Techno live
is een ware
belevenis
Mahler voor
thuisblijvers
Piano-virtuoos keert terug op aarde
PZC
Knoppendraaiers
Comsat Angels
weer enerverend
Ervin
Nyiregyhazi
kunst cultuur
cd
VRIJDAG 31 MAART 1995 20
Techno live? Sommigen schudden nu het hoofd in
ongeloof. Het idee. Elektronische muziek, gemaakt in de
slaapkamer door onooglijke, puisterige jongelieden, dat ga
je toch niet live spelen? Een beetje naar een paar
knoppendraaiertjes staan kijken, zeker? Fout. Live-techno
neemt een grote vlucht. In Engeland hebben groepen als
Orbital, The Orb, Underworld en Eat Static een uitstekende
reputatie als live-act en, zoals op festivals als Lowlands en
Noorderslag bleek, ook in Nederland slaat het fenomeen aan.
Al zijn groepen als Quazar, Speedy J en Human Beings al
jaren op de planken bezig. Deze drie en Trance Induction en
Sensurreal toeren de komende maanden de Nederlandse
podia plat.
Vooral het Lowlands-festival
dat in augustus vorig jaar voor
de tweede maal bij Dronten werd
gehouden, is een baanbrekende
gebeurtenis geweest. Daar werden
rockfans tot hun genoegen gecon
fronteerd met de live-verrichtin
gen van Underworld, Eat Static,
Speedy J en Quazar. De brug naar
het (rock-)clubCircuit, dat door de
vijf Nederlandse groepen uitge
breid bespeeld gaat worden, was
geslagen. „Op Lowlands en Noor
derslag is gebleken dat het toch
werkt, techno op rockpodia", zegt
Gert-Jan Bijl, die met Dirk Jan Ha-
negraaf Sensurreal vormt. „Het
doet me denken aan de begintijd
van de house, toen zag je ook aller
lei verschillende soorten mensen
door elkaar lopen. Het is een ander
publiek dan tegenwoordig op hou
separty's. Die zijn nogal verzadigd
momenteel."
Jochem Paap ofwel Speedy J: „Ik
ben op Lowlands ook uit mijn dak
gegaan bij Henry Rollins en Bioha-
zard. Het kan allemaal. Het is meer
een verzinsel van zaaleigenaren
die niet te breed willen program
meren en een vaste klantenkring
willen opbouwen. Onzin, ik ken
niemand die maar van één soort
muziek houdt."
Sequencer
Al deze vijf werken op de planken
zo live als binnen deze muziek
maar mogelijk is. In tegenstelling
tot velen in het commerciële cir
cuit, die er geen been in zien om
een DAT-bandje op te starten, een
legertje danseressen in te huren en
vervolgens 'vangen', orfi zich naar
de volgende discotheek te haas
ten: soms drie op een avond. „Ik
heb altijd geweigerd om met een
DAT te spelen", zegt Speedy J.
„Dan verpest je het voor jezelf en
voor het publiek. Daar is heel wei
nig aan."
Feit is wel dat er in deze muziek al
het een en ander vastligt. De se
quencer is essentieel: die bevat de
per nummer verschillende patro
nen en stuurt de synthesizers aan.
Toch laat dit concept nog voldoen
de vrijheid voor de muzikant.
Speedy J werkt met 'loops': muzi
kale fragmenten die zich in prin
cipe eindeloos laten herhalen. „Ik
heb per nummer iets van dertig
loops tegelijk lopen en die kan ik
dan achter de mengtafel aan- en
uitzetten, in elkaar over laten lo
pen, effecten links rechts, boven,
onder. Zo bouw ik dan een num
mer op, afhankelijk van het mo
ment."
Zo bekeken is de sequencer te ver
gelijken met de partituur van eeen
'conventioneel' muziekstuk, en de
mengtafel als het eigenlijke instru
ment waarmee die muziek vorm
krijgt. Dat is in ieder geval de op
vatting van Tjeerd Verbeek, die
werkt als Trance Induction. „Je
vingers zijn in contact met de mu
ziek, net zoals je dat bij een gewoon
instrument gewend bent. Op een
synthesizer of een sequencer kan je
alleen maar dingetjes aan- en uit
zetten, maar op de mengtafel kan
je alles doen met de schuiven: open
en dicht zetten, effecten toevoe
gen: van complete stilte naar een
ontzettende chaos gaan."
Luimen
Ook bij hem geldt: de partijen lig
gen weliswaar vast, maar afhanke
lijk van de luimen van de muzikant
en het publiek kunnen die bouw
stenen een heel ander stuk opleve
ren dan het origineel. „Je staat
achter de mengtafel en je ziet men
sen reageren. Daar bouw je op
voort. Het is eigenlijk een kwestie
van heftig remixen, waarbij je
stukken kunt herkennen van ou
dere nummers, maar die toch weer
iets heel anders kunnen worden."
Of, zoals Bert van de Grift van de
Human Beings het omschrijft:
„Als er een hoop mensen staan te
dansen, ga je maai' door."
„Je kunt de sfeer naar je eigen
hand zetten", zegt Gert van Veen,
behalve popjournalist van de
Volkskrant ook de man achter
Quazar. „Veel meer dan een DJ,
die toch afhankelijk is van de pla
ten die hij bij zich heeft. Zeker als
ik alleen speel, ben ik helemaal vrij
om elke kant op te gaan die ik wil.
Ik ben erg bezig met effecten en
sounds, en daar kan ik heel erg
door meegesleept worden. Het
Jochem Jaap alias Speedy J; Ik
ken niemand die maar van één
soort muziek houdt.
hangt van heel veel dingen af: de
akoestiek van de ruimte, de reactie
van het publiek, noem maar op."
Quazar speelt soms met drummer
Rob Smits (ex-Kong) samen, en
dan wordt het iets anders. „Als ik
een bepaald idee af wil kappen,
moet ik wel zorgen dat Rob dat
doorheeft."
Kaarsen
Probleem bij techno live is het vi
suele aspect. Want hoe opwindend
de muziek ook is, er valt nu een
maal niet zo gek veel te zien aan
een paar jongelui die aan knoppen
staan te draaien. Een definitieve
oplossing daarvoor is nog niet ge
vonden. „Het is niet eenvoudig om
dat naar het podium te vertalen",
zegt Verbeek, „zodat het ook nog
leuk is om naar te kijken." Zijn set
wordt opgesierd met een lange vi
deoclip en met kaarsen en andere
lichtbronnen wordt het podium
beeld afgemaakt. Ook bij Human
Beings speelt het licht de hoofdrol.
„Wij gaan geen danspasjes instu
deren of zo", zegt- Van de Grift.
Maar eigenlijk maakt het hele
maal niet zoveel uit, zegt Verbeek:
„Het gaat om de muziek. Het pu
bliek moet de rest zelf gaan doen.
Dansen bijvoorbeeld. Eigenlijk
zou het niet uit moeten maken of
we op het podium staan of hoog in
een deejayhok." Van de Grift is het
met hem eens: „Het is niet de be
doeling dat ze naar het podium
gaan staan kijken. Dansen moeten
ze." Maar dat idee kan je ook te ver
doorvoeren, zo bleek hem bij een
eerdere poging. „Toen stonden we
achter een doek te spelen. Maar
dan kan je de zaal niet inkijken.
Sta je om een hoekie te loeren of de
mensen wel dansen."
De gezamenlijke omroepen brengen
alle concerten van het Mahlerfeest
in Amsterdam rechtstreeks op de radio.
Dat begint al op de eerste dag, 1 mei.
De uitzendingen worden voorafgegaan
door het dagelijkse Mahler-journaal.
Dit programma komt uit de tent op het
Museumplein, die aan 1600 bezoekers
ruimte biedt.
Zondagmiddag 7 mei wordt de
Tweede Symfonie. Auferste-
liung, op televisie uitgezonden, die
op 5 mei, vijftig jaar na de bevrij
ding, wordt uitgevoerd door het
Koninklijk Concertgebouw Or
kest onder leiding van Bernard
Haitink, met Charlotte Margiono,
Jard van Nes en het Groot Om
roepkoor. Een week later volgt een
portret van de bariton Thomas
Hamson. De tv-uitzendingen be
ginnen met een omstreden opwar-
Waarom doen al die technomuzi-
kanten eigenlijk de moeite om hun
kostbare apparatuur trap op. trap
af te sjouwen? Want gemakkelijk
is het niet, zegt Van Veen. „Ik woon
vier-hoog en ik werd er op een ge
geven moment compleet gestoord
van om steeds weer die spullen te
sjouwen." Verbeek: „Als ik straks
elk weekend op tournee ben, kom
ik echt niet meer aan muziek ma
ken thuis toe. Het is veel te veel ge
doe om al die spullen weer aan te
sluiten."
De redenen verschillen niet zoveel
van een gemiddelde rockband, al
heeft die het wat gemakkelijker
wat de logistiek betreft. „Het is een
goede gelegenheid om je eigen mu
ziek in een club te horen", zegt Van
Veen, die overigens alle nummers
van zijn laatste cd Zodiac trax
eerst live uitprobeerde. „Dan weet
je wat werkt of niet. Sommige
nummers krijgen dan pas hun
vorm." Verbeek: „Avontuur, hè.
Kijken wat er gebeurt, in Neder
land en straks in het buitenland.
Het is een goede manier om je pla
ten te promoten." Van de Grift:
„Het is de grootste kick om muziek
te maken en ter plekke mensen te
zien dansen. Dat is een stuk direc
ter dan dat je in de studio zit. En
het is spannend: het moet in een
keer goedje kan het niet effe over-
doen."
Jacob Haagsma
Speedy J en Sensurreal speelt 5 mei in 't
Beest in Goes; voorts (selectie): 22-4 Ef
fenaar Eindhoven met Human Beings
28-4 Nighttown Rotterdam (met Human
Beings), 29-4 Paradiso Amsterdam (met
Human Beings), 6-5 De Boogerd, Oud-
Beijerland.
Quazar: 8-4 Kadans Tilburg, 15-4 West
zeedijk Rotterdam.
Trance Induction (deze data onder
voorbehoud13-5 Bibelot Dordrecht.
mer, de speelfilm Mahler van Ken
Russell. Hij joeg met zijn wel zeer
persoonlijke visie op de componist
nogal wat Mahler-kenners tegen
zich in het harnas en was daarom
slechts zelden te zien. Maar puur
om de filmische kwaliteiten zendt
de AVRO de film toch uit.
Op 17 mei, de laatste dag van het
Mahler-feest, brengt de AVRO een
documentaire over Willem Men
gelberg. Pieter Varekamp sprak
mensen die hun herinneringen
hebben aan de dirigent die zo goed
bevriend was met Mahler, popu
lairder was dan koningin Wilhel-
mina, maar die zich in de oorlog
niet al te correct opstelde. Mahler-
specialist Haitink vertelt in de film
hoe hij zelf een soort Mengelberg
revival meemaakt en waarom hij
bepaalde dingen toch heel anders
doet. GPD
Met My Minds Eye deden de
Engelse Comsat Angels
drie jaar geleden een poging
om het verloren gegane terrein
terug te winnen. De cultband
uit Sheffield klonk daarop min
der donker dan in hun hoogtij
dagen, maar ook minder span
nend. En ondanks de niet afla
tende ijver van Jan Douwe
Kroeske, die vorig jaar met de
groep een Unplugged-album
opnam, lukte het de Comsat
Angels daarom niet om weer
hip te worden.
Het vijftal gaat op The Gla
mour (Crisis/Polydor) echter in
de herkansing en de kans op
succes moet nu een stuk hoger
aangeslagen worden. De jon
gens klinken een stuk enerve-
render, omdat ze gewoon be
tere liedjes hebben. Het roek-
geluid van My Minds Eye is
overeind gebleven, maar terug
gekeerd is het mysterieuze en
meeslepende karakter van de
songs uit het begin van de jaren
tachtig. Het resultaat is een
soort psychedelische Simple
Minds. 'Audrey In Denim' en
'SS100X' kenden we al van het
snoerloze album, maar blijken
hier veel beter tot hun recht te
komen. Misschien duurt de cd
net iets te lang om over de volle
breedte te boeien, maar wie de
nummers 'Breaker', 'Sailor' en
'Demon Lover' wegprogram-
meert heeft iets moois opstaan.
Gutterball
Het hondje op de hoes van Gut-
terball's tweede cd Weasel
(Brake Out/Rough Trade) mag
je dan vreselijk aandoenlijk
aankijken; het is geen garantie
voor het vriendelijkheidsge
halte van de muziek. Weasel is
rauwer en noisier dan zijn voor
ganger, wellicht het gevolg van
een mix door de van Sonic
Youth en Freedy Johnston be
kende John Siket. Gutterball
is een hobby clubje van leden
van Dream Syndicate, Long
Ryders en House Of Freaks en
het lijkt erop dat de invloed
van de laatsten nu het grootst
is. Zolang de melodie overeind
blijft is er evenwel geen man
overboord en zo levert Weasel
in de vorm van een doorzich
tige rocker als Transparency,
zwaar aangezette ballads als
'Angelene' en 'Everything'.
De hoogste tijd voor een blues
overzicht. Dat we deze keer be
ginnen in Engeland. The Ham
sters hebben in eigen land een
fantastische live-reputatie op
gebouwd die leidde tot 1600 op
tredens in zes jaar tijd. Route
666 (Provogue/Bertus) is him
vijfde album en staat van begin
tot eind vol met dampende
bluesrock en zuigende boogie.
In het eerste geval doen The
Hamsters vanwege de zang aan
Walter Trout denken, in het
tweede geval lijken ze vooral
beïnvloed door Dr Feelgood.
Maar dat voelt goed. Een stuk
traditioneler en ook wat min
der spannend klinkt Rev.
Brown op Bare In Change (Pro
vogue/Bertus). Het album is in
feite een geremasterde compi
latie van zijn twee in eigen be
heer uitgebrachte albums en
de muziek wordt door de ma
ker zelf omschreven als power-
flowerblues. Dat levert een
soort John Lee Hooker met
Mungo Jerry-tic op, die vooral
op de momenten waarop Rev.
Brown zijn gitaar in de overdri
ve zet boeit.
Naar Amerika, Austin, Texas.
Hometown van The Keepers,
die op Looking For A Sign (Li
zard Discs/Munich) debuteren
met tamelijk tamme folkblues.
Hoewel de muzikanten tour
den met Texas-tielden als Cal
vin Russell, Townes van Zandt,
Pat Mears, Butch Hancock en
Joe Ely is dat in de inspiratie
niet echt terug te vinden. Snel
over dus naar die andere Texas-
gigant, Doug Sahm, die op The
Last Real Texas Blues Band
(Antone's/Munich) zijn wortels
bloot legt. Want de man uit San
Antonio mag dan vooral met
tex-mex in de weer zijn, het be
gon veertig jaar én minstens
evenveel platen geleden met de
blues. Die is op deze cd, zowel
live als in de studio opgeno
men, dan ook volop aanwezig
met nummers van Fats Do
mino, T-Bone Walker, Guitar
Slim en aanverwanten. Niet
spectaculaiur, maar eigenlijk
is Doug Sahm dat na zijn acti
viteiten met het Sir Douglas
Quintet nooit echt geweest.
Gert Meijer
Muziekpedagoog Mattheus Smits is
betrokken bij een project dat het werk
van het Hongaars/Amerikaanse
pianofenomeen Ervin Nyiregyhazi (1903-1987)
aan de vergetelheid gaat ontrukken. Smits is
benaderd door een Japanse stichting, die 1,5
miljoen dollar ter beschikking heeft om een
reeks cd's, een twee uur durende
filmdocumentaire en een biografie van Ervin
Nyiregyhazi uit te brengen. Smits houdt zich
al meer dan twintig jaar met Nyiregyhazi
bezig en is daardoor voor de Japanners de
aangewezen deskundige om het project rond
de door hen zeer hoog aangeschreven
Nyiregyhazi te coördineren.
De uit Heerlen afkomstige muziekpe
dagoog Mattheus Smits werkt al 14
jaar in Zaanstad (Krommenie). In zijn stu
dio wijst hij op een intrigerend kleuren-
portret van een gedistingeerde heer met
grijs haar. Het is Ervin Nyiregyhazi, over
de zeventig.
Smits over Nyiregyhazi als kleuter: „Toen
was hij al een 'veteraan' op de piano. Hij
kon toonvast zingen voordat hij kon spre
ken en op 4-jarige leeftijd deed hij dingen
op de piano die grensden aan het onge
looflijke. De enige persoon uit de geschie
denis van wie iets dergelijks bekend is, is
Georg Friedrich Handel."
Maar heel weinig mensen weten van het
bestaan van deze fenomenale pianist, die
een bizar en onwaarschijnlijk leven leid
de. Smits: „Hij werd geboren in Boeda
pest in 1903. Zijn ouders waren daar ver
bonden aan de Opera; zijn vader qls tenor,
zijn moeder als zangeres en pianiste."
Op jonge leeftijd toonde hun zoon Ervin
een ongekend groot talent voor de piano.
Het debuut van Nyiregyhazi kwam op 6-
jarige leeftijd, daarna speelde hij als kind
onder grote dirigenten. Als 15-jarig jochie
viel Nyiregyhazi in Oslo .in voor de grote
componist en pianist Rachmanninoff. Hij
speelde er het Eerste Pianoconcert van
Tsjaikowski.
Debuut-recital
Smits: „Op 18 oktober 1920 gaf hij voor
een afgeladen zaal zijn debuut-recital in
de Carnegie Hall in New York. Met een
monsterprogramma dat niemand ooit in
zijn hoofd zal halen, Met onder meer de 4e
sonate van Scriabin, geschreven in 1903.
En veel Liszt. Daar was hij verzot op. Hij
werd beschouwd als de reïncarnatie van
Liszt."
Nyiregyhazi's debuut in de Carnegie Hall
werd beschouwd als het beste optreden
uit de muziekgeschiedenis. „Het was een
eclatant succes, maar toch knapte er iets
bij Nyiregyhazi. Er ontstond iets in zijn
denken, waardoor zijn veelbelovende car
rière een drastische wending kreeg. Waar
schijnlijk kwam het omdat hij een rechts
zaak moest voeren tegen een van zijn ma
nagers", vermoedt Smits.
Uitgebuit
regyhazi kwam daarna in een fase, waarin
hij niet langer beoordeeld wenste te wor
den. Hij raakte totaal aan lager wal. Hij
huisde in New York in sloppen en sliep in
de metro-stations en tehuizen voor daklo
zen."
Ondanks zijn zwerversbestaan trouwde
Nyiregyhazi tien keer. Smits: „Hij was tot
op hoge leeftijd een glamourboy, een ver
pletterende persoonlijkheid. Sommige
huwelijken duurden niet langer dan en
kele weken. De meeste vrouwen vonden
zijn levensverhaal prachtig en wilden hem
opnieuw in het zadel helpen. In 1972
trouwde Nyiregyhazi met zijn negende
vrouw, Elsie Swan, tien jaar ouder dan hij
zelf. Ze woonden in de sloppen."
Toen Elsie ziek werd en er geen geld voor
medicijnen was, besloot Nyiregyhazi, voor
het eerst na vijftig jaar, weer een concert
te geven. In al die tijd had hij nauwelijks
een piano aangeraakt. Het concert werd
op 6 mei 1973 gegeven in de Presbyte
riaanse kerk in San Francisco. Pianolief
hebber Terry McNeill, die de aankondi
ging van de voor hem onbekende pianist
had gezien, nam dat concert op. Verbijs-
„Volgens mij had die houding een diepere
oorzaak. Die is terug te voeren naar zijn
kindertijd toen hij zijn vader verloor en de
inkomsten van het gezin wegvielen. Vanaf
dat moment heeft zijn moeder hem als
wonderkind uitgebuit- Dat ging zo ver dat
hij op 17-jarige leeftijd nog als een jongetje
het podium werd opgestuurd. Bij een con
cert in Den Haag moest hij zelfs in een kor
te broek achter de piano gaan zitten. Nyi-
Het Hongaars/
Amerikaanse
pianofenomeen
Ervin
Nyiregyhazi.
foto GPD
terd over wat Nyiregyhazi ten gehore had
gebracht, nam McNeill contact op met
The International Piano Archives. De di
rectie daarvan benaderde vervolgens Nyi
regyhazi, een contact dat uitmondde in
een serie opnamen.
Grammofoon
Smits: „De opnamen werden in een kring
van kenners op plaat verspreid. De criti
cus van de New York Times schreef over
een 'Divine Madness', maar de pianist ver
tikte het daarna verder op te treden. Om
de liefhebbers toch te laten genieten van
het pianospel van Nyiregyhazi, werden de
opnamen via een grammofoon en vier
luidsprekers in uitverkochte zalen ten ge
hore gebracht."
Het is aan een emotionele opwelling van
Nyiregyhazi te danken dat zijn nalaten
schap uiteindelijk in Japan terecht is ge
komen. Smits: „In Japan wilde men een
nieuw muziekinstituut openen met antro
pologen, psychologen en historici, dat bo
vendien lijnen had naar de beeldende
kunst, het theater en de literatuur. Vol
gens de Japanse directie was er maar één
man die dat instituut kon openen: Nyire
gyhazi."
Beschonken
Een delegatie trok vervolgens naar de VS
om Nyiregyhazi op te zoeken. Ze troffen
hem in beschonken toestand aan in een
hotel voor daklozen. Tijdens dat contact
werd Nyiregyhazi overmand door emotie.
Smits: „Toen hij vier jaar was. zong zijn
vroeggestorven vader in 'Madame Butter
fly' van Puccini, een opera waarin Japan
een grote rol speelt. De muziek en het land
hadden hem zo aangrepen dat hij het eer
ste pianoconcert van zijn hand een Ja
pans stukje noemde. Bij de uitnodiging
het instituut te openen, herinnerde hij
zich een opmerking van zijn vader: 'Jon
gen, jij gaat ook nog wel eens naar Japan.'
Op dat moment wilde hij niet weigeren,
omdat hij in het verzoek naar Japan te ko
men een bevestiging zag van de profetie
van zijn vader."
Twee keer reisde Nyiregyhazi naar Japan
om er concerten te geven. Zijn toehoor
ders lagen aan zijn voeten. Toen hij in 1987
overleed deed zijn vrouw Dorus de com
plete nalatenschap over aan een Japanse
stichting. Daarbij zitten 36 uur muziek,
opnames die vrienden van Nyiregyhazi
maakten en meer dan 1000 pianocomposi
ties. De Japanse stichting heeft Smits nu
betrokken bij een project, dat gericht is op
het uitbrengen van deze composities en
het beschikbaar maken van geluids- en
beeldmateriaal.
Smits: „Nyiregyhazi was wars van com
promissen als het ging over zijn emotie.
Het maakt hem interessant omdat hij het
19e-eeuwse romantische denken wist £e
transformeren naar deze eeuw. Hij dacht
alleen maar aan zijn muziek. In de jaren
dat hij zwierf schreef hij al die composities
uit het hoofd, zonder dat hij een vleugel
tot zijn beschikking had." Alleen bij de ac
trice Gloria Swanson, die de hoofdrol
speelde in de film 'Sunset Boulevard' en
die als een van zijn vriendinnen gold, wil
de Nyiregyhazi wel eens achter de vleugel
kruipen.
Volgens Smits willen de meeste musici
zich niet met Nyiregyhazi compromitte
ren. „Ze zullen zeker geen lans breken
voor zijn muziek. Die houding heeft te ma
ken met zijn levenswandel, die lijnrecht
indruiste tegen de gevestigde normen.
Want vijftig jaar niet spelen en dan toch
een fantastisch concert kunnen geven,
dat kan het muzikale establishment niet
accepteren. Vooral de vrijheden, die hij
zich veroorloofde met partituren om te
gaan. staan lijnrecht tegenover de wetten
van deze muzikale machthebbers."
Rob Bouber
Gert van Veen, de man achter Quazar: Sommige nummers krijgen pas live hun vorm.
foto's Lex van Rossen
