters als Goethe
en Schiller, denkers als Herder en Kant en
de componist Beethoven, werd Duitsland
het mekka van de kunst en de filosofie. Al
leen met de beeldende kunst wilde het
niet vlotten, zoals uit de afwezigheid van
grote schilderijen blijkt
Biedermeier
De periode die begint met de definitieve
nederlaag van Napoleon in 1815 wordt
echter niet door die grote cultuurdragers
bepaald. De stabilisering van de politiek,
het reactionaire' machtsevenwicht dat
Europa tot de revolutie van 1848 ruim 30
jaar vrede bezorgt, vindt zijn weerslag in
de kunst. De behoefte van het burgerdom
aan harmonie, de voorliefde voor de idylle,
het afwijzen van politieke verantwoorde
lijkheid kunnen met een woord worden sa
mengevat: Biedermeier. Ruim 150 jaar
voor het CDA wordt het gezin als de hoek
steen van de samenleving ontdekt. Vader
en moeder poseren braaf met kroost voor
schilders die vooral hun welgedaanheid
vereeuwigen.
Met die rust is het voorgoed gedaan, wan
neer de kanselier van Pruisen, Otto van
Bismarck, er in 1871 na oorlogen tegen De
nemarken, Oostenrijk en Frankrijk in
slaagt de Duitse staatjes tot het Duitse
Keizerrijk samen te smeden. Dat is het
moment waarop de kiem van het Duitse
onheil wordt gelegd. Het Reich is de snelst
groeiende industriestaat van Europa,
heeft het beste en sterkste leger, maar is
ook een door sociale en politieke tegen
stellingen verscheurde semi-diktatuur.
Als Bismarck in 1890 het veld moet rui
men. komt de macht in handen van keizer
Wilhelm II. Alles wat Bismarck heeft we
ten te voorkomen, de isolering van Duits
land. de onnodige confrontaties met En
geland. Frankrijk en Rusland, wordt nu
werkelijkheid De Kaiser is de belicha
ming van dit 'rusteloze rijk'. Hij is de par-
venue op de troon, die bijna verongelijkt
zijn rechten opeist. Duitsland moet een
'wereldrijk' worden, moet zijn 'plaats in de
zon' krijgen en stevent onder leiding van
deze koninklijke praatjesmaker af op de
Eerste Wereldoorlog.
Wat van de kunst uit het Wilhelmische
tijdperk opvalt, is de. zeker vergeleken bij
de voorafgaande periodes, grote verschei
denheid Er is veel nationalistische hum
bug en de Duitse hoogmoed komt vooral
in de bombastische architectuur tot uit
drukking. Maar er is ook ruimte voor 'ge
zagsondermijnende'. experimentele stro
mingen als het symbolisme, de jugendst.il
en het impressionisme
Er is zelfs sprake van wat we nu 'maat
schappijkritiek zouden noemen. Het sati
rische weekblad Simplicimus heeft dit
rijk van onderdanen tot zijn jachtterrein
gekozen en trekt grijnzend ten strijde te
gen de Kaiser, de clerus, de Pruisische
houwdegens en andere pijlers van de ge
vestigde orde De redactie staat dan ook
vaak voor de rechter.
Nationalisme
In augustus 1914 breekt de Eerste Wereld
oorlog uit. Het nationalisme slaat als een
golf over het land. waardoor zelfs de paci
fistische socialisten zich laten meeslepen.
In duizenden slechte gedichten wordt de
lof van het vaderland gezongen en hon
derdduizenden jonge mannen laten zich
zingend de dood in sturen.
De nationalistische kitsch daalt nu af tot
haar diepste dieptepunt. Zo beeldt de
schilder Friedrich von Kaulbach Germa
nia af als een Walküre uit de Opera van
Wagner. Met wapperende haren, de kei
zerskroon op het hoofd, grimmige blik en
het zwaard in de hand houdt ze de wacht
aan de Rijn. Tevergeefs, want het Reich
verliest de oorlog en de Kaiser vlucht naar
Nederland.
De diversiteit aan kunststromingen die
aan het eind van de vorige eeuw al duide
lijk werd. manifesteert zich na de oorlog
nog sterker. De politieke en culturele ont
wikkelingen voltrekken zich in zo n ra
zend tempo, de chaos is zo overweldigend,
dat de 'man in de straat' het spoor wel bij
ster moet raken.
De mislukte revolutie van 1919, de ver
woestende inflatie, de politieke moorden,
het extremisme van links en rechts, de
crash van Wallstreet en de massale werk
loosheid en Hitiers verovering van de
macht: het is een wereld die uit zijn voe
gen vliegt.
In dit klimaat gedijt de kunst als een veel
koppig monster Het expressionisme
wordt gevolgd door het non-figuratisme.
de nieuwe zakelijkheid en Bauhaus ma
ken hun opwachting. Dada bespot alle
mogelijke conventies en ook zich zelf. het
cabaret, de film en het toneel beleven een
ongekende bloei. De republiek van Wei-
mar is een gekkenhuis, waar tenslotte al
leen de grootste en gevaarlijkste gek de
orde weet te herstellen.
Met de Weimar-periode bereikt, de ten
toonstelling eigenlijk haar hoogtepunt.
De behandeling van het nationaal-socia
lisme. de tweede wereldoorlog, en de holo
caust kan in dit jaar van de herdenkingen
geen grote verrassingen meer bieden Het
is gedegen en gewetensvol gedaan, meer
valt er eigenlijk niet van te zeggen.
Dat zelfde geldt ook voor de na-oorlogse
jdren. De afstand is waarschijnlijk nog te
klein en daardoor kijk je als door een be
slagen raam naar de grote gebeurtenissen
van deze tijd. zoals de bouw en de val van
de Muur. Het is voorbij, maar nog niet af
gesloten.
Dat is geen verwijt aan de inrichters van
deze fascinerende tentoonstelling. Het is
niet meer dan de constatering van dit ene
feit: dat de geschiedenis nooit is afgelo
pen.
Peter van Nuijsenburg
Expositie: Bilder und Zeugnisse der deutschen
Geschichte. Permanente tentoonstelling in het
Duits Historische Museum in Berlijn. De catalo
gus kost 68 DM.
