Echte feestvreugde wil
in Rusland niet opkomen
Gaan de Duitsers nu eindelijk
rouwen om de Tweede Wereldoorlog?
PZC
Vergeten helden
reportage
ZATERDAG 6 MEI 1995 29
nemen. Ze waren een halve dag onderweg
om toen vast te stellen dat het nieuwe be
zit bestond uit vier paaltjes die op een on
ontgonnen stuk land in de grond waren
geslagen.
Maar "het is niet alleen maar kommer en
kwel. De drankindustrie heeft bijvoor
beeld speciale veteranendrankjes op de
markt gebracht. Wodka met pakkende
namen als 'Loopgraaf, 'Geen stap terug'
en 'Moskou staat achter ons'. Op de eti
ketten scènes uit de beroemdste veldsla
gen, waaronder uiteraard de bestorming
van de Berlijnse Rijksdag.
Veteranen
Onder de naar schatting 5000 deelnemers
aan de veteranen-parade op het Rode
Plein zijn ook 350 soldaten die de storm
loop op Berlijn, de hoofdstad van nazi-
Duitsland hebben meegemaakt. De vlag
die op de Rijksdag werd gehesen, zal wor
den gedragen door generaal Petrovitsj
Odinov. tweevoudig Held van de Sovjetu
nie. Elke dag oefenen de veteranen. Grijze
verweerde koppen, het oude uniform be
hangen met tientallen medailles. Verbe
ten proberèn ze met hun stramme knieën
de excercitie correct uit te voeren.
Maar ze kunnen ook nog lachen, vooral na
een glaasje wodka. Lachen om de gezond
heidsverklaring die iedere veteraan die
aan de parade meedoet, moet hebben. „Is
toch belachelijk. Toen we in de Grote Pa
triottische Oorlog (WO II - red.) vochten,
vroeg ook niemand naar onze gezond
heid". zegt een van hen. Toen niet, nu wel.
Boris Jeltsin wil het risico niet lopen dat
als hij met zijn tientallen eregasten van
het bordes boven het Lenin-mausoieum
de parade afneemt, oude helden ineen
zakken op de keien van het Rode Plein.
Stalin
De 83-jarige generaal Kazbel Karsanov is
een van die helden. De ogen van de oude
artillerie-officier glimmen als hij vertelt
hoe zijn kanonnen de nazi-invasie vlak
voor de poorten van het heilige Moskou
stopten. Dan herinnert hij aan de grote
eensgezind waarmee in die kritieke dagen
het hele Sovjetvolk onder de bezielende
leiding van de dictator Josef Stalin vocht
voor het vaderland in nood. Stalins stand
beelden mogen overal zijn neergehaald, in
deze dagen valt zijn naam bij elke gelegen
heid. Zelfs de Russische minister-presi
dent Viktor Tsjernomyrdin prees de da
den van Stalin in de oorlog. ..We mogen de
belangrijke rol van Josef Stalin in die tijd
niet verzwijgen. Dat zou onjuist en niet
eerlijk zijn." De meeste Russen denken er
niet anders over.
Maar de tijd voor een totaal eerherstel van
Stalin is nog lang niet rijp. Maarschalk
Zjoekov is de grote held. Zijn beeltenis is
groot of klein overal te zien en niet ver van
het Rode Plein staat sinds een paar dagen
een reusachtig beeld van de maarschalk
te paard.
Vergeten
Een andere Zjoekov trof het minder goed.
Zijn naam komt niet voor op de lijst van
11.000 helden in de hal naast het nieuwe
immense herdenkingsmonument van de
beroemde beeldhouwer Zoerab Tsereteli.
Nikifor Zjoekov woog 131 kilo toen hij on
der het rode vaandel ten strijde trok. Hij
overleefde Leningrad als een van de weini
gen van zijn eenheid, overleefde de bloe
dige veldslagen in het Zuiden, raakte ze
ven keer gewond en belandde in Duitse
krijgsgevangenschap.
Maar ook deze Zjoekov liet zich niet klein
krijgen. Hij ontsnapte midden in de win
ter, trok in zijn eentje duizend kilometer
door onherbergzaam bezet gebied, werd
vijf keer gepakt, maar wist evenzovele ke
ren te ontkomen. Net voordat hij de eigen
linies bereikte, raakte hij zwaar gewond.
Een Russische tankbestuurder zag een
dag later een mismaakte hand uit de
sneeuw steken en redde de meer dood dan
levende Zjoekov. Hij woog nog net 40 kilo.
En het vaderland? Het vergat deze held.
Pas 20 jaar na de oorlog kreeg Nikofor
Zjoekov de laagste onderscheiding die er
bestond. Ook hij zal er niet bij zijn op 9
mei.
Vergeven
Nadezjda Georgina Stepasjkina uit het
veteranenhuis ontbreekt ook. maar dat
komt hoofdzakelijk omdat de 74-jarige
oud-verpleegster niet meer zo goed uit de
voeten kan. „Vier keer ben ik gewond ge
raakt, kijk maar." Haar houten kruk zet ze
aan de kant, de rok gaat omhoog en Na
dezjda Stepasjkina laat haar littekens
zien. Het is niet mis.
Van 19 mei 1941 tot augustus 1946 heeft ze
in het Rode Leger gediend. „Ik heb overal
gezeten, maar de slag bij Stalingrad heeft
toch het meeste indruk op mij gemaakt.
We vochten allemaal voor het vaderland
en voor Stalin." Desgevraagd voegt ze er
aan toe zelfs Duitsers te hebben geholpen.
Ook zij haat de Duitsers niet: „Je moet
kunnen vergeven. Alles is voorbij. Wij,
oude mensen, zijn dicht bij de dood, maar
het belangrijkste is dat de vrede blijft."
Hans Hoogendijk
Moskou maakt zich op voor de grootscheepse
herdenking van de capitulatie van nazi-Duitsland op 9
mei 1945 in Oost-Berlijn. Het moet een geweldig feest
worden, maar de juiste stemming wil niet opkomen. De
veteranen die Hitier versloegen, morren; het bloedbad in
Tsjetsjenië overschaduwt het grote jubelfeest; economisch
gaat het miserabel en met een lege maag is het slecht
feestvieren.
Sinds de kroning van tsaar Nicolaas de Tweede in 1896
hebben niet zoveel staats- en regeringsleiders hun komst
naar de plechtigheden in de Russische hoofdstad
aangekondigd. De arme Nicolaas werd vermoord door de
communisten, die een paar jaar geleden zelf uit het Kremlin
zijn verjaagd. Daar troont nu 'tsaar' Boris Jeltsin, wiens
grote feest nu in het water dreigt te vallen.
Twee Russische veteranen vergelijken hun onderscheidingen tijdens een bijeenkomst voor het Kremlin.
Als Michail Petrovitsj Barbasjin
's avonds zijn stramme leden in bed
wil strekken, komt de slaap niet. Vlakbij
zijn kamer in het Moskouse veteranen-
huis Matvejevskoje denderen de tanks
over het asfalt. Oefenen voor de grote pa
rade op 9 mei. Honderden tanks, pantser
voertuigen en mobiele raketinstallaties
draaien hun rondjes over de Koetoesovs-
kije Prospekt langs het Poklonnaja Park,
waai' al het wapentuig staat opgesteld
waarmee de Russen de Grote Patriotti
sche Oorlog uitvochten.
De 74-jarige Michail Petrovitsj gaat niet
kijken op 9 mei. Hij heeft andere zorgen.
De deur van zijn appartementje in het ve
teranenhuis is gesierd met een rode ster,
geflankeerd door de getallen 1941-1945.
„Ja, ik was er vanaf het begin bij. Soldaat
bij de zware artillerie. Leningrad heb ik
bevrijd, daarna Polen, Tsjechië, Oosten
rijk en ook in Duitsland heb ik gevochten.
Als bevrijders werden we binnengehaald.
Nooit, nooit vergeet ik het meer."
Dan komen de tranen: „Elke nacht zie ik
weer mijn kameraden brandend in hun
tanks. Elke nacht zie ik weer de lijken van
de inwoners van Leningrad na het einde
van de blokkade. De Duitsers waren zo
wreed. Ze gooiden ijskoud water over de
mensen heen en lieten ze dan doodvrie-
zen. Maar haten? Nee, de gewone Duitse
soldaten heb ik nooit gehaat. Die moesten
schieten, net als wij. Het was doden of ge
dood worden. En als wij een stap achteruit
deden, kregen we van Stalin minimaal
tien jaar strafkamp."
Bezetter
„Maar nu? Wij zijn de verliezers. Gorbats-
jov, die verrader, heeft de Sovjetunie ver
nietigd. Hij heeft elke centimeter grond
weggegeven die wij met ons bloed hebben
bevrijd." Barbasjin veegt de tranen uit
zijn ogen. „Kijk naar mij, Letland heb ik
bevrijd. Na de oorlog heb ik daar altijd ge
woond en nu zeggen ze dat ik een bezetter
ben. Mijn vrouw en ik zijn het land uitge
jaagd en dus zitten we hier. Niks, helemaal
niks heb ik. Ik, een bevrijder, moet in afge
dankte kleren van anderen lopen. Vetera
nen moeten eten zoeken in vuilnisem
mers. Gouden jaren hebben die daar bo
ven ons beloofd, maar ik heb niks. Bandie
ten zijn het."
Zijn vrouw probeert hem te kalmeren,
maar Barbasjin loopt helemaal leeg. „Al
les heeft Gorbatsjov kapot gemaakt. Nu
vechten we zelfs in ons eigen land met el
kaar. Die Jeltsin gaat wel naar de kerk,
maar wie is de oorlog in Tsjetsjenië begon
nen? Wie heeft de schuld dat onze eigen
mensen elkaar nu vermoorden?"
In één adem gaat Barbasjin verder: „Een
paar maanden geleden overleed onze zoon
in Letland. We hebben hem niet eens kun
nen begraven. We hadden een paspoort
nodig, een visum en weet ik wat allemaal.
Tegen de tijd dat dit allemaal geregeld
zou zijn, was hij al lang verrot. Wij, vetera
nen, voelen ons beschaamd. We zijn bede
laars, terwijl we ons leven voor ons vader
land en voor Stalin hebben gegeven." De
verliezers van de oorlog zijn er volgens
hem veel beter aan toe dan de winnaars.
Brief
Barbasjin is lang niet de eiiige die verbit
terd is. Een aantal veteranen schreef een
open brief aan de Amerikaanse president
Bill Clinton. 'Wij zijn blij u in onze hoofd
stad te mogen begroeten, maar u zult die
dag geen vrolijke, lachende gezichten op
straat zien, meneer Clinton. Velen van ons
leven als bedelaars en daarom roepen wij
de veteranen op de speciale Zjoekov-her-
inneringsmedaille te weigeren. We weige
ren ook de andere zogenaamde goede da
den van deze regering. Van zo'n aalmoes
kun je misschien twee kilo vlees kopen,
dat volstrekt oneetbaar is', schreven de
veteranen. Een grote Russische krant
drukte hun brief af.
Op 9 mei willen zij samen met andere boze
groepen een grote tegendemonstratie
houden. De oude stalinistische kaders
zeggen het recht-toe recht-aan: „Wij ge
ven de dag van de grote overwinning niet
in handen van de vijand, want een vijand
van het eigen volk is dit Russische regime
intussen geworden."
Weer anderen spreken er schande van dat
de grote wapenschouw niet op het Rode
Plein mag worden gehouden, 'omdat', zo
als een van hen schreef, 'meneer Clinton
niet tegen wapens kan en meneer Kohl
geen op de nazi's veroverde vaandels wil
zien. Schande. Het is ons Rode Plein'.
De stad Moskou heeft de aangekondigde
protestmars verboden, maar wie zal de ve
teranen tegenhouden? Wat voor tv-beel-
den levert het op indien de gevreesde
OMON-eenheden van het ministerie van
binnenlandse zaken deze oude strijders in
elkaar zouden slaan?
Datsja
Oud-kolonel Vasili Zakjarov heeft weer
geheel andere zorgen. Tientallen jaren
had hij een huisje, een datsja, in het bosrij
ke gebied ten westen van Moskou. Nu
moeten Zakjarov en veel anderen het veld
ruimen voor de bouwwoede van de
'nieuwe Russen', de fabelachtig rijken die
gigantische buitenhuizen laten bouwen in
dit schitterende gebied. Zakjarov: „In
1941 heb ik hier met eigen handen de na
zi's tegengehouden en nu zeggen ze dat ik
een bezetter ben en verjagen ze me.
Foto links:
Margarita Zjoekova,
de 65-jarige dochter
van de legendarische
Russische
maarschalk, staat bij
een nieuw
standbeeld van haar
vader op een van
Moskous pleinen.
Foto rechts:
Russische soldaten
houden de portretten
omhoog van
collega's doe
sneuvelden tijdens
de Tweede
Wereldoorlog.
24 mei 1945. Georgy Zjoekov rijdt op zijn witte hengst door de straten van Moskou. De
maarschalk was op dat moment populairder dan Stalin. De jaloerse dictator kon Zjoe
kov niet uit de weg ruimen, maar hij vond een oplossing. Zjoekov werd verbannen
naar een uithoek van de Russische republiek.
Nooit!" Maar tegen het geweld van de
bulldozers is Zakjarov kansloos.
Andere veteranen dachten meer geluk te
hebben. Ter gelegenheid van het grote
feest ontvingen ze behalve een extra toe
lage en de herinneringsmedaille, ook de
toezegging voor een datsja. Hoera, maai
de praktijk viel tegen. De dochter en
schoonzoon van een oude veterane die in
de prijzen was gevallen, gingen een kijkje
De Duitse televisiekijker en krantele
zer is de afgelopen tijd overspoeld
met documentaires en artikelen over het
einde van de Tweede Wereldoorlog, 50
jaar geleden. Oude filmbeelden en foto's
tonen een verschrikkelijke wereld die de
aanschouwer in verlegenheid brengt.
Al een paai' weken wordt uitgebreid be
richt over sadistische SS-ers temidden
van bergen holocaustslachtoffers.
Avond na avond toont de televisie beel
den van de honderdduizenden Duitse
oorlogsvluchtelingen en het leven tussen
de puinhopen van de na-oorlogse Duitse
steden.
De beelden van de miljoenen Duitse
krijgsgevangenen die wezenloos naar de
gevangenkampen lopen zijn inmiddels
iedereen bekend. De Neurenbergse pro
cessen tegen de nazi-leiders hebben ook
veel aandacht gekregen, net als de zelf
moorden van kleine en grote nazi-leiders
aan het einde van de oorlog, die blijkbaar
heel goed wisten wat hen boven het
hoofd hing en waarom.
Naast artikelen in kranten en televisie
documentaires worden overal speciale
tentoonstellingen gehouden, die door
grote aantallen mensen worden bezocht.
Veel exposities gaan over het einde van
de oorlog in een bepaalde plaats of over
algemene thema's, zoals de rol van de
Wehrmacht bij de moord op de joden.
Ook zijn er verschillende boeken ver
schenen over de blijdschap onder Duit
sers over het einde van de oorlog en de
naziheerschappij.
Verrassing
De belangstelling voor het einde van de
oorlog en het nazisme in het algemeen
komt voor kenners, die meenden dat de
Duitsers de confrontatie met de ver
schrikkingen van de oorlog niet in die
mate aandurfden, als een verrassing.
Geschiedenisprofessor Wolfgang Wip-
permann gelooft dat de interesse voor de
oorlog werkelijk van het volk uitgaat.
„Ik ben verbaasd over deze interesse. De
mensen willen herinneren", zei Wipper-
mann, die verbonden is aan de Vrije Uni
versiteit in Berlijn.
Hij vertelt over een debat in de Beierse
plaats Ingolstadt waar hij twee weken
geleden was. Hij verwachtte 20 mensen,
er kwamen er meer dan 200. De revisio
nistische visie, die zegt dat de nazi-mis
daden, zeker in vergelijking met de Stali
nistische moordpartijen, niet zo uniek
waren, lijkt weinig weerklank te vinden
bij de bevolking, stelt Wippermann.
„Het was meer dan opwindend"zei de 50-
jarige Wippermann over dat debat. De
professor vreesde lang dat de Duitsers
zouden vergeten wie verantwoordelijk
heid is voor de oorlog.
Een kwarteeuw geleden schreef de Duit
se psycho-analyticus Alexander Mit-
scherlich met zijn vrouw Margarete het
boek „de onmogelijkheid om te rouwen".
waarin werd geanalyseerd hoe de Duit
sers om de hete brij van de oorlog heen
liepen.
Het weekblad Der Spiegel vroeg zich in
de uitgave van 24 april af of de huidige
vloed van publieke herdenkingen bete
kent dat de onmogelijkheid om te rou
wen „voor eens en voor altijd is overwon
nen."
Wippermann betwijfelt of de kwestie
voorgoed van tafel is. Voor het eerst
sinds de oorlog is er „een zeer krachtige
en invloedrijke rechtse intellectuele be
weging."
Toch slaagde die groep er niet in op 7
mei, een dag voor de officiële herden
king, een ceremonie te houden waarin
niet alleen op de bevrijding door de
westelijke geallieerden werd gewezen,
maar ook aandacht gevraagd zou wor
den voor de vestiging van een commu
nistische dictatuur in Oost-Duitsland.
Bevrijding
Op het officiële feest van 8 mei wordt de
50e verjaardag van de overgave van Nazi-
Duitsland herdacht. Het thema van de
viering is de bevrijding van de nazi-dicta
tuur. Maar bijna iedereen, links, rechts,
en midden, heeft vraagtekens bij die in
terpretatie van de 8e mei.
„Bevrijding? Als 8 mei 1945 een bevrij
dingsdag was, waar zijn dan de bevrij
dingsmonumenten?", schreef Heribert,
Prantl in de liberale Sueddeutsche Zei-
tung. „Het overgrote deel van de Duit
sers had niet het gevoel dat ze in nazi-ge-
vangenschap verkeerden, maar eerder
dat ze in een heroïsche tijd leefden",
schreef Prantl, die erop wees dat een deel
van de mensen had geprofiteerd van in
beslag genomen joodse bezittingen en
dat weinig mensen zich tegen de nazi's
hadden verzet.
De meeste Duitsers werden pas echte de
mocraten toen het Wirtschaftswunder in
de jaren '60 voor iedereen zichtbaar
werd, zegt Prantl. En pas in de jaren '70,
toen een nieuwe generatie de Westduitse
maatschappij dwong naai' het kwade
verleden te kijken, sloeg de democratie
echt aan.
Slechts ongeveer eenderde van de 80 mil
joen Duitsers heeft de oorlog meege
maakt. Er zijn steeds minder mensen
van de oorlogsgeneratie over die van in
vloed kunnen zijn op de maatschappij en
het politieke leven.
Extremistische denkbeelden, zoals anti
semitisme of de eis tot teruggave van
Oost-Pruisen en andere gebieden die na
de oorlog bij Polen en de Sovjetunie wer
den gevoegd, zijn verboden of politiek
achterhaald.
In allerlei kleine dingen is de verande
ring in Duitsland te zien. In steden in
heel Duitsland worden, soms na felle de
batten, gedenkstenen aangebracht die
herinneren aan de joden die uit die ste
den werden weggevoerd.
Een burgerbeweging poogt al sinds 1984
in het concentratiekamp Dachau een
studiecentrum op te richten. Dit jaar zal
het gebouwd worden. Lokale politici
hebben de bouw jarenlang tegengehou
den, omdat zij vreesden dat de kiezers
dan op de extremistische Republikaner
zouden stemmen, zei Max Mannheimer
(75), een in Tsjechoslowakije geboren
jood die aan het hoofd staat van de over
levenden van Dachau in Duitsland.
„Nu realiseren zij zich dat zij een fout
hebben gemaakt, zij realiseren zich dat
wij hun echte partners zijn, de democra
ten", zei Mannheimer in een interview.
„De oude generatie, die door nazi-ge-
dachtengoed is beïnvloed, is er bijna niet
meer."
De toename van extreem-rechts geweld
na de eenwording van 1990 deed veel
mensen opnieuw nadenken over de geva
ren van het extremisme. De absurditeit
van het nazidom wordt veel mensen dui
delijk als zij de foto's bekijken op een ten
toonstelling over de vernietiging van
Berlijn. Op de tentoonstelling zijn ook
beelden te zien van de steden Londen,
Coventry, Rptterdam en Sebastopol, die
door de Duitsers deels in de as werden
gelegd.
Alhoewel de nazi's niet ophielden te ver
tellen dat de oorlog de Duitsers door een
joods-geallieerde samenzwering was op
gedrongen en veel mensen ook na de oor
log nog aan die mythe vasthielden, heeft
president Roman Herzog tijdens zijn toe
spraak ter gelegenheid van de herden
king van de bevrijding van het concen
tratiekamp Bergen-Belsen gezegd dat de
nazi's „de ergste misdaden tegen de
mensheid ooit hebben begaan."
Met die klare stellingname poogde de 60-
jarige president duidelijk te maken dat
het voor de Duitsers .ontoelaatbaar is
zich achter allerhande halve en hele
waarheden te verschuilen en dat zij moe
ten erkennen „dat de schuld zwaar op
ons drukt."
Herzog zei er echter niet zeker van te zijn
of inmiddels de juiste manier was gevon
den om de herinnering aan de holocaust
levend te houden. De getuigen sterven
uit en er moet een manier gevonden wor
den om ervoor te zorgen dat komende ge
neraties de verantwoordelijkheid blijven
voelen om een herhaling te voorkomen,
Larry Thorson
