Sommige mensen zitten
opgesloten in het leven
PZC
Psychiater Chabot
gaf hulp bij zelfdoding
reportage
27
Stervenshulp
heeft geen
duidelijke
grenzen
ZATERDAG 25 JUNI 1994
Netty Boomsma stieft 28 september 1991. Ze maakte doelbewust een
einde aan haar leven door het innemen van dodelijke middelen.
Haar psychiater, B.E. Chabot, had haar die gegeven. Daarmee overtrad
hij, al even doelbewust, de wet. Die verbiedt hulp bij zelfdoding. De
rechtbank in Assen erkende dat er voor hem geen andere uitweg was
geweest en ontsloeg hem van rechtsvervolging. Het hof in Leeuwarden
bekrachtigde die uitspraak. Afgelopen dinsdag bepaalde de Hoge Raad
dat hulp bij zelfdoding van psychiatrische patiënten onder bepaalde
omstandigheden geoorloofd kan zijn. Chabot: „Soms gaan stervenshulp
en verzachting van lijden hand in hand."
Illustratie Sylvia Buczynski
Psychiater B.E. Chabot: „Soms gaan stervenshulp en verzachting van lijden hand in hand."
Al tijdens zijn studie kreeg psychiater
B.E. Chabot belangstelling voor het
snijvlak tussen leven en dood. Toen, zo'n
dertig jaar geleden, ging het om abortus,
veel later ook euthanasie. „Dat had een
directe oorzaak. In 1989 besloot iemand
uit mijn naaste omgeving zichzelf te do
den. Hij zocht daar hulp bij. Om dat wel
overwogen te doen, en eerst goed door te
praten, wendde hij zich tot professor Diek-
stra (psychiater en publicist; columnist
van deze krant, red.). Door die vraag se
rieus te nemen, door een open houding, is
het gelukt om die persoon in therapie te
krijgen. Dat heeft natuurlijk lang ge
duurd. Uiteindelijk kon de wens om te
sterven, die bespreekbaar was, omgebo
gen worden in een wens om anders te leren
leven. Hij leeft nog steeds, zijn doodswens
is niet meer aan de orde."
„Min of meer tegelijkertijd verscheen in
het Maandblad voor de Geestelijke Volks
gezondheid een artikel waarin werd ge
steld dat jaarlijks bijna tweehonderd
mensen, die niet lijden aan een lichamelij
ke ziekte, zich wenden tot de Nederlandse
Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie
met de vraag om hulp bij zelfdoding. Dat
zijn mensen die uitvoerig psychiatrisch
zijn behandeld. Ze zijn vaak teleurgesteld
in de psychiatrie, omdat hun doodswens
niet goed bespreekbaar is. Bij de NVVE
krijgen ze alleen maar informatie zoals die
ook in de boekhandel beschikbaar is."
„Die mensen kunnen door behandeling
vaak van hun doodswens afgeholpen wor
den, maar er is bijna geen professionele
hulpverlener die zich daarvoor beschik
baar stelt. Ik heb in 1990 de NWE laten
weten dat ik bereid was in moeilijke geval
len te proberen mensen met een hardnek
kige doodswens terug naar het leven te
brengen. Ik had daar in mijn praktijk al
ervaring mee. Als psychiater word je vaak
geconfronteerd met mensen die wanhopig
zijn en dood willen."
Samen verwerken
„Bij mensen die de behandeling doorzet
ten was het me altijd gelukt samen uit te
vinden waar de moed en het verlangen om
te leven verloren waren gegaan. Door daar
diep op in te gaan blijkt dat er vaak nog
andere wegen zijn. Dat vergt een geza
menlijk verwerken van de levenswonden
die tot die doodswens hebben geleid."
„Later suggereerde de officier van justitie
dat ik mij, door mij bij de NVVE te melden,
de indruk gewekt zou hebben 'oh. ik help
wel, we moeten alleen voor de vorm nog
een paar gesprekken voeren'. Dat was
voor mij een onherkenbare misvorming
van de werkelijkheid. Hij ging uit van mijn
kwade trouw. Dat was een kwetsende er
varing. Gelukkig is het een minderheid
die zo denkt."
„Ik ben de gesprekken met Netty Booms-
ma begonnen vanuit de ervaring dat het
me altijd was gelukt om mensen, die zich
werkelijk wilden laten kennen, te helpen
bij het verwerken van oude wonden en het
laten ontkiemen van een nieuw levensper
spectief. Mensen die de NVVE naar mij
verwees, kwamen lang niet altijd. Er is zo
veel reserve, om niet te zeggen wantrou
wen, jegens mijn beroepsgenoten. Bij
voorbaat wordt over een doodswens ge
zegd: 'Dat kan dus nooit'. Mensen haken
dan af. Het gaat om een harde kern met
een vaste doodswens, een moeilijke groep,
al uitvoerig door de psychiatrie behan
deld, maar daar gedesillusioneerd uitge
komen. Daarnaast zijn er veel mensen die
door mijn collega's wel van hun doods
wens worden afgeholpen."
Knopje
„Netty Boomsma was zo iemand die via
de ledenhulpdienst van de NVVE bij mij
kwam. Ze was vastbesloten. Voor een deel
waren haar levenswonden zo recent dat ik
wilde proberen die te genezen. Ze had,
kort na elkaar, haar beide zoons verlo-
- Heeft zij u ooit de mogelijkheid geboden
haar te leren dat verleden te verwerken?
„Het is niet zo dat mensen in zichzelf een
knopje kunnen omdraaien om de hulpver
lener wel of niet die kans te bieden. Het
stuitte af omdat het voor haar strijdig was
met haar hele wezen om zonder haar kin
deren te leven. We weten allemaal dat het
verlies van een kind zo ongeveer het erg
ste is wat een mens kan overkomen. Zij
had, nog erger, beide zoons verloren. De
een pleegde zelfmoord nadat zijn vriendin
hem in de steek had gelaten. De ander
stierf aan kanker. Zij was daarmee al haar
kinderen kwijt."
„Niettemin zijn er mensen die alles verlie
zen en toch via een uiterst pijnlijk en
moeizaam proces, met hulp van naasten
en therapie, een nieuwe richting weten te
vinden. Voor haar was het op geen enkele
wijze aanvaardbaar om zonder haar kin
deren te leven. Uiteindelijk slaagde ze er
in mij dat duidelijk te maken en heb ik dat
geaccepteerd."
Niet inwisselbaar
„Zij was niet iemand die maar de hele dag
om haar kinderen getutteld had. Ze had
een volledige baan naast haar gezin. Al
het andere naast dat gezin was voor haar
volstrekt onvoldoende om verder te le
ven."
„Ik heb geprobeerd na te gaan hoe het was
gegroeid dat die kinderen die rol speelden
in haar leven. Uit haar voorgeschiedenis
blijkt dat ze pas begon te leven, zoals ze
het, zelf uitdrukte, bij de geboorte van
haar eerste kind. Ze kreeg het gevoel ein
delijk een zelfstandig persoon te zijn. Dat
kind was het wonder van haai- leven. Toen
dat wegviel, was verder gaan haast niet
meer mogelijk. Bij de dood van de tweede
zoon was het voor haar een soort verraad
als ze door zou leven. Alsof ze haar kinde
ren zou inruilen voor een nieuwe levens
zin. Ze zei eens 'mijn kinderen zijn niet in
wisselbaar'. Dat is een trouw tot in de
dood."
„In alle culturen kom je een kleine min
derheid mensen tegen die bij een verlies
van dierbaren mee willen - en ook mee
gaan. Dat staat los van de huidige discus
sie over hulp bij zelfdoding. Dat is altijd
het geval geweest."
- Moeten de overheid of een arts daar dan
maar hulp bij verlenen? Mag je aan die
wens voldoen?
„Als arts kreeg ik iemand met die vraag op
mijn weg. Het is mijn taak lijden te gene
zen of, als dat niet kan, te verzachten. Met
die traditionele taakopvatting ben ik met
deze vrouw, met haar hardnekkige doods
wens, in zee gegaan om voor haar een weg
terug naar het leven te vinden. Zij was al
leen bereid met mij te praten als ik haar
doodswens serieus zou nemen. Op het mo
ment dat zij mij overtuigd had - na een
reeks lange en intensieve gesprekken - dat
voor haar geen andere uitweg bestond,
wist ik dat voor haar lijden geen verzach
ting mogelijk was. Ik stond voor de keus:
geef ik haar de middelen of niet. Ik heb mij
daar volledig vrij in gevoeld. Ze heeft me
op geen enkele wijze gechanteerd of onder
druk gezet, zoals patiënten dat soms
doen. Ze was zich bewust van het dilemma
waarin zij mij bracht."
Trein
„Daartegenover vroeg ze ook: 'Met welk
recht dwingt de maatschappij mij tot een
gruwelijke dood? Ik wil dood, ik heb u dat
uitgelegd, u begrijpt mij, maar als u mij
niet helpt, dwingt men mij tot een gruwe
lijke dood, dan moet ik mij voor een trein
werpen'."
„Ze wist dat dat geen zekerheid biedt. Er
zijn mensen die zich voor een trein gooien,
daar met afgereden ledematen onderuit
komen, en invalide moeten voortleven.
Bovendien paste het niet bij haar levens
opvatting, ze vond het een mensonwaar
dige manier om te sterven. Voor haai- was
ook heel belangrijk dat ze de mensen, die
haar in stukjes en brokjes zouden vinden,
zou belasten. Haar vader was bij de spoor
wegen conducteur geweest en was met
een zekere regelmaat overstuur thuis ge
komen. Dan wisten de kinderen en zijn
vrouw hoe laat het was. Dan was weer ie
mand voor de trein gesprongen die hij bij
elkaar had moeten zoeken."
„Daarom vroeg ze om een dood met pillen.
Die kon ik haar geven. Ze begreep dat dat
voor mij een hele belasting was, maar als
ik het niet zou doen, zou ze die andere weg
kiezen."
„Ze had ervaring met pillen. Die had ze ge
spaard en een zelfmoordpoging gedaan.
Op de avond van het overlijden van haar
tweede kind heeft ze die ingenomen. Ze
had de overtuiging naar haar kinderen te
gaan. Ze voelde zich volstrekt verzoend
met dat denkbeeld en hoopte tegelijk met
haar tweede kind begraven te worden."
„Dat mislukte. Na een dag in coma-gele
gen te hebben kwam ze weer bij. Een vre
selijke ervaring voor haar. Ze wilde nooit
meer terugkomen, een nieuwe poging
moest resultaat hebben."
Woestijn
- Had u, toen u aan de gesprekken met
haar begonvoor Jizelfal besloten haar te
helpen als het u niet zou hikken er door
heen te komen
„Neen. Ik sloot de mogelijkheid dat ik op
haar vraag in zou gaan niet bij voorbaat
principieel uit. In feite kon ik me niet voor
stellen er niet doorheen te komen. Dat
was altijd nog gelukt. Er is een groot ver
schil tussen theorie en praktijk. De theo
rie is: er zijn omstandigheden denkbaar
dat geen andere uitweg rest dan iemand te
helpen sterven. De praktijk is: je wordt
met die onomkeerbare doodswens gecon
fronteerd. Dat had ik niet verwacht."
- Stond u met de rug tegen de muur, had u
het gevoel: nu kan ik niet meer terug?
„Tegenover haar kon ik nog wel terug. Ik
stond zelf voor de gewetensvraag: wat
richt ik aan als ik de stervenshulp niet
geef, nu ik ervan overtuigd ben dat het lij
den uitzichtloos en onaanvaardbaar is
voor haar? Dan laat ik haar alleen, dan
stuur ik haar de woestijn in. Het is een gru
welijke weg om je eigen dood tegemoet te
gaan, onzeker of het effectief is, op een ma
nier die je zelf onwaardig vindt."
Grenzen
- De ivet verbiedt het verlenen van hulp
bij zelfdoding.
„Er is al jurisprudentie waarbij de rechter
bepaalde dat het verlenen van hulp bij
zelfdoding bij een psychiatrische patiënt
onder uitzonderlijke omstandigheden te
rechtvaardigen is. Dat betrof een vrouw
van 25 jaar oud die sinds haar achtste bij
een arts onder behandeling was geweest
voor psycho-somatische problemen."
„Er zijn natuurlijk geen duidelijke gren
zen aan te geven. Die worden niet gesteld
door de bron van het lijden, lichamelijk of
psychisch. Alle lijden is uiteindelijk
geestelijk lijden, ook pijn wordt voor een
belangrijk deel bepaald door angst of een
zaamheid. Essentieel is of het lijden ophef
baar is, of het aanvaardbaar te maken is.
Dat moetje als arts uitzoeken als iemand
vraagt om hulp bij zelfdoding."
„Ook een leeftijdsgrens is heilloos voor
dergelijke beslissingen. Het is evident, als
het leven nog aan het groeien is met alle
mogelijkheden die groei geeft, dat zulke
beslissingen nooit genomen worden. Ver
geet aan de andere kant niet dat er kinde
ren van dertien zijn geweest die zelfmoord
pleegden."
„Het huidige verbod van 'het mag niet,
het mag nooit', schept een klimaat waarin
mensen die worstelen met hun doodswens
niet naar een hulpverlener stappen uit
angst dat ze opgesloten worden. Daardoor
slagen soms zelfmoorden die voorkomen
hadden kunnen worden met een opener
houding bij omgeving en hulpverleners."
- Dat wetsartikel schrappen?
„De strafwet verbiedt hulp bij zelfdoding
en de wet op de lijkbezorging bevat een
procedure die de arts moet volgen als hij
die hulp toch geeft. Houdt hij zich aan de
procedure en de voorwaarden, dan wordt
hij niet vervolgd. Het is een tweeslachtige
oplossing, maar ik kan met dit compromis
leven. Het gaat om een ingewikkeld on
derwerp. waarover heel verschillend ge
dacht wordt. Het is een wettelijke regeling
waarbij eenieder volgens eigen opvatting
kan leven en handelen."
„Hirsch Ballin heeft als minister van justi
tie die afspraak geschonden, is plotseling
een ander vervolgingsbeleid gaan voeren,
ook al heeft hij dit niet willen toegeven.
Een groot aantal artsen kreeg ineens een
proces-verbaal aan de broek omdat zij pa
tiënten hadden geholpen die niet in de
stervensfase verkeerden. De grote schade
van zijn handelen is, dat artsen onmiddel
lijk terughoudender worden in het melden
van euthanasie en hulp bij zelfdoding. Het-
ertrouwen van de artsen is geschonden
„De enige manier om euthanasie en hulp
bij zelfdoding in goede banen te leiden, is
om er in openheid over te discussiëren.
Dat was de grote winst van de oorspronke
lijke afspraak. Door de meldingsproce
dure bleken veel meer artsen bereid om
hun handelen te laten toetsen."
Weloverwogen
- Waarom hebt u het boek 'Zelf Beschikt'
over het lijden en sterven van Netty
Boomsma, geschreven?
„Berichten in de pers bleven beknopt of
verminkten mijn afwegingen. Het is ook
moeilijk om in een samenvatting weer te
geven hoe helder deze vrouw haar doods
wens en de uitzichtloosheid van haar si
tuatie kon verwoorden. Ik wil dat zij zelf
uitvoerig aan het woord komt op zo'n ma
nier dat de lezer op mijn stoel plaats
neemt en denkt 'wat zou ik in zijn plaats
gezegd hebben, hoe zou ik gereageerd
hebben, hoe zou ik geprobeerd hebben
haar weer voor het leven te winnen'. Veel
mensen dachten aanvankelijk met schrik
'moet die hulp nou ook al', maar erkenden
na lezing van het boek dat geen andere
uitweg bestond."
- De criteria zijn duidelijk. Zo moet het
doodsverlangen weloverwogen zijn. Is
een psychiatrische patient eigenlijk ivel in
staat zijn ivens weloverwogen kenbaar te
maken?
„In mijn opvatting was Netty Boomsma
geen psychiatrische patiënt. De geraad
pleegde deskundigen deelden dat stand
punt. Zelfs als ze psychiatrisch patiënt ge
weest zou zijn, heeft het hof in Den Haag
vorig jaar in een andere zaak duidelijk uit
gesproken dat bij een psychiatrische ziek
te iemand weloverwogen voor de dood
kan kiezen. Dat was een belangrijke uit
spraak. Het bestuur van de Nederlandse
Vereniging voor Psychiatrie heeft ook dat
standpunt ingenomen. Het vereist een
zeer uitvoerig onderzoek van de psychia
ter om dat vast te stellen."
Ouderen
„In weer een andere zaak hebben het Me
disch Tuchtcollege, en in hoger beroep het
Centraal Medisch Tuchtcollege, geen aan
leiding gezien een psychiater te veroorde
len nadat hij een depressieve patiënt had
geholpen te sterven. Dat was nooit ge
beurd als beide instanties hadden ge
meend dat de weloverwogenheid ernstig
belemmerd was geweest. Ook een depres
sieve patiënt kan weloverwogen voor de
dood kiezen. Het is op zijn minst vreemd
dat de samenleving er nooit aan twijfelt
wanneer een psychatrisch patiënt wil
trouwen of een kind wil verwekken. Dan
vindt iedereen het vanzelfsprekend dat je
een psychiatrisch patiënt die vrijheid van
keuze laat. Bij zulke ingrijpende beslissin
gen komt de vraag 'of het mag' nooit aan
de orde."
Ik geloof niet in een balans-suicide, een
volstrekt verstandelijke afweging van le
ven en dood. Mensen kunnen wel welover
wogen beslissen, op grond vdn volledige
informatie, op grond van een helder in
zicht van wat voor hen van wezenlijk be
lang is en een afweging van hun waarden,
rekening houdend met hun omgeving."
In situaties als die van Netty Boomsma
zal de vraag om hulp bij zelfdoding uitzon
derlijk blijven. Men moet er zich niet in
vastbijten bij de maatschappelijke ver
werking van deze uitspraak van de Hoge
Raad."
„De uitspraak lijkt mij vooral van belang
voor ouderen die steeds vaker met zo'n
vraag om stervenshulp bij artsen komen.
Ze zijn klaar met leven, willen niet aftake
len, willen nu stoppen. Zij zouden graag
een duidelijke afspraak met. hun arts ma
ken. Ik kan me daar veel bij voorstellen.
Zij zijn in staat om in overleg met hun fa
milie en vrienden te bepalen op welk mo
ment ze willen inslapen. Zolang er maar
geen twijfel bestaat over de vrijwilligheid
en de weloverwogenheid. Pas als die in het
geding komen, als aan de vrijwilligheid
getornd gaat worden, als druk vanuit de
omgeving ontstaat, dan begint het vlak te
hellen. Daar dreigt het ravijn. Dan is geen
sprake van euthanasie, of hulp bij zelfdo
ding. Dan is sprake van moord, van men
sen aan hun einde helpen die daar hele
maal niet om gevraagd hebben."
„Als proefproces was het voor de samenle
ving beter geweest als de Hoge Raad zich
had kunnen buigen over hulp bij zelfdo
ding bij een oudere die weloverwogen en
vrijwillig voor de dood had gekozen. In
plaats van mijn zaak. Of neem een aidspa-
tiënt, die willen soms aftakeling en afhan
kelijkheid voorkomen en vragen om dood
te mogen gaan op een eerder moment. Zij
vormen een groeiende groep met een ster
ke doodswens."
Onzichtbare draden
- Bepaalt elk individu waar voor haar oj
hem de grens ligt?
„Een individu staat niet los van zijn naas
te omgeving. Hij is er met onzichtbare dra
den mee verbonden. Hij is geen nomade.
Er zijn altijd banden; nou ja. bijna altijd.
Intensief overleg met dierbaren is onge
looflijk belangrijk. Die willen hem mis
schien graag verzorgen tot het einde van
zelf komt. Ook zo'n laatste periode naar
het einde kan heel waardevol zijn als je
dat intens meemaakt met degenen die je
verzorgen."
„Dat staat niet op gespannen voet met de
vrije wil. Anderen hebben toch ook hun
pijn en verdriet? De arts is geen pillenau-
tomaat, het is geen kwestie van 'u vraagt,
wij draaien'. De arts zal ook willen en moe
ten uitzoeken of de patiënt niet gedreven
wordt door andere motieven. Of hij begrip
heeft voor wat hij anderen aandoet en kan
duidelijk maken dat hij het desondanks
wil. De arts moet zulke vragen aan de orde
stellen. Iemand die tegen mij zegt 'daar
heb je niks mee te maken', die zal nooit de
gevraagde hulp van mij krijgen."
- Zorgt zo'n geval als van Netty Boo?nsma
voor precedentwerkingGaan psychia
trische patiënten niet zeggen 'zie je wel,
nou mag het'?
„De beroepsgroep moet nauwgezet vast
houden aan de zeef van de voorwaarden,
opgesteld voor psychiatrische patiënten.
Het is een strenge en goede zeef. Als na
deze uitspraak meer psychiatrische pa
tiënten bij hun behandelaar komen met
een doodswens, dan zal dankzij die zeef
een groot aantal er niet door komen. Er
zullen er zijn die nu als het ware tegen hun
zin opgesloten zitten in het leven. Na zorg
vuldige toepassing van de zeef zal blijken
dat ze een doodswens hebben waarbij de
behandelend arts ze mag helpen uit hun
gevangenis te stappen. Soms. bij een in
tens gewenst sterven, gaan stervenshulp
en verzachting van lijden hand in hand.
Dat is een goede zaak. Want dan gaat het
om een weloverwogen, vrijwillige, duur
zame wens; geen opwelling; doorgepraat
met de naaste omgeving; geen uitzicht op
verbetering; bevestigd door onafhankelij
ke collega's. Dan is het humaan om ie
mand niet te dwingen tot een gruwelijke
zelfdoding, maar hem in staat te stellen
om omringd door zijn dierbaren in te sla
pen."
Nieuw baken
- De uitspraak van de Hoge Raad is een
doorbraak?
„Voor veel mensen, artsen en patiënten,
zal het een opluchting zijn. Het nieuwe is
dat hulp bij zelfdoding bij psychisch lijden
gerechtvaardigd is. Nieuw is ook dat een
depressief iemand weloverwogen voor de
dood kan kiezen. Dat is een nieuw baken
voor toekomstige vragen."
- Hoe hebt u zelf de afgelopen jaren erva
ren?
„De periode voor het overlijden van Netty
Boomsma vond ik erg zwaar, vanaf het
moment dat ik merkte dat het me niet zou
lukken om haar over de streep te krijgen,
en terug naar het leven. De tijd daarna,
van de rechtszaken en de publieke discus
sie. was van een andere orde. Het is goed
voor artsen te weten dat me dat is meege
vallen. Natuurlijk geeft het een druk om
als arts als verdachte te boek te staan
„Ik heb veel steun gevonden in het feit dat
ik tevoren een uitvoerig verslag heb ge
schreven, voor justitie en voor de perso
nen die ik geraadpleegd heb, Daar kon ik
later telkens op terugvallen. Negentig
procent van mijn boek Zelf Beschikt is ook
op dat verslag gebaseerd. Justitie en poli
tie hebben me uiterst correct behandeld.
Van belang voor artsen is ook een goede
rechtsbijstandsverzekering zodat je je
geen zorgen hoeft te maken over de kosten
van zo'n proces. Uit het onderzoek door de
recherche is naar voren gekomen dat haar
huisarts, haar eerste psychiater en haar
vrienden en familie het beeld bevestigden
dat ik van haar gekregen had. Ook dat
was een grote steun."
„Mijn omgeving heeft veel respect ge
toond, al waren er mensen die zeiden dat
ze dit zelf nooit gedaan zouden hebben.
Aan de andere kant zijn er mensen die op
grond van hun levensbeschouwing zeggen
dat mensen hun eigen dood niet mogen
zoeken, want het leven is van God gege
ven. Laat staan dat een ander daarbij zou
mogen helpen. Ik respecteer dat stand
punt. Alleen, er wordt geen recht gedaan
aan het lijden dat voortvloeit uit het men
sen dwingen om te blijven leven."
„Belangrijker voor mij is. dat verschillen
de opvattingen heersen over sterven en de
toelaatbaarheid van hulp daarbij. Ik be
hoor tot degenen die vinden dat onder uit
zonderlijke omstandigheden hulp bij zelf
doding mag. Dan moet vaststaan dat ie
mand duurzaam, weloverwogen en vrij
willig dood wil en dat geen uitzicht be
staat op verbetering."
„Een meerderheid van de Nederlandse be
volking lijkt dat standpunt te onderschrij
ven. In een maatschappij als de onze moe
ten mensen zulke opvattingen van ande
ren respecteren. De ene groep kan niet zijn
mening over goed en kwaad opleggen aan
de andere."
Leo Enthoven