Zwakke sterke man
van extreem rechts
PZC
Hans
Janmaat
Humor
Satan
reportage
ZATERDAG 5 NOVEMBER 1994 27
Hans Janmaat heeft een
partijorganisatie
opgezet die alles weg heeft
van een soufflé. Dik,
opgeblazen en veelbelovend
uit de verkiezingen van 1994
voortgekomen, maar
eenmaal uit de hitte van het
electorale gewoel ingezakt en
verschrompeld. Aan alle
kanten vlucht het nieuwe
kader voor het dictatoriale
leiderschap van Janmaat. Na
vier jaar Centrum Partij en
tien jaar Centrum
Democraten offert hij nog
altijd liever zijn partij dan
zichzelf. Een portret van de
zwakke sterke man van
extreem rechts.
Janmaat duwt zijn levensgezellin Wil Schuurman naar de bankjes van de Tweede Kamer.
De vraag hoe Hans Janmaat
het toch al die jaren volhoudt
als politiek paria en als vrijwillig
mikpunt van maatschappelijke
woede, demonstraties en spotter
nij, doet de emoties flink oplaaien
in de fractiekamer van de Centrum
Democraten. „Hoezo het mik
punt? Janmaat laat de rest van de
partijen alle hoeken van de Twee
de Kamer zien", roept fractielid
Wil Schuurman boos uit.
Maar, proberen we nog eens, er zijn
in Nederland manieren om je po
pulairder te maken dan als sterke
man van extreem-rechts. De in het
kamertje verzamelde CD-kopstuk-
ken - leider Janmaat heeft zich zo
juist naai- de politieke arena bege
ven om zijn tegenstanders weer
eens te laten sidderen - schudden
het hoofd en sissen van afkeuring.
„Heeft u nog meer van die sugges
tieve vragen", kaatst Schuurman
terug. „Ga maar eens met Jan
maat de straat op, dan zult u zien
hoe populair hij is. Als u zo door
gaat dan maak ik een eind aan dit
gesprek!"
Verafschuwd
Oké, dan nemen we het maar voor
eigen rekening. Hans Janmaat
wordt gezien als een melaatse in de
politiek en dat zal hij eeuwig blij
ven. Gemeden en uitgekotst in de
Tweede Kamer, behalve uiteraard
door zijn twee fractiegenoten, en
verafschuwd door de samenleving,
behalve natuurlijk door zijn kie
zers.
Maar waarom kiest iemand daar
voor? Vanwege het leuk betalende
kamerlidmaatschap, temidden
van (in CD-terminologie) de 'zak
kenvullers' in de politiek? Dat is te
simpel. Volgens een woordvoerder
van het Fascisme Onderzoek Kol-
lektief - zelf een jarenlange Jan-
maat-watcher - houdt de CD-leider
ervan een bekend Nederlander te
zijn. „Bovendien verzamelt hij
graag mensen om zich heen die te
gen hem opkijken."
Wim Vreeswijk, leider van het ex
treem-rechtse Nederlands Blok en
aartsrivaal van Janmaat, denkt
dat de sterke man van de CD wordt
gedreven door haat. Vreeswijk:
„Als kind is Janmaat verschrikke
lijk gepest vanwege zijn dikke bril.
Dat heeft hem enorm gefrustreerd.
Hij haat daarom de samenleving
en als kamerlid neemt hij wraak."
Sociaal psycholoog Luuk Hagen
doorn, auteur van enkele studies
naar de opkomst van extreem
rechts in de jaren '80, herkent ook
wel iets van een martelaarschap:
„Hij denkt dat hij het Nederlandse
volk moet redden, dwars tegen een
meerderheid in die hem op alle mo
gelijke manieren tegenwerkt."
Zelf lijkt Janmaat trouwens niet zo
onder de indruk van de tegenstand
die hij ontmoet. Over zijn rol als
parlementariër zei hij eens: „Ik
speel hier in de Kamer een wed
strijd van 1 tegen 149 en ik win al
tijd." Zijn aanhangers in de partij
zien dat al niet veel anders. Martin
de Regt, CD-gemeenteraadslid in
Utrecht: „De rest stelt toch niks
voor. Je zou de andere kamerleden
tien procent toewensen van het
charisma dat Janmaat heeft."
Succesfiguur?
De eenmansstrijd van Janmaat is
er sinds enkele maanden een ge
worden van 3 tegen 147. Maar daar
mee staat nog niet vast of we poli
tiek echt rekening moeten gaan
houden met Hans Janmaat. Zijn
verkiezingswinst zit voorlopig eer
der de andere extreem-rechtse
splinters in de weg dan de geves
tigde partijen. En ook al vinden ze
het in de CD-fractiekamer nog zo'n
absurde vraag, hij blijft interes
sant: wordt Janmaat nog eens een
succesfiguur?
Jaap van Donselaar, auteur van
het boek Fout na de Oorlog, vindt
dat Janmaat niet moet worden on
derschat: „Ik ben de laatste die be
weert dat hij een domme man is.
Integendeel, hij is een intelligent
en knap politicus. Een meester in
de malicieuze suggestie en in het
lopen op de rand van het juridisch
toelaatbare."
Hagendoorn wijst er echter op dat
de Centrum Democraten na tien
jaar onder Janmaat nog altijd niet
salonfahig zijn. „Terwijl al begin
jaren tachtig uit onderzoek bleek,
dat acht procent van de bevolking
er ideeën op nahoudt die aanslui
ten bij het gedachtengoed van de
CD."
Maar een eerder dit jaar gehouden
NIPO-enquête wees uit, dat nog al
tijd een zeer ruime meerderheid
van de Nederlanders de CD een on
fatsoenlijke club vindt. Dat oor
deel hangt in sterke mate samen
met de stijl van de leider. Janmaat
is onbetwist de grote blikvanger,
hij houdt de partij organisatie in
een ijzeren greep en handhaaft ja
renlang zeer omstreden figuren
met openlijke nazi-sympathieën.
Zolang ze maar geen bedreiging
zijn voor Janmaat zelf.
De angst nog eens het slachtoffer
te worden van een strijd om de
macht - in 1984 werd hij uit de Cen-
tx-um Partij gewerkt, waarna hij de
CD oprichtte - tekent Janmaat en
heeft een verlammende invloed op
zijn partij. Zozeer, dat het succes
dat de Centrum Democraten dit
jaar tijdens twee verkiezingen
boekten - men kon eindelijk spre
ken van een landelijke doorbraak -
nu alweer afbrokkelt onder de han
den van de leider. Éénderde van de
nieuwe CD-gemeenteraadsleden is
intussen voor hem weggevlucht of
door Janmaat eigenhandig wegge
werkt. Janmaat zit het succes van
zijn eigen partij in de weg.
Pesterig en obstinaat
Hans Janmaat werd in de crisisja
ren dertig geboren en groeide op in
Gouda als oudste zoon van een ka
tholiek gezin dat uiteindelijk ne
gen kinderen zou tellen. Uit wat er
over zijn jeugd bekend is, wordt
niet duidelijk dat hier een autori
taire persoonlijkheid werd ge
vormd. Tijdens de oorlog was hij
eens een dagje lid van het jeugd-
verzet en strooide spijkers op de
weg, als pesterig misdienaar wierp
hij inkt in het wijwater zodat de ge
lovigen inkt op hun kleding kre
gen. Obstinaat was hij ook, Hansje
at ooit twee dagen niet omdat hij
in iets zijn zin niet kreeg.
De door hem zo verlangde maat
schappelijke stijging zou erg lang
uitblijven. Janmaat groeide op
met het faillissement van zijn va
der die een leesportefeuille-bedrijf
je had. Zelf moest hij wegens geld
gebrek z'n studie vliegtuigbouw in
Delft er al na twee jaar aan geven.
Later leerde hij in een Duitse verf-
fabriek dat hij als buitenlandse
werknemer geen kans op promotie
maakte. Een boekhouderschap bij
een meubelfabriekje eindigde toen
het bedrijf afbrandde. In de liefde
had Janmaat ook geen geluk. Hij
was naar eigen zeggen niet popu
lair bij de meisjes en zijn huwelijk
liep op de klippen.
Niet het profiel van een winnaar,
maar Janmaat gaf niet op. In 1966
begon hij opnieuw aan een acade
mische studie, politieke weten
schappen in Amsterdam. Daar
leerde de latere GroenLinks-politi-
cus Peter Lankhorst hem kennen
als erg fanatiek, ijverig en een
goede prater. Lankhorst zat in het
zelfde studiegroepje en herinnert
zich uit die tijd dat Janmaat de po
litiek alleen zag als het bedrijven
van macht, als een spel van aan
trekkenen afstoten. II Principe, De
Vorst, was zijn favoriete leei-werk,
de klassieker van Machiavelli over
macht en manipulatie.
Dat spel speelde Janmaat overal
waar zijn politieke dwaaltocht
hem sinds de tweede helft van de
jaren zestig zou brengen: bij de
KVP, DS'70, de PvdA. de Kabou
ter-beweging en de WD. Steeds
vertrok hij met ruzie. Begin 1980
meldde hij zich als zevende lid bij
de Centrum Partij.
Hersenloze lakeien
In de veertien daaropvolgende ja
ren is het vi'ijwel niet meer stil ge
worden rond zijn persoon. Ruzies,
Hans Janmaat.
schandalen, partijscheuringen,
royementen - bijna altijd was Jan
maat erbij betrokken, niet zelden
was hij de aanstichter.
Janmaat, zegt de overigens zeer
rancuneuze Vreeswijk, is een ma
nipulator van het zuiverste water.
„Het liefst verzamelt hij alleen
maai- hersenloze lakeien om zich
heen, die hem niet kunnen bedrei
gen. Komt iemand wel te dicht in
de buurt, dan begint hij een mee
dogenloze campagne, waarbij hij
zich altijd beroept op het partijbe
lang." Ook buiten de partij wemelt
het van de vijanden, weet Jan
maat, die allemaal uit zijn op zijn
val.
Ook Hagendoorn denkt dat Jan
maats gemanipuleer in wezen
voortkomt uit angst voor samen
zweringen. Inderdaad heeft Jan
maat een fabelachtig vermogen
overal complotten te zien, een ei
genschap die bij heel extreem
rechts trouwens goed is ontwik
keld. In het universum van Jan
maat staat hij er eeuwig alleen
voor. Zowel binnen als buiten de
partij loeren de BVD'ers, de mar
xisten, de officieren van justitie, de
Anne Frank Stichting, de interna
tionale zionistische beweging en
vooral de Partij van de Arbeid op
foto G PD
Hans Janmaat. Moeiteloos brengt
de CD-leider zonodig al die groe
pen met elkaar in verband.
De Amsterdamse politicoloog
Meindert Fennema maakte een
keer kennis met de wereld volgens
Janmaat. „Ik vroeg hem hoe het
toch mogelijk is dat de Nederland
se overheid het eigen volk zo syste
matisch verraadt, want zo ziet Jan
maat dat. Dan krijg je de volgende
verklaring. De PvdA is een partij
van welzijnswerkers die er baat bij
hebben zielepieten te importeren.
CDA, WD en D66 staan onder
druk van de Verenigde Staten. De
VS kampen met een negerpro-
bleem en dwingen de Europese
landen daarom hun poorten open
te zetten. Als wij namelijk niet al
die allochtonen hadden binnenge
laten. hadden we de VS immers al
lang weggeconcurreerd op de we
reldmarkt!"
Op een goudschaaltje
Janmaat heeft overigens alle re
den aan te nemen dat er op vele ni
veaus wordt gewerkt aan zijn poli
tieke einde. Was het immers niet
BVD-chef Doctors van Leeuwen
die zei, dat de ruzie in de gelederen
van de Centrum Partij en het uit
eenvallen van de partij, het groot
ste succes was van de Binnenland
se Veiligheids Dienst in de jaren
'80? En hebben de ambtenaren van
Justitie niet, gesteund door de
complete anti-racistische bewe
ging, jarenlang elk woord van Jan
maat op een goudschaaltje gelegd
in de hoop hem voor de rechtbank
te kunnen slepen. „Gesubsidieer
de achtervolgers", sneert Martin
de Regt in de fractiekamer.
Janmaat zei dat ooit nog fraaier:
„Er ontstaat een structuur van be
strijding waar de leiders van het
Derde Rijk jaloers op zouden wor
den." De frustraties spatten er
vanaf, want het heeft een klimaat
geschapen waarin Janmaat al
veertien jaar in het openbaar niet
kan zeggen wat hij wil. Vandaar
die partijslogan 'CD, U weet wel
waarom'. Goedbeschouwd een
wanhoopskreet, vergeleken bij het
agressieve en fiere 'Eigen Volk
Eerst' van het Vlaams Blok.
Maar in Vlaanderen hoeft extreem
rechts zich verbaal niet in te hou
den. Hagendoorn vindt dat die
muilkorf een echt succes voor Jan
maat verhindert. „Hij kan zich niet
genoeg profileren, zoals Filip De-
winter in Vlaanderen of Jean Marie
Le Pen in Frankrijk. Die twee stra
len boosheid en daadkracht uit,
Janmaat is verongelijkt en
klaagt." Dewinter hoeft ook nooit
met een pet over zijn wenkbrau
wen getrokken schielijk zijn weg te
zoeken naar een geheim gehouden
zaaltje voor een partijbijeen
komst, zoals zijn Hollandse geest
verwant wel moet.
Niets wijst erop dat dit zal veran
deren. Het politieke leven van
Hans Janmaat blijft een eenzaam
bestaan. In het Fascisme Onder
zoek Kollektief wordt de CD wel
vergeleken met de CPN uit de ja
ren vijftig, waar de partijtop kri
tiek op haar functioneren beant
woordde met hetzes tegen opstan
dige leden. Vreeswijk vraagt zich
hardop af waar de inmiddels 60-ja-
rige Janmaat eigenlijk bang voor
is: „Hij heeft met behulp van de
partij-advocaat zulke statuten op
gesteld, dat niemand hem kan wip
pen."
Met zijn verkrampte wereldbeeld
en paranoïde inslag zit Janmaat zo
achter zijn betonnen statutaire
verschansing te klagen. Hij mag
het Nederlandse volk niet zeggen
wat hij wil. Intussen ligt CP'86 op
de loer en lepelt het Nederlands
Blok langzaam zijn afdelingen
leeg, want het Blok wil wat Jan
maat altijd heeft geweigerd: een
professionele partij opzetten naar
het glanzende Vlaamse voorbeeld,
waar het rechts-extremisme in de
brede zin des woords wordt bele
den en niet ieder standpunt auto
matisch uitkomt bij 'de buitenlan
ders'.
Bij het Fascisme Onderzoek Kol
lektief gaat men ervan uit dat al
leen een dode Janmaat afstand
doet van zijn schepping, want Jan
maat is de CD. Nederlands Blok-
leider Wim Vreeswijk staat nu al te
dansen op het lijk van Janmaat.
Verwijzend naar de laatste stuip
trekking van Adolf Hitler zegt de
rechts-extremist beeldend: „Ik ge
loof niet dat Janmaat nog in staat
is tot een Ardennen-offensief."
Maurice Wilbrink en
Paul Koopman
Laatst werd ik schuddebui
kend van het lachen xvak-
ker. Buiten sijpelde de regen
uit een grijs wolkendek, en bin
nen testte mijn jongste telg zijn
stembanden. Maar mijn ge
dachten gingen onmiddellijk
terug naar de film van de
avond tevoren: Four Weddings
a Funeral. In de afgeladen
bioscoopzaal had ik reeds
lachkrampen gehad, maar de
stuipen waren kennelijk terug
gekomen in mijn slaap.
Humor is een van Engelands
belangrijkste exportartikelen.
Four Weddings a Funeral
was een doorslaand succes in
Amerikaen series als Fawlty
Towers (Hotel op SteltenI en
Blackadder zijn te zien geweest
tot in de stoffigste uithoeken
van de aardkloot.
In Frankrijk, om maar eens
zo'n uithoek te noemen, is er
naast drugs- en alcoholversla
ving zelfs sprake van een ge
heel nieuw ziektebeeld: Fawlty-
Towers-verslaving. Slachtof
fers, die hun verslaving voeden
met geregelde video-sessies in
groepsverband, zijn gemakke
lijk te herkennen. Uit hun
mond ontsnappen tijdens een
conversatie voortdurend cita
ten als 7 know nothing' en
'Don't mention the war'. En
nietsvermoedende burgers die
zich in hun ogen onbetamelijk
gedragen, wordt toegeworpen:
„Dit is precies hoe de Duitsers
de oorlog begonnen."
Maar dat Engelse humor niet
altijd wordt begrepen in het
buitenland, bleek toen Faivlty
Towers in Spanje op de buis
werd gebracht. De Spaanse te
levisie had grote problemen
met de figuur van Manuel, de
stuntelige ober die door hotel
eigenaar Basil (John Cleese)
voortdurend wordt gedeni
greerd. De Engelse gentleman
Basil pleegt zich tegenover zijn
gasten voor zijn heikneuter te
verontschuldigen door hem op
het hoofd te tikken en zijn ge
dragingen te verklaren met de
alomvattende woorden: „Hij is
van Barcelona."
Nadat zij de serie hadden ge
kocht, besloten de Spanjaar
den dat Manuel ook wel een
Italiaanse naam kon zijn. En
dus zij lieten Basil zeggen: „Hij
is van Rome." Maar reeds na
de eerste aflevering kwam er al
een protest van de Italiaanse
ambassade, en zagen de
Spaanse programmamakers
zich gedwongen de rest van de
serie te schrappen.
Helemaal met de handen in het
haar zat natuurlijk TV3, het
Catalaanse televisiestation
dat vanuit Barcelona zelf uit
zendt. „Manuel vormt natuur
lijk een probleem", gaf Francis
Humble van TV3 tegenover
The European grif toe. „Hij kon
uiteraard niet van Barcelona
zijn. In de eerste proefuitzen-
ding lieten we hem uit Portugal
komen, maar dat xoerd uitein
delijk te riskant geacht. We
hebben nu maar een Mexicaan
van hem gemaakt."
Wat Catalanen en Spanjaar
den over het hoofd zagen, was
dat de xenofobie die zij aan de
Engelsen toedichtten, in
werkelijkheid zelfspot was. In
Fawlty Towers drijft Cleese
juist de spot met de milde xeno
fobie waaraan de Engelse gent
leman lijdt.
De braag naar Engelse humor
is niet alleen buiten de lajids-
grenzen groot, ze is ook in het
land van Charlie Chaplin zelf
toegenomen. Iedere avond is er
nu 'comedy' op televisie, zoals
wij empirisch vaststellen aan
de hand van de lachsalvo's die
door de scheidsmuur met de
buren heen onze trommenvlie-
zen bereiken.
Humor was tijdens de recessie
de enige groei-industrie in Lon
den. Op elke willekeurige
avond heeft de Londenaar nu
de keuze uit zeker 25 verschil
lende comedy-shows, opge
voerd in speciaal daartoe inge
richte theaters. Hier zijn niet
de John Cleese's en Rowan At
kinsons te zienmaar de humo
risten die over een decennium
in hun voetsporen zullen tre
den.
En voor luie zelf een loopbaan
als zakenman in humor over-
weegt, zijn er 7-weekse cursus
sen om het vak te leren.
Janmaat in maart 1986 met op de achtergrond het brandende hotel in Kedichem. Het hotel, waar de Centrum
Partij een bijeenkomst hield, werd door tegenstanders van Janmaat met brandbommen in lichterlaaie gezet.
foto William Hoogteyling/GPD
Bij de overburen lag van de
week een lijk in de tuin.
Keurig in een kist, ogen geslo
ten, voeten omhoog, de handen
zedig gevouwen. Aanhet
hoofdeind van de kist stond
een houten kruis. En voorbij
gangers lachten zich suf. Een
straat verderop trof ik er nog
een aan. Onder de aarde ge
stopt. Alleen zijn bleke gezicht
en de punten van zijn Nikes
kwamen boven de grond uit. Er
brandden wat kaarsjes rond
het graf.
Ouders liepen er met hun peu
ters aan de hand voorbij. „Kijk
daar eens, ma! Leuk hè?" Bij
andere huizen zat een geheel in
het zwart geklede heks op de
veranda. Of ivaarde een heus
spook door de tuin. Voor u nu
denkt dat ik hier in een wel heel
macabere ivijk woon: het was
maandag 31 oktopber, Hallo-
ween dus, en dan laten de Ame
rikanen zich traditiegetrouw
van hun 'zwartste' kant zien.
Een dagje griezelen voor de lol.
Het is een feest dat in de vorige
eeuw is overgewaaid uit Ier
land en Engeland, waar op de
avond voor Allerheiligen de
geesten van de doden hun
vroegere huizen kwamen op
zoeken. Men geloofde er toen
allerheilig in dat geesten, spo
ken, heksen en duivels rond
waarden op kerkhoven en in
donkere bossen. Amerikanen
hebben daar later een soort
volksfeest van gemaakt, waar
bij vooral kinderen zich op 31
oktober zo spookachtig moge
lijk proberen te verkleden.
Zo gaan zij als heks, spook oj
doodgraver met een mandje in
de hand de huizen langs, bellen
aan en roepen 'Trick or Treat',
wat je met 'truc of traktatie'
zou kunnen vertalen. Het gaat
natuurlijk om het laatste, en de
kinderen keren dan ook met
balen tandbedervende snoep-
waar naar hun holen terug, om
daar de slaap der onschuldi-
gen te slapen. Hoewel, als we
vertegenwoordigers van con
servatieve religieuze groepe
ringen moeten geloven, zijn zij
helemaal niet zo onschuldig.
De VS maken momenteel een
ware opleving mee van wat
hier 'religieus rechts' heet,
godsdienstig-politieke groepe
ringen die hun uiterst conser
vatieve boodschap aan hun
medemensen proberen op té
dririgen. Zij hebben nu bepaald
dat Halloween slecht en ver
derfelijk is, en dat ouders die
hun kinderen daaraan laten
meedoen hun kinderen een wel
heel slecht voorbeeld geven.
„Halloween is satanisch", zei
een tegenstander deze week.
De meeste Amerikanen laten
zich daar niet door weerhou
den. De jaarlijkse Halloxoeen-
parade in mijn dorp was een
lange stoet van opgewekte
spookjes, heksjes, duiveltjes -
vaak vergezeld van vaders of
moeders die zich voor de gele
genheid ook maar in een gek
kostuum hadden gestoken.
Maar op diverse plaatsen in
Amerika zijn maandag de Hal
loween-parades oiider druk
van 'religieus rechts' afgelast.
Een school in Virginia verbood
kinderen als spook, heks of
Standplaats.
Washington/
Hans de Bruijn^i
duivel verkleed naar school te
komen. In Georgia veranderde
een school het Halloween-feest
in een 'Hallelujah-avond'In
Ohio werd een 'oogstfeest' in
plaats van Halloween gevierd.
In Illinois werden alle boeken
over Halloween uit een school
bibliotheek verwijderd. Er
werd zelfs een speciale video
op de markt gebracht met als
titel 'De Duivel Bestaat'. Maar
die was dan ook afkomstig van
dezelfde mensen die beweren
dat Bill Clinton een rnoorde-
naar is.
In de lokale speelgoedsuper
markt Toys 'R Us werd me ver
zekerd dat heksenpakjes nog
steeds het meest gevraagd wa
ren. Maar toch blijkt dat er ver
andering op komst is. Op de
tweede plaats stond volgens de
verkoper een leeuwenpakje,
van de mateloos populaire
Zimba uit Disney's The Lion
King. En, ter geruststelling van
de Halloween-haters, met stip
op de negende plaats: een en
gelenkostuum.
