Zwarte cultuur komt boven
Trappen
Voetbaldroom
Zuid-Afrika
ontdekt
zichzelf
reportage
ZATERDAG 9 JULI 1994 25
De traditionele viering van de 21e verjaardag van Zulu-meisjes in Kwa Zulu. foto Felix Kalkman.
Er is politieke vrijheid in
Zuid-Afrika. De menselijke
waardigheid is hersteld. Niet
langer leggen blanke
bestuurders hun normen en
waarden op. Dit opent de deur
voor de culturele bevrijding
van de zwarte gemeenschap. De
regering van president Nelson
Mandela, hijzelf is een inheems
stamhoofd, erkent zwarte
tradities als waardevol
erfgoed, neemt ze op in liet
landsbestuur en geeft ze een
belangrijke plaats in het
dagelijks leven. Zuid-Afrika
ontdekt zijn onderdrukte
culturen. Maar inheemse
gebruiken en democratie
kunnen botsen.
de Zuid-Afrikaners opnieuw on
voorstelbaar. Nog niet eens zo lang
geleden mochten zwarten en blan
ken volgens de wet niet samen op
een school zitten, niet samen trou
wen, niet naar dezelfde wc, niet
naast elkaar wonen of naast elkaar
worden begraven.
Nu vormen ze samen een regering
van nationale eenheid, zitten ze sa
men op dezelfde parlementsbank
en zijn er zwarte regionale pre
miers en ministers die blanke on
derdanen besturen. Ze leven door
gaans nog altijd op aparte plane
ten, maar er bestaat een gretige wil
tot samenwerking. Zuid-Afrika is
op een culturele ontdekkings
tocht.
Blanken, die zich altijd als toeris
ten in eigen land hebben gedragen
en zwarten alleen als bedienden
kennen, schrijven zich massaal in
voor taalcursussen: ze leren Zulu
in de omgeving van Johannesburg
en Xhosa in de Kaap.
Taal is belangrijk. Het is de sleutel
voor het behoud van de eigen iden
titeit en biedt tevens inzicht in het
leven van anderen. Er zijn elf offi
ciële talen in Zuid-Afrika. En om
dat de regering verzoening hoog in
het vaandel heeft, zijn er, in af
wachting van een nieuwe hymne,
twee volksliederen: Die Stem, het
bestaande Zuidaffikaanse volks
lied, en Nkosi Sikelel'i Africa (God
zegent Afrika) in het Xhosa.
Ook die twee volksliederen dragen
bij tot wederzijds respect. Zo heeft
het door blanke Afrikaners gedo
mineerde rugbyteam bij zijn ver
trek voor wedstrijden in Nieuw-
Zeeland aan president Mandela
beloofd, dat het Nkosi Sikelel'i Af
rica van buiten zal leren en uit vol
le borst zal meezingen, wanneer
het voor het begin van de wedstrijd
wordt gespeeld. De geste lijkt ffi-
tiel, maar is een aardverschuiving.
Op veel meer vlakken in de Zuid-
afrikaanse samenleving tekenen
zich vormen van toenadering tus
sen de verschillende culturen af.
Altijd al zijn er projecten van lief
dadigheid geweest, doorgaans ge
trokken door de kerken. En altijd
hebben mensen van alle rangen en
standen apartheidswetten getrot
seerd en cultuurlijnen overschre
den.
Maar zij waren de pioniers. Zij wa
ren de mensen die met hamer en
beitel de eerste gaten sloegen in de
muur van apartheid. Nu die muur
is gevallen, krijgt Iedereen met an
dere culturen te maken, bewust of
onbewust.
De commercie neemt in een aantal
gevallen het voortouw. Slimme on
dernemers openen restaurants
met traditioneel zwarte gerechten.
In de welgestelde Johanesburgse
wijk Rosebank is de blanke versie
van een zwarte shebeen (kroeg)
zo'n doorslaand succes, dat het als
experiment begonnen café, met
zijn swingende zwarte jazzmuziek,
open blijft. En er komen steeds
meer zwarte bezoekers.
Uitdaging
Maar de integratie moet verder
gaan dan deze min of meer opper
vlakkige en toevallige contacten.
De regering van Mandela wil de
zwarte culturen doelbewust onder
deel maken van het alledaagse le
ven. Zo zullen de traditionele gene
zers, de sangoma's, worden opge
nomen in het ziekenfondspakket
en dient hun wijze van genezen te
worden erkend.
De grootste uitdaging voor het
nieuwe kabinet ligt ongetwijfeld
echter in de integratie van tradi
tionele stamhoofden in het lokale
bestuur. Dit is waar gebruik en wet
botsen, waar culturen botsen, tus
sen blank en zwart, maai- zeker ook
tussen zwarten onderling. Dit is
waar mensen, of ze willen of niet,
naar een balans moeten zoeken
tussen westerse en traditionele
normen en waarden.
Uitgedaagd door de hervormin
gen, eisen stamhoofden en konin
Het. optreden van de traditio
nele lofzanger in het parle
mentsgebouw in Kaapstad maakt
op slag duidelijk dat met het uit
luiden van het blanke bestuur en
het installeren van een democra
tisch verkozen regering meer is
veranderd dan alleen de
huidsklem- van de kamerleden.
Gekleed in luipaardvel en doeken,
danst de lofzanger op deze gedenk
waardige dag in mei breed geba
rend op het rode tapijt tussen de
Victoriaanse parlementaire ban
ken. Met luide stem, in het voor ve
len onbegrijpelijke Xhosa, prijst
hij de geachte afgevaardigden.
De vergaderzaal, voorheen een ko
pie van het Britse Lagerhuis, ver
toont nu onmiskenbaar trekken
van een Afrikaans land: verschei
dene nieuwe parlementariërs dra
gen bontgekleurde, ruimvallende
pakken (zonder stropdas) of jur
ken.
Ze contrasteren sterk met de stijve
krijtstreepkostuums en staalgrijze
mantelpakjes van de in het parle
ment teruggekeerde blanken. Die
kijken elkaar vertwijfeld aan: is dit
het nieuwe Zuid-Afrika?
Het wordt ze snel duidelijk dat
meer tradities overboord gaan. In
dit voormalige mannenbolwerk
kiezen de parlementariërs een
vrouw tot kamervoorzitter: de ac
tiviste voor vrouwenrechten dr
Frene Ginwala. Met de hindoes-
taanse sari rond de schouders
neemt ze onwennig maar trots
plaats in de hoogste stoel van de
zaal. En roept de euforische leden
dadelijk tot de orde.
Als Nelson Mandela een dag later
wordt beëdigd als eerste zwarte
president van Zuid-Afrika, weder
om begeleid door uitbundig decla
merende lofzangers, weet de natie
het zeker: het land is aan het ver
anderen en met nieuwe leiders ko
men nieuwe zeden.
Het is voor het eerst dat de burgers
in de praktijk zien waartoe de ab
stracte onderhandelingen over po
litieke hervormingen leiden. Ze
zien dat oude en nieuwe gewoon
ten in elkaar worden geschoven.
Zwart giechelt over de vrijpostig
heden van de lofzanger; blank
overwint snel de gedachte dat zo'n
schaars geklede, brullende man,
onbeschaafd zou zijn, en niet zou
passen in de statige atmosfeer van
een parlement, of zou misstaan
tussen de tientallen staatshoofden
die de inhuldiging van Mandela
bijwonen - dit is tenslotte Afrika.
De veranderingen zijn dramatisch,
en het aanpassingsvermogen van
Nelson Mandela tussen zijn aanhangers.
gen opnieuw hun posities op als
leiders van gemeenschappen.
„Wij, de traditionele leiders, verte
genwoordigen de meerderheid van
de Zuidafrikaanse bevolking",
zegt chief Patekila Holomisa, voor
zitter van de vereniging van tradi
tionele leiders Contralesa.
Deze leiders verheffen hun stem nu
kolonialisme en apartheid zijn ver
dwenen. En hoewel inheemse
waarden zijn verwaterd door blan
ke onderdrukking, verstedelijking
en Europese invloeden, spelen de
traditionele leiders nog altijd een
prominente rol op het platteland,
waar eeuwenoude gebruiken in ere
worden gehouden.
De stamhoofden en koningen wa
ken als 'vaders van de familie' over
de gemeenschap: ze verdelen het
land, lossen geschillen op, regelen
de administratie; in alle sociale, re
ligieuze en culturele gebeurtenis
sen hebben de chiefs het laatste
woord.
Anders dan de voormalige blanke
regeringen, wil de Mandela-rege-
ring dit inheemse leiderschap inte
greren met het op Westerse leest
geschoeide landsbestuur, met zijn
verkozen parlement en wetboe
ken. Integratie zal uitlopen op con
frontatie, maar Mandela schuwt
dat niet. Hij denkt dat met geven
en nemen een werkbaar evenwicht
tussen beide bestuursvormen is te
creëren.
In de voorlopige Grondwet is vast
gelegd dat op lokaal niveau stam
hoofden en koningen 'ambtshalve'
in de gemeenteraad komen: op
provinciaal en landelijk niveau
krijgen ze adviserende raden.
Maar deze maatregelen gaan Con
tralesa, die zegt 80 procent van de
traditionele leiders te vertegen
woordigen, niet ver genoeg. Chiefs
moeten automatisch burgemees
ter van de gemeente worden en
ook blanken besturen. Op lande
lijk niveau moeten ze lid zijn van
de Senaat, zodat ze meebeslissen
over wetgeving.
Ze zouden daar met fundamentele
vraagstukken over het democrati
sche gehalte van traditioneel be
stuur te maken krijgen. Inheemse
gebruiken zijn doorgaans gestoeld
op gebruiksrecht. Dat botst niet
zelden met in de Grondwet vastge
legde rechten.
De democratisering van Zuid-Afri
ka zet vastgelegde verhoudingen,
met name op het platteland, op
hun kop. Nu is het leven nog sim
pel: de vrouw luistert naar de man,
die op zijn beurt zijn respect be
toont aan het stamhoofd, die weer
luistert naai- de koning. Wat als
een vrouw op grond van de wet
haar gelijke rechten opeist? Vrou
wen vallen met name over polyga
mie, wat veelvuldig voorkomt, en
over de lobola, de bruidsschat.
„We willen niet worden verkocht",
is hun klacht.
Contralesa heeft deze kwesties
meermalen besproken, maar komt
er niet uit. Toch moeten de tradi
tionele leiders meer bevoegdheden
krijgen in het nieuwe Zuid-Afrika,
zo besluit Contralesa tijdens een
vergadering in Johannesburg,
waai- voor het eerst meerdere ko
foto Philip Littleton/AFP
ningen en een koningin aanschui
ven bij de stamhoofden.
Hoewel de leiders hameren op tra
ditionele waarden, zijn de Wester
se invloeden niet aan hen voorbij
gegaan. Een argeloze bezoeker zou
kunnen denken in een vergadering
van accountants te zijn beland.
Deelnemers zitten met papieren
op schoot, drinken koffie in de
pauze, lunchen in het restaurant
van het hotel. Reclame voor een
bank, de hoofdsponsor van de con
ferentie, staat achter het podium.
Het is de eerste vergade.ring van
traditionele leiders na de verkie
zingen van eind april, of, zoals zij
zelf zeggen, „na de bevrijding van
het land van vreemde overheer
sing."
Nelson Mandela, de gastspreker,
neemt ruim de tijd om met zijn me
de-stamhoofden te praten. Hij
gaat uitgebreid in op de nieuwe rol
voor de traditionele leiders. „Aan
alles wat we doen, ligt één taak ten
grondslag: de mensen dienen. Het
fundament van onze gemeen
schap, is de wil van onze mensen",
aldus Mandela.
Culturele bevrijding en integratie
zijn belangrijk, maai- complex.
Traditionele leiders dienen zich
flexibel op te stellen, waarschuwt
Mandela: „Ons land moet profite
ren van de wijsheid van de stam
hoofden en koningen. Zij moeten
de gemeenschap helpen bij haar
ontwikkeling, en zich niet opstel
len als passieve hoeders van tradi
ties."
John van Schaik
Mijn bril met dubbele focus
is sinds kort een gegeven
waarmee ik moet leren leven.
Iedereen die vanwege de nade
rende ouderdom eenzelfde
hulpstuk nodig heeft, kent de
eerste wankele schreden. Hoe
moet je je hoofd houden als je
loopt? Als je te diep in je glazen
kijkt, wordt de aarde terstond
een wazige massa, die levens
gevaarlijk kan worden. De
grootste moeilijkheid blijkt het
afdalen van trappen te zijn,
Belgische in het bijzonder.
België heeft er vele en ze lijken
allemaal even onneembaar. De
trappen die naar het Justitie
paleis te Brussel leiden, zijn
niet alleen 42 meter hoog, de
treden zijn bovendien zo ver uit
elkaar geplaatst dat je je
knieën bijna tot je kin moet op
trekken om de volgende stap te
kunnen nemen. De gang naar
beneden is zo mogelijk nog er
ger, zeker met dubbele focus.
Het Justitiepaleis is dan ook
niet voor niets gebouwd op wat
vroeger in Brussel de 'Galgen-
berg' iverd genoemd.
Dan zijn er de trappen naar de
citadel van Dinant. Naar bo
ven is al geen pretje, het zijn
honderden en honderden tre
den. Maar naar beneden gaan
is een regelrechte crime. Naar
mate je verder afdaalt, wordgn
de trappen steeds steiler en de
treden steeds smaller. Boven
dien zijn ze in de loop der jaren
flink uitgesleten. Het is een at
letische topprestatie om weer
heelhuids de begane grond te
bereiken, zeker met dubbele fo
cus. Er is dan ook niet voor
niets een heel handig kabel
baantje aangelegd. Het is de
uitgave van een flinke handvol
franken meer dan xoaard.
Dit zijn echter nog trappen die
je gemakkelijk kunt vermijden.
Het zijn de trappen van het da
gelijkse leven in Brussel die je
de das omdoen, de trappen bij
voorbeeld van de treinstatioiis.
België is vroegtijdig begonnen
met het aanleggen van zijn
spoorwegen en heeft volgens
de statistieken met zijn vierdui
zend kilometer rails het dicht
ste en drukstbereden spoor
wegnet van de wereld. Daar
zijn inmiddels wel wat kilome
tertjes op bezuinigd, maar er
rijden nog steeds heel ivat trei
nen vandaag de dag in België.
De Belgische spoorwegen en
dan met name de stations heb
ben echter wel zwaar te kam
pen met de Wet op de Remmen
de Voorsprong.
Omdat België zo vroeg met zijn
spoorwegen is begonnen, heb
ben de stations over het alge
meen geen gelijke tred met de
tijd kunnen houden. Waar je
ook.komt, bijna overal moetje
opboksen tegen steile, smalle
stenen trappen, in de meeste
gevallen ook nog bar slecht
verlicht met slechts hier en
daar een gelig peertje. Zeker
met dubbele focus geen pretje.
Het schrijnende dieptepunt
van dit alles is het Brusselse
Centraal Station. Het valt nau
welijks te begrijpen dat dit sta
tion een schepping is van één
van België's beroemdste archi
tecten, Victor Horta. Hij stierj
dan ook nog tijdens de bouw,
net overigeris als de architect
van het Justitiepaleis. In de ca
tacomben van het Centraal
Station waan je je echt in de on-
derwereld. De wanden zijn
zwart beroet, er is nauwelijks
licht en de gedateerde aan
plakbiljetten bejubelen 7iog het
tijdperk van de steenkool. Met
dubbele focus heb je daar wei
nig te zoeken.
Het is niet overdreven om te
stellen dat Belgische trappen
soms dodelijk kunnen zijn. Op
7 december 1960 kwam de be
roemde pianiste Clara Haskil
jammerlijk ten val op de trap
pen van het Brusselse Zuidsta
tion. Ze stierf enkele uren later.
Menig voetbaldroom op Cu
rasao is de laatste weken
tijdens het WK-voetbal aan
diggelen geslagen. Nederland
is niet zonder meer de favoriete
club, want er is hier een rijkge
schakeerde gemeenschap.
Veel Curaqaoenaars riepen vo
rige week nog keihard dat Ar
gentinië of zelfs Colombia zeer
gevaarlijk ivaren. En ook 'un
derdog' Kameroen kon op en
thousiasme vanuit Curaqao re
ken. Met het verlies van die
clubs kwam er een eind aan
een illusie die sommigen nog
niet teboven zijn. Voor wie
moetje nu zijn?
Een lastig probleem, want je
moet wel voor iemand zijn om
deel te blijven nemen aan de
discussies die werkelijk overal
de hele dag en ook door ieder
een over voetbal worden ge
voerd. Wie denkt dat alle ex
perts zich in Nederland verza
meld hebbenheeft het mis. Ze
zitten hier in de cafés van
waaruit de presentatie van de
voetbahvedstrijden wordt ge
daan. Ik hoor zelden precies
wat ze zeggen, want door de in
tonatie en de overtuiging
waarmee ze spreken en de on
gelooflijk serieuze uitdrukking
op het gezicht word ik afgeleid.
Voetbal leeft op Curaqao. Niet
alleen onder de voetbalfana
ten, maar letterlijk overal. De
wedstrijden worden op drie ka
nalen live uitgezonden. En wie
geen televisie heeft, of ivie met
z'n stomme kop toch een af
spraak heeft gemaakt of echt
niet weg kan blijven van z'n
werk, komt op straat, in alle
winkels, in banken, in restau
rants, echt overal tv's tegen. In
de winkels had ik het al gezien,
maar de banken zijn ook ver
sierd, zo merkte ik deze week.
Rood-wit-blauwe en oranje bal-
lonnen, vlaggetjes en slingers
sieren de balie op. En er staat
natuurlijk een grote tv.
Er is opvallend veel oranje kle
ding als Nederland speelt. Niet
van die voetbal-T-shirts en
petjes, maar gewone nette kle
ding in de kleur oranje, ook bij
dames. Wat gaat er door hen
heen als ze 's ochtends voor de
klerenkast staan? Het heeft
wel iets aange7iaams. vind ik.
In Nederland werd ik nogal
STANDPLAATS:^^/
Stella van Rijn
eens moe van de voetbalgekte.
Ik kijk graag naar voetbal,
maar niet met al die uitzinnige
poespas eromheen. Maar ge
loof me, ik heb hier in de super
markt zelfs een oranje cake ge
kocht.
Toeristen uit Nederland kun
nen zich deze dagen helemaal
uitleven. Ze hoeven in hun
vakantie helemaal niks te mis
sen. Een aanzienlijk aantal ca
fés en restaurants is omge
doopt tot sportcafé. Er staan
grootbeeld tv's, er is bier ge
noeg en er zijn ook zelfs spe
ciale maaltijden, afgestemd op
het land dat speelt.
Deze week maakte ik echter
het toppunt mee. Woensdag is
de dag van de wekelijkse pers
conferentie van het kabinet.
Vooraf iverd door de collega's
druk gediscussieerd over de
laatste en de nog te spelen wed
strijden. Ik had ook niet anders
verwacht. Er speelde het pro
bleem wat ik al noemde: voor
wie moetje nu zijn?
Tijdens de persconferentie lag
het ondenverp zowaar even
stil. Direct na afloop echter,
toen de premier al ivas opge
staan, liep een van de collega 's
op hem af. Ik dacht dat hij zo
slim was om even face-to-face
nog een gevoelige vraag te stel
len. Maar nee: ..Wat denkt u
van de wedstrijd
