Onbehandelbaar levenslang
Aparte centra voor chronische TBS'ers
1 i 8c
Uitzichtloos
jestaan in
FBS-kliniek
reportage
ZATERDAG 21 JANUARI 1995 2 9
basis van een psychiatrisch rapport
'zwaar gestoord".
Sindsdien kent hij van de buitenwereld al
leen de vogeltjes die over de luchtplaats
vliegen en de seizoenen die jaar in jaar uit
langs zijn gepantserde raam glijden. Dat
is ook zijn toekomstperspectief.
Nooit meer vrij
Directeur Oppedijk erkent dat. het een
buitenproportionele maatregel is. maar
soms wel noodzakelijk. „Twintig jaar ge
vangenisstraf en TBS is de zwaarste straf
die wij kennen in Nederland. De hoofd
doelstelling van TBS is de openbare orde.
Het is vooral een beveiligingsmaatregel:
gevaarlijke, gestoorde mensen van de
straat houden. De behandeling komt pas
op de tweede plaats. Als iemand daarvan
profiteert is dat mooi meegenomen, ge
beurt dat niet, dan is dat jammer."
Vier a vijf ter beschikking gestelden, on
der wie Hans. zullen Veldzicht hoogst
waarschijnlijk nooit meer verlaten. Voor
circa tien anderen in de inrichting is de
verwachting ook somber. De bevrijding
komt met de dood. Twee TBS'ers stierven
vorig jaar een natuurlijke dood, twee an
deren sloegen de hand aan zichzelf.
In het elektronisch zwaar bewaakte Veld
zicht. waar dichter en moordenaar Gerrit
Achterberg tot één van zijn produktiefste
periodes kwam, zitten nu 108 ter beschik
king gestelden die gemiddeld vijf a zes
jaar in TBS zitten. Evenals in de Van Mes
dag-kliniek zitten hier de zwaarste geval
len. Circa 15 TBS-cliënten in Veldzicht
vallen in de categorie 'chronisch'. Zij zit
ten langer dan acht jaar in TBS. Oppe
dijk: „TBS wordt door bijna alle ter be
schikking gestelden als uiterst onaange
naam ervaren. Het is dwangverpleging,
het gaat niet vrijwillig. Daarom duurt de
behandeling ook zo lang. Het gebeurt dat
ze weigeren mee te werken. Soms duurt
het twee tot vijf jaar voordat pas met de
behandeling kan worden begonnen. Som
migen blijven altijd weigeren. Ze ontken
nen wat ze gedaan hebben."
Verwaarlozing
Hans van der Molen behoort tot de cate
gorie mensen met ernstige persoonlijk
heidsstoornissen. Verwaarlozing, sek
sueel misbruik en andere factoren in de
jeugd hebben Hans gemaakt tot wat hij
nu is. In Veldzicht zitten ook psychotici en
mensen met een organische (fysieke) af
wijking, die hen tot onberekenbare, zeer
gevaarlijke individuen maakt. Een derde
van de TBS'ers in Veldzicht zit er voor een
seksueel delict, zoals verkrachters en pe
dofielen. De overigen hebben zich schul
dig gemaakt aan 'gewone' msdrijven - zo
als mishalingen, moord en doodslag - of
zijn pyromaan. TBS wegens een vermo
gensdelict wordt nauwelijks meer opge
legd. Alle TBS'ers zijn feitelijk psychiatri
sche patiënten met een strafverleden.
Zijn Hans van der Molen en de veertien
andere chronische TBS'ers op de afdeling
intensieve zorg onbehandelbaar? Stafcör-
dinator en psycholoog PeterSnijders zal
het niet gauw toegeven. „Als behandelaar
kun je dat nooit zeggen. Je kunt die men
sen niet opgeven. Hans is nog een jonge
vent." Toch geeft hij toe dat de resultaten
met Hans, die hij onder zijn hoede heeft,
weinig hoopgevend zijn. „Het zijn zeer
moeilijke behandelingen. De gesprekken
verlopen zeer stroef, de prognose is som
ber. Het enige wat we kunnen proberen is
door orde en discipline deze mensen
enigszins in evenwicht te brengen. Maai
de kans op herhaling, de recidive, is zeer
reëel." Zo reëel dat Peter Snijders met
Hans alleen onder toezicht van een be
waarder therapeutische gesprekken
voert. En niet op zijn eigen kamer, maar
op de afdeling waar de ter beschikking ge
stelde verblijft. Hans komt nooit van die
afdeling af.
De psycholoog formuleert zijn doel met
betrekking tot Hans zeer voorzichtig. „Als
we tussen nu en vijfjaar er in slagen hem
op een gewone TBS-afdeling te krijgen,
met een iets minder streng regime, dan
zou dat al heel wat zijn."
Rechtbank
Hans van der Molen is begin januari weel
bij de rechtbank geweest. Iedere TBS'er
verschijnt om de één of twee jaar voor de
rechtbank. De rechter bepaalt of de terbe
schikkingstelling gestopt of verlengd
moet worden. In het geval van Hans heeft
Veldzicht opnieuw verlenging voorge
steld en gekregen. Hans: „Ik heb gevraagd
of ik vrijgelaten mocht worden. D'r moet
toch eens een keer een eind aan komen. Ik
wil weer onder de mensen, een beetje
werken, mensen helpen. De rechter zei te
gen mij dat ik er niet klaar voor was. Dat
was teleurstellend." Hij weet wat TBS be
tekent: „Ze kunnen je hier tot je dood hou
den."
Vorig jaar is Hans met elf andere ter be
schikking gestelden een dagje uit ge
weest, naar vliegbasis Twente. Het bete
kende voor Veldzicht een enorme opera
tie. Zestig man personeel ging mee om
twaalf gevangenen te bewaken. Bewaar
der Onno Geerds: „Ze hadden niet veel in
de gaten, maar waar ze ook liepen hadden
ze vier bewaarders om zich heen."
Voor Hans was het een unieke dag. Voor
het eerst sinds vele jaren was hij een hele
dag buiten de poort. Ineens trekt hij uit
zijn achterzak een stapel foto's van het
dagje uit. Hans in een straaljager, Hans
tijdens een diner en Hans met bewaar
ders. Hij kijkt voor een moment blij uit
zijn ogen. ,,'t Was een mooie dag, eentje
om nooit te vergeten."
Cees van der Laan
(De namen van Hans van der Molen en be
waarder Onno Geerds zijn op hun ver
zoek gefingeerd)
TBS'er Hans zal vermoedelijk altijd achter de tralies blijven.
Mr drs D.W. Oppedijk, geneesheer-directeur van Veldzicht: „We praten over Hans van der Molen: „Jij bent ook nooit misbruikt."
dwangverpleging." fotoGPD
De TBS-inrichting Veldzicht in Balkbrug. fotoGPD Hans: „Ik wil weer onder de mensen, een
beetje werken, mensen helpen." toto GPD
Jet is uiterst onwaarschijnlijk
dat tweevoudig: moordenaar
[ans van der Molen (39) ooit nog van
Ie vrijheid zal kunnen genieten. Al
neer dan twintig jaar zit hij met
Iwangverpleging (TBS) gevangen,
lij is praktisch onbehandelbaar en
iordt als zeer gevaarlijk beschouwd,
lans van der Molen is één van de
lijna vijftig ter beschikking
[estelden in Nederland die
ermoedelijk altijd achter de tralies
ilijven. De kans dat ze in hun oude
outen vervallen wordt te groot
eacht. „Mijn leven is verprutst",
egt Van der Molen in de TBS-
michting Veldzicht in het
Iverijsselse dorpje Balkbrug,
ortret van een levenslang gestrafte.
De pijp zwaait wild heen en weer. Zijn
rechterhand ploegt door de verwil
derde haardos. Hij buigt zich voorover. De
matte ogen in het donkere gelaat vullen
zich met droefheid. „Ik zit al 21 jaar vast,
meer dan de helft van mijn leven. Wat ik
heb gedaan, kon niet door de beugel. Dat
ligt achter me, daarvoor ben ik gestraft.
We moeten vooruit kijken. Anders had ik
beter direct een pistool tegen mijn hoofd
kunnen zetten."
Groepsleider en bewaarder Onno Geerds
houdt de verpleegde scherp in de gaten.
Hans geldt als onberekenbaar en vlucht
gevaarlijk. Een moeilijke prater, die van
de hak op de tak springt en ondanks een
enorme woordenstroom nauwelijks iets
van zijn gevoelens weergeeft. Zeggen de
deskundigen. Hans is als een goochelaar
die met zijn linkerhand de mensen afleidt
en met zijn rechterhand een lepeltje kan
stelen. En een lepeltje kan in de vaardige
handen van Hans geslepen worden tot een
steekwapen. Het dossier van de Braban
der bevat een klein dozijn ontsnappingen
en gijzelingen van personeel.
„Als er ééntje ons beveiligingsysteem op
de proef kan stellen, dan is dat Hans van
der Molen", zegt geneesheer-directeur mr
drs D.W. Oppedijk van rijksinrichting
Veldzicht. „Hans vertoont ernstige ge
dragsstoornissen, maar is slim en creatief.
Bovengemiddeld intelligent en gespitst
op ontsnappen."
Hij kent Hans nog van de Van Mesdag-kli
niek in Groningen, waar de gevangene
sinds '74 verbleef. Daar gijzelde hij in '85
directeur Van Marie, die met behulp van
een arrestatieteam bevrijd moest worden.
Ze vonden hem daar ooit in de onneem
baar geachte kruipruimte boven de cel
len. De maat was vol toen hij in '93 tijdens
een wandeling onder toezicht door de stad
een mes op de keel van een bewaarder zet
te en er van doorging! Bij Van Mesdag
moesten ze hem niet meer - men achtte
hem onbehandelbaar - en hij werd overge
plaatst naar Veldzicht in Balkbrug, een
dorpje behorend tot de gemeente Ave
reest.
Strengste regime
Hans van der Molen brengt de meeste tijd
in zijn goed uitgeruste cel door op de afde
ling intensieve zorg in Veldzicht en voor
heen op de 'very intensive care' in de Van
Mesdag - afdelingen met het strengste re
gime. Al 21 jaar. Soms mag hij naar buiten
voor een kopje koffie, een maaltijd of the
rapie. Altijd begeleid door twee of drie
groepslèiders die ook bewaarders zijn.
Zelden ziet hij andere ter beschikking ge
stelden. Arbeidstherapie doet hij alleen of
met één andere TBS'er, nooit in een groep
en altijd onder toezicht van enkele be
waarders. Onno Geerds: „Hij is onbere
kenbaar. Je moet voorkomen dat hij ach
ter je rug gaat staan."
De gevangene krijgt zelden of nooit be
zoek, brieven zijn spaarzaam. Hij krijgt
geen verlof en mag nooit zoals sommige
andere TBS'ers onder begeleiding even
het dorp in. Zijn wereld speelt zich hoofd
zakelijk af in de enkele vierkante meters
van zijn cel. Zo nu en dan doet hij een spel
letje met een bewaarder of heeft hij een
therapeutisch gesprek. Twee keer in de
week mag hij een half uurtje luchten. Zijn
grootbeeld tv is zijn venster op de wereld.
De TBS heeft ondanks alle pogingen bij
hem nauwelijks of geen vooruitgang ge
boekt. De kans op 'delictherhaling' is bij
hem levensgroot aanwezig.
Bidprentje
Hij houdt een bidprentje van zijn overle
den grootvader in de hand. „Liefde is ster
ker dan de dood", staat op de voorzijde.
Liefde kent hij niet, heeft hij ook nooit ge
had. „De wereld is harder geworden", is
zijn conclusie na 21 jaar achter de tralies.
Groepsleider Geerds: „Hoe komt dat.
Hans? Is dat ook niet door jou een beetje
veroorzaakt, door wat jij in het verleden
hebt gedaan?"
Hans zwijgt, sluit zijn ogen, buigt zijn
hoofd achterover. Zijn lichaam begint
langzaam te schokken, een verbale explo
sie lijkt op komst. Onno Geerds: „Hoe
denk je dat ik zou reageren als je mijn
dochter zou vermoorden? Dan wordt de
wereld ook harder."
Hans explodeert: „Jij bent ook nooit in je
bek genaaid, jij bent nooit misbruikt." De
laatste woorden smoren in een halve snik.
Onno Geerds: „Jij moet veranderen,
Hans, anders kom je er nooit." Hans: „Ik
heb ook spijt." Later vertelt geneesheer
directeur Oppedijk dat TBS-cliënten wel
gevoelens van spijt kennen, maar vooral
omdat ze gepakt zijn en minder om wat ze
iemand anders hebben aangedaan.
Hans groeide op in Brabant. Hij spreekt
van een ongelukkige jeugd in Eindhoven
waar hij in 1955 werd geboren. Zijn vader,
een militair uit Nederlands-Indië, voerde
thuis een uiterst streng regime, als hij al
thuis was. Zijn moeder was een bedlege
rige zieke dame. Zijn trots was z'n opa. ook
een militair, een kapitein die inmiddels is
overleden. „Die heeft me nog een keer op
gezocht."
Hans ontspoorde in zijn puberteit. Zegt
seksueel te zijn misbruikt. Diefstallen,
roofovervallen en inbraken volgden. Hij
kwam terecht in een milieu van „hoeren,
pooiers en verkeerde vrienden", zegt Hans
zelf. In rap tempo ging het bergafwaarts.
In 1974 steekt de dan 19-jarige Van dei-
Molen een verkoopster dood bij een over
val op een winkel. Hij wordt niet gepakt.
Enkele maanden later beraamt hij een
ontvoering van een industrieel om losgeld
te eisen. Hij dringt het woonhuis binnen.
De man is niet thuis en Hans neemt het
vijf-jarige dochtertje mee. „Een kennis zei
tegen mij dat ik geen sporen moest achter
laten. Ik stond onder druk, ik kon de span
ning niet meer aan." Het leidde tot het
wurgen van het jonge meisje. Daarna
sloeg hij haar met een schop de schedel in.
Van der Molen werd dezelfde dag nog
gearresteerd en later veroordeeld tot
twintig jaar gevangenisstraf en TBR, zo
als de huidige TBS-regeling toen nog
heette. Zijn daden wekten afschuw in heel
Nederland. De rechtbank noemde hem op
De discussie over wat men in TBS-kli-
nieken aan moet met chronische
TBS-patiënten „zonder behandelings
perspectief' zal dit jaar volop gevoerd
worden. Dit verwacht onderzoeker en be
leidsmedewerker Jos van Emmerik van
het ministerie van justitie. Volgens Van
Emmerik zal de zorg voor deze mensen,
van wie velen nooit meer vrijkomen, ver
anderd moeten worden.
Het aantal daders dat TBS krijgt opge
legd neemt jaarlijks toe. Momenteel ver
blijven er in totaal 600 mensen in TBS-in-
richtingen. Daarnaast is er nog een
wachtlijst van 108 mensen voor wie op
dit moment geen plaats is en zijn er 107
personen die in een gevangenis eerst hun
gewone strafdeel uitzitten. Zeventig
TBS-gestelden zijn met proefverlof. In
Poortugaal bij Rotterdam wordt inmid
dels gebouwd aan een nieuwe TBS-in
richting die in '96 tachtig plaatsen extra
moet opgeleveren. Daarmee heeft Neder
land negen TBS-instellingen.
Volgens Van Emmerik ligt aan de stij
ging van het aantal TBS-gestraften deels
de algehele toename van de criminaliteit
ten grondslag. Een ander probleem is dat
er ook steeds minder TBS'ers uitstro
men. „De behandeling van een TBS-
cliënt kost meer tijd dan vroeger", zegt
de onderzoeker.
Ruim een derde van de TBS-patiënten
heeft een seksueel delict gepleegd, bijna
steeds met geweld. Tweederde heeft zich
schuldig gemaakt aan 'gewone' gewelds
delicten. Het probleem van ter beschik
king gestelden vindt zijn oorzaak in psy
chotische stoornissen, persoonlijkheids
toornissen of een combinatie daarvan.
Ook verslaving speelt een rol. Circa
tweederde van alle TBS'ers waren voor
hun veroordeling al bekend als psychia
trisch patiënt. De helft van alle TBS-ge
straften stroomt uiteindelijk door naar
een instelling in de geestelijke gezond
heidszorg.
Onbehandelbaar
Van alle terbeschikkinggestelden wor
den er op dit moment 48 als chronisch
beschouwd. Zij zitten meer dan acht j aar
in een TBS-inrichting en hun behande
lingsperspectief is somber. Zij zullen nog
langdurig in TBS-k.linieken moeten ver
blijven. Van 24 personen wordt aangeno
men dat zij nooit meer vrij komen. „Deze
mensen zullen ook niet doorgesluisd
kunnen worden naar een gewone psy
chiatrische instelling, omdat ze te ge
vaarlijk zijn. Deze mensen zijn in feite on
behandelbaar", zegt Van Emmerik.
Staat zo'n straf nog wel in verhouding
met het gepleegde delict? Nee, zegt Van
Emmerik, maai' er is helaas ook geen al
ternatief. „Levenslange gevangenisstraf
verdraagt zich eigenlijk ook niet met ons
strafrecht dat stelt dat een straf in begin
sel eindig is. Toch is deze 'escape' in de
vorige eeuw ingebouwd, omdat er anders
onvoldoende voorstanders waren voor
afschaffing van de doodstraf. Naar mijn
mening is levenslang opsluiten in uitzon
derlijke omstandigheden maatschappe
lijk aanvaardbaar. Het is geen lichtvaar
dig en definitief besluit, want om de één
of twee jaar is het de rechter die zich
moet uitspreken over het al dan niet ver
lengen van de TBS. Het is natuurlijk ook
een verantwoordelijkheid tegenover de
samenleving. De kans dat iemand in z'n
oude fouten valt, de recidive, is voor deze
groep te groot."
Inmiddels komt er meer belangstelling
voor de eeuwige TBS-patiënt. Vorig jaar
vormde het een onderwerp van een sym
posium achter gesloten deuren, waar
ook rechters bij betrokken waren. Over
twee maanden staat het opnieuw op de
agenda van een congres voor personeel
in TBS-klinieken.
Volgens Van Emmerik gaan er steeds
meer stemmen op om de langdurige TBS-
patiënten als een aparte groep te gaan
behandelen. „Als je al twintig jaar in
TBS zit, kun je er haast wel van uit gaan,
dat zo'n iemand niet meer te behandelen
is. Vaak willen de mensen zelf ook niet
meer, omdat ze beseffen dat ze zich bui
ten de kliniek niet meer kunnen handha
ven."
Een mogelijkheid is de terugkeer van het
'oude-mannen-huis', zoals vroeger bij
TBS-inrichting Veldzicht. „Er moeten
nieuwe voorzieningen komen. Plaats ze
in aparte afdelingen of paviljoens. Hier
bij zou de zorg voor deze mensen voorop
moeten staan en niet de behandeling.
Probeer ze niet koste wat het kost meer
te veranderen, want dat lukt toch niet,
en richt je alleen nog op het verzorgen
van deze mensen."
Cees van der Laan
