Een waterwereld van verschil
Nooit meer rustig slapen
PRIMAIR
WATER-/
KERINGE
reportage
ZATERDAG 4 FEBRUARI 1995
stedelijk
zomerbed Maas en IJssel
rivieren en/of
kanalen
gebieden met wateroverlast
langs de IJssel en de Maas
gebieden waaruit bewoners zijn
Bijkans alle media hebben ze uit de kast ge
haald, deze week, de archiefbeelden van
De Ramp van 1953. Verslaggevers van kranten
en cameraploegen van de televisie gingen op
zoek naar het persoonlijke verhaal van slacht
offers uit de angstige dagen van, op de datum 1
februari af, tweeënveertig j aai- geleden. En na
tuurlijk kwamen de herinneringen weer los.
Over de toen zo schuimbekkende, door een su-
perstorm opgejaagde zee, die in Zeeland, Zuid-
Holland en West-Brabant dijken vermorzelde.
Over complete gezinnen die verdronken. Over
huizen en boerderijen die als lucifersdoosjes
werden omgeveegd. Over de duizenden drij
vende kadavers van koeien, paarden en klein
vee in de ondergelopen polders. En over alle
mensen in het rampgebied die, toen storm en
golven eenmaal waren uitgeraasd, als ver
doofd werden weggebracht of dagen later soms
zo nog werden gevonden.
Grote stukken Nederland stonden en staan
opnieuw onder de waterspiegel. En hoe gaat
dat? Je loopt, zonder je meteen tot ramptoerist
te laten bestempelen, ergens een wrakke Waal
dijk op. Je wilt wel eens, anders dan via de
beeldbuis, met eigen ogen zien hoe het is ge
stold mot de verhoudingen tussen land en wa
ter De immense waterplas ligt aan je voeten,
het regent en het waait uit het zuidwesten. En
je zoekt naar een ijkpunt voor je onrustige ge
voel. 1953?
De vergelijkingen liggen voor de hand Op
nieuw bootjes tot aan de bovenverdieping van
huizen. Wegen die doodlopen in het grauwe
nat. Militairen met zandzakken op de dijken.
Sporthallen met stapelbedden en evacués.
Spookachtige taferelen in verlaten dorpen. Be
stuurders in crisis-beraad
Toch is het voor een zuiver beeld beter om te
letten op het onderscheid dan op de ogen
schijnlijke overeenkomsten tussen de water
massa van 1995 en het watergeweld van 1953.
In het Neder-lana van de afgelopen week
kwam het water van de andere kant, uit de gro
te rivieren. Dat wezenlijke verschil keert als
het ware alles om. We hadden het kort geleden
nog, op het verkeerde been gezet door reken
door de rest van Nederland bijna anderhalve
dag 'vergeten' doordat alle verbindingen wa
ren verbroken. Radio-amateurs en uitvarende
vissers moesten de buitenwereld op de hoogte
brengen van wat er was gebeurd. Aan commu
nicatiemiddelen anno 1995_geen gebrek in het
overstroomde en bedreigde rivierengebied.
Vrijwel iedere politieman beschikt over een
draagbare telefoon; vanuit helikopters worden
bij wijze van spreken röntgenfoto's gemaakt
van zwakke plekken in de dijk; het comman
docentrum krijgt de opnamen rechtstreeks
binnengestraald. Radio en televisie houden
het publiek vrijwel doorlopend en life op de
hoogte van ongeveer elke zandzak die onder
aan de dijk wordt gevuld. In 1953 kwam be
trouwbare en snelle informatie pas na dagen
goed op gang, hoe goed zijn best journalistiek
Nederland ook deed.
En dan de hulpverlening. In 1953 aanvankelijk
een chaos, in een land dat net uit de Tweede
Wereldoorlog kwam ontbrak het aan bijna al
les. Vissers, particulieren met bootjes, versle
ten militaire vaar- en voertuigen, zegge en
schrijven één helikopter voor het hele rampge
bied, veel blote handenwerk. Het vrijwel onbe
gonnen werk dat tóen werd verzet bestond uit
één grote improvisatie.
De hulpverlening nü is bij voorbaat professio
neel opgezet, kan steunen op nauw omschre
ven en wetenschappelijk onderbouwde ram
penbestrijdingsplannen, beschikt in vlot tem
po over een overvloed aan materieel en heeft
zichzelf de afgelopen dagen uitstekend kun
nen bewijzen.
1953-1995: een waterwereld van verschil. En
als dan toch een vergelijking moet opgaan,
dan hopelijk deze voor de toekomst. Namelijk
dat beslissers over de veiligheid van hun bur
gers hun lesje hebben geleerd: verwaarlozing
van waterkeringen eist op een geniepig mo
ment een hoge tol.
Kees van der Maas
Zwakke dijkvakken, waar
noodversterkingen moesten
worden aangelegd. Zie situatie
rivierengebied
Ketelmeer
llJsselmuiden
Kampen
1953: De Zeeuwse polders in de greep van het water, foto Aerophoto/Zws Documentatiecentrum.
meesters van de kans, vanuit die hoek niet ver
wacht, maar we zagen het wél op tijd aanko
men.
Kenners van de grillen van noordwesterstorm
en springtij hadden aan de vooravond van 31
januari 1953 alarm geslagen dat er zwaar weer
op til was. Maar ze werden nauwelijks geloofd
of ze waren eigenlijk te laat met hun waarschu
wingen. De Ramp werd zo een verrassingsaan
val op de zeeweringen in het zuidwesten van
Nederland.
Precisie
Juist door de precisie waarmee de hoge wate
rafvoeren van Rijn en Maas konden worden
voorspeld was het mogelijk om de overstro
mingen van de afgelopen week en dreigingen
voor de rivierdijken als het ware voor te pro
grammeren. Dat voordeel heeft dijkbeheer-
ders en bestuurders die moeten waken over de
veiligheid van de burgers in de betrokken ge
bieden een flinke voorsprong gegeven. Er kon
uit voorzorg, in de meeste gevallen royaal op
tijd en geordend worden geëvacueerd. Op een
enkel ongeluk na zijn er bij de watersnood van
nu geen doden gevallen. In 1953 kwam de eva
cuatie pas op gang toen de ramp zich eigenlijk
al had voltrokken. Dat verklaart het hoge do
dental. Mensen werden verrast in hun slaap,
vluchtwegen waren in een minimum van tijd in
woeste watermassa's veranderd, wie naai- het
dak vluchtte moest maar afwachten of hij op
tijd werd gered; velen werden alsnog door het
water meegesleurd en verdronken.
Anders dan in 1953 is het - hoe dan ook - in de
voorbije dagen gelukt om de materiële schade
voor de agrarische wereld en het bedrijfsleven
vergaand te beperken. Al gaf het een heel ge
doe, boeren konden hun vee naai- elders over
brengen; ondernemers waren in de gelegen
heid om hun voorraden en een belangrijk deel
van hun apparatuur naai- droge plekken trans
porteren. In de rampdagen van 1953 lukte het
soms om nog een schamel beetje koeien levend
uit het water te halen en naar een van de wei
nige droge plekken - zoals rond de Grote Kerk
in Zierikzee - bijeen te drijven. Duizenden be
drijfsgebouwen zijn met de complete inventa
ris toen of meteen vernield, of later door de da
gelijkse inwerking van eb en vloed geleidelijk
aan gesloopt.
Chaos
De communicatie was tijdens de watersnood
in Zeeland een ramp op zichzelf. Het vrijwel
verdronken eiland Schouwen-Duiveland werd
Terwolde1' I
Deventer
Twello_
J --
Wilp V T?G°[sse'
eldel*^'
JWarnsveld
situatie jan. 1993
U-CSTI
Zwolle
versterkt
of voldoet
nog te
versterken
of in studie
Lelystad
Hollandse IJssel
Ai ril-i;rr.
Culemborg-
r/atnvv/Wflp"
•KesBÜen,,
..Qchtó'rtj.
Apeldoorn
WAARD
i ÏWamèl
Dreümel.
Utrecht
Boven-
'Hardihxyekt
Arnhem
Rotterdam
\BOmELEfi'
i WAARD
Boven-Hardinxveld
Oost-Gorinchem/Dalem
Bommelerwaard
Tieler- en
Culembörgerwaard
Land van Maas
en Waal
Ochten/Kesteren e.o.
Ooijpolder
Limburg
Nijmegen
Den Bosch
Breda
In bovenstaande kaart heeft de commissie-Boertien in 1993 de situatie van de rivierdijken in midden-Nederland
beschreven. Voor de versterking van de dijkvakken werd toen een bedrag van ca. 1,2 miljard gulden begroot. De
lange procedures hebben ertoe geleid dat nu pas voor 15 km rivierdijk alle papierwerk is afgerond.
Uit het rampgebied worden ongeveer 100.000 mensen geëva
cueerd. Op 1 mei zijn 24.500 mensen nog altijd niet terugge
keerd en 1 oktober, acht maanden na de ramp. kunnen 11.000
mensen nog altijd niet terug naar huis (als dat er nog staat). In
de overstroomde gebieden verdrinken 20.000 koeien, 12.000 var
kens, 166.000 hoenders en eenden, 1.750 paarden, 2.750 schapen
en geiten. Ruim 70.000 dieren worden in veiligheid gebracht.
Beschadigd raken ruim 47.000 gebouwen, waarvan 10.00 zeer
ernstig of onherstelbaar. De totale schade wordt geraamd op 1
miljard gulden. Het laatste stroomgat, bij Ouwerkerk, wordt
pas in november 1953 gesloten. Van Deltaveiligheid in Zeeland
is eerst zo'n 40 jaar later sprake.
Door de wateroverlast in het Nederlandse rivierengebied
hebben zo'n 250.000 inwoners tijdelijk have en goed moe
ten verlaten. In Limburg zijn de eersten alweer teruggekeerd.
Zij kunnen de schadebalans gaan opmaken. Het gaat om hon
derden miljoenen guldens. Tot nu toe hebben dijken het gehou
den. Ook de huizen, hoewel aangetast door het zoete water, zijn
overeind gebleven. Twee vrouwen kwamen om het leven door
dat ze van een drassige dijk afgleden en een bejaarde man ver
dronk in een buiten zijn oevers getreden sloot.
De gegevens over de watersnoodramp van 1 februari 1953 leve
ren een heel ander beeld op. De cijfers spreken voor zich. Het
totale dodental bedraagt 1.835. In het zuidwesten overstroomt
200.000 hectare land - grotendeels cultuurgrond - met zout wa
ter. De dijken raken over een lengte van 139.000 meter bescha
digd (87.500 meter licht en 51.500 meter zwaar). Doorbraken en
stroomgaten nemen een lengte van ruim 47.600 meter in beslag.
Over een totale lengte van 187 kilometer zijn beschadigingen
aan en doorbraken van de hoofdwaterkeringen te registreren.
Het aantal stroomgaten bedraagt 89. In Zeeland lopen 124 pol-
MAAS
Sambeek
Blerick;.
''-/Reuver
Swalmen
Niks mooi, cultureel-historisch of land
schappelijk verantwoord. Het volk wil vei
ligheid en snel. Huizenhoge dijken, zo breed als
zeeweringen, droge voeten, liefst vandaag nog.
Premier Kok belooft een Deltaplan, opdat we
volgende winter rustig kunnen gaan slapen.
De koningin in laarzen brengt troost. Oude tij
den herleven. Het Wereld Natuur Fonds houdt
de adem in. „Als wij in Nederland geen andere
oplossingen bedenken dan alleen dijkverzwa
ringen, dan kunnen we nooit meer rustig sla
pen."
Wandelen door een oerbos van Maastricht
naar Rotterdam en van Arnhem naar Kam
pen. Langs en door brede rivierbeddingen met
planten, bomen, zalm, steur, aalscholvers,
zeearenden. Een paradijsje waar Galloway-
runderen en Konik-paarden grazen en een
eland overzwemt. Een subtropische verrassing
a la Centerparcs, geschikt voor ons noordelijk
klimaat. En veiüg.
'Levende Rivieren' heet het 'deltaplan' voor de
Nederlandse natuur dat het Wereld Natuur
Fonds in '92 presenteerde. En het kan zo wor
den uitgevoerd. Binnen enkele tientallen jaren
is het beeld van eentonige weilanden tussen
strakke dijken dan veranderd in een weelderig
landschap met een waaier van geulen, ooibos
sen én honderden verschillende plantesoor-
ten. Zonder kolossen van dijken, zonder de
sloop van honderden karakteristieke dijkhui
zen of verlies aan natuurwaarde. Sterker nog,
veel zomerkades en -dijken worden overbodig.
Het klinkt zo logisch en eenvoudig. Versterk
de winterdijken en graaf de dikke kleilaag in
de uiterwaarden af zodat oude nevengeulen
weer zichtbaar worden. Steek vervolgens de
zomerdijken door en het rivierwater zoekt zich
een weg door de geulen in de uiterwaarden. De
rivier is niet langer opgesloten in een strak cor
set van kades, maar waaiert breed uit over het
landschap. Zoals vroeger.
„We hebben de natuur veel te veel in een keurs
lijf geperst. Het systeem kraakt in zijn voegen.
Het is de hoogste tijd dat we land teruggeven
aan de rivier anders pakt ze die zelf terug.
Vechten tegen de natuur is zinloos, dat verlies
je altijd." De roep om dijken maakt Leen de
Jong van het Wereld Natuur Fonds enigszins
bezorgd. Alsof alleen grote betonbakken het
water in toom kunnen houden. Maar hij houdt
zich koest en toont begrip. Het milieufront is
toch al de gebeten hond.
Was het milieu enkele jaren geleden nog Néer-
lands eerste zorg. nu wordt de top tien van zor
gen aangevoerd door gevoelens van onveilig
heid. Angst voor criminaliteit en sinds kort
ook water. Het Wereld Natuur Fonds heeft nog
ren. We willen versnelde aanpak van de zwak
ke plekken in de dijken en dat kan volgens de
ideeën uit Levende Rivieren."
Overboord
Dijken, dijken, dijken is het adagium. Richard
Siebers, coördinator van de stichting Red ons
Rivierlandschap, is zijn leven niet meer zeker.
Het Waalwater nadert zijn ruim twee eeuwen
oude dijkwoning in het Betuwse Neerijnen
angstig. En als het niet komt, dan zijn de bewo
ners in staat het water naar hem te brengen.
„Het huis van Siebers? U zoekt ze wel uit. Als
het hier fout gaat. dan gaat-ie vierkant door de
mangel!"
zie verder volgende pagina
geen verwijten of verwensingen naai- het hoofd
gekregen zoals veel andere belangenbeharti
gers van de natuur, maar de sfeer in Nederland
nodigt niet uit tot 'groene praatjes'.
'Roermond
°Unne
Maasbracht
In de 'tropische verrassing' van het WNF lijkt
niemand in deze dagen trek te hebben. De di
recteur van WNF-Nederland, Siegfried Wold-
hek: „Onze gedachten gaan nu uit naar de
mensen en dieren die een veilig heenkomen
zoeken tegen het water. Natuurlijk wil ieder
een snel veilige dijken. Wij ook. Al jaren. Ster
kere dijken zijn helemaal niet in tegenspraak
met aandacht voor natuur. In '53 waren er bij
de watersnood 1800 doden en moest er iets ge
beuren. Nu proef ik ook dat er iets moet gebeu-
'Susteren
Grevenblchij
Seleen
Het NAP is een denkbeeldige lijn,
ca. 9 cm boven gemiddeld
zeeniveau in Den Helder en is
vastgelegd door de hoogte van de
bovenkant van een bout op een
heipaal in het muziektheater in
Amsterdam.
In het gehele land bevinden zich
verscheidene ondergrondse
peilmerken, waarvan de hoogten
door
Winterswijk
Doetichem Lichtenvoorde I grens
+11,5m+22,4m +36,7m
Hoek van
Holland
Culemborg
+0,5m
Grebbeberg
+52.3mi
Rotterdam
Arnhem
+10m
bepaald zijn.
anp-bron: RIZA
