Sommige mensen zitten opgesloten in het leven PZC Psychiater Chabot gaf hulp bij zelfdoding reportage 27 Stervenshulp heeft geen duidelijke grenzen ZATERDAG 25 JUNI 1994 Netty Boomsma stieft 28 september 1991. Ze maakte doelbewust een einde aan haar leven door het innemen van dodelijke middelen. Haar psychiater, B.E. Chabot, had haar die gegeven. Daarmee overtrad hij, al even doelbewust, de wet. Die verbiedt hulp bij zelfdoding. De rechtbank in Assen erkende dat er voor hem geen andere uitweg was geweest en ontsloeg hem van rechtsvervolging. Het hof in Leeuwarden bekrachtigde die uitspraak. Afgelopen dinsdag bepaalde de Hoge Raad dat hulp bij zelfdoding van psychiatrische patiënten onder bepaalde omstandigheden geoorloofd kan zijn. Chabot: „Soms gaan stervenshulp en verzachting van lijden hand in hand." Illustratie Sylvia Buczynski Psychiater B.E. Chabot: „Soms gaan stervenshulp en verzachting van lijden hand in hand." Al tijdens zijn studie kreeg psychiater B.E. Chabot belangstelling voor het snijvlak tussen leven en dood. Toen, zo'n dertig jaar geleden, ging het om abortus, veel later ook euthanasie. „Dat had een directe oorzaak. In 1989 besloot iemand uit mijn naaste omgeving zichzelf te do den. Hij zocht daar hulp bij. Om dat wel overwogen te doen, en eerst goed door te praten, wendde hij zich tot professor Diek- stra (psychiater en publicist; columnist van deze krant, red.). Door die vraag se rieus te nemen, door een open houding, is het gelukt om die persoon in therapie te krijgen. Dat heeft natuurlijk lang ge duurd. Uiteindelijk kon de wens om te sterven, die bespreekbaar was, omgebo gen worden in een wens om anders te leren leven. Hij leeft nog steeds, zijn doodswens is niet meer aan de orde." „Min of meer tegelijkertijd verscheen in het Maandblad voor de Geestelijke Volks gezondheid een artikel waarin werd ge steld dat jaarlijks bijna tweehonderd mensen, die niet lijden aan een lichamelij ke ziekte, zich wenden tot de Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie met de vraag om hulp bij zelfdoding. Dat zijn mensen die uitvoerig psychiatrisch zijn behandeld. Ze zijn vaak teleurgesteld in de psychiatrie, omdat hun doodswens niet goed bespreekbaar is. Bij de NVVE krijgen ze alleen maar informatie zoals die ook in de boekhandel beschikbaar is." „Die mensen kunnen door behandeling vaak van hun doodswens afgeholpen wor den, maar er is bijna geen professionele hulpverlener die zich daarvoor beschik baar stelt. Ik heb in 1990 de NWE laten weten dat ik bereid was in moeilijke geval len te proberen mensen met een hardnek kige doodswens terug naar het leven te brengen. Ik had daar in mijn praktijk al ervaring mee. Als psychiater word je vaak geconfronteerd met mensen die wanhopig zijn en dood willen." Samen verwerken „Bij mensen die de behandeling doorzet ten was het me altijd gelukt samen uit te vinden waar de moed en het verlangen om te leven verloren waren gegaan. Door daar diep op in te gaan blijkt dat er vaak nog andere wegen zijn. Dat vergt een geza menlijk verwerken van de levenswonden die tot die doodswens hebben geleid." „Later suggereerde de officier van justitie dat ik mij, door mij bij de NVVE te melden, de indruk gewekt zou hebben 'oh. ik help wel, we moeten alleen voor de vorm nog een paar gesprekken voeren'. Dat was voor mij een onherkenbare misvorming van de werkelijkheid. Hij ging uit van mijn kwade trouw. Dat was een kwetsende er varing. Gelukkig is het een minderheid die zo denkt." „Ik ben de gesprekken met Netty Booms- ma begonnen vanuit de ervaring dat het me altijd was gelukt om mensen, die zich werkelijk wilden laten kennen, te helpen bij het verwerken van oude wonden en het laten ontkiemen van een nieuw levensper spectief. Mensen die de NVVE naar mij verwees, kwamen lang niet altijd. Er is zo veel reserve, om niet te zeggen wantrou wen, jegens mijn beroepsgenoten. Bij voorbaat wordt over een doodswens ge zegd: 'Dat kan dus nooit'. Mensen haken dan af. Het gaat om een harde kern met een vaste doodswens, een moeilijke groep, al uitvoerig door de psychiatrie behan deld, maar daar gedesillusioneerd uitge komen. Daarnaast zijn er veel mensen die door mijn collega's wel van hun doods wens worden afgeholpen." Knopje „Netty Boomsma was zo iemand die via de ledenhulpdienst van de NVVE bij mij kwam. Ze was vastbesloten. Voor een deel waren haar levenswonden zo recent dat ik wilde proberen die te genezen. Ze had, kort na elkaar, haar beide zoons verlo- - Heeft zij u ooit de mogelijkheid geboden haar te leren dat verleden te verwerken? „Het is niet zo dat mensen in zichzelf een knopje kunnen omdraaien om de hulpver lener wel of niet die kans te bieden. Het stuitte af omdat het voor haar strijdig was met haar hele wezen om zonder haar kin deren te leven. We weten allemaal dat het verlies van een kind zo ongeveer het erg ste is wat een mens kan overkomen. Zij had, nog erger, beide zoons verloren. De een pleegde zelfmoord nadat zijn vriendin hem in de steek had gelaten. De ander stierf aan kanker. Zij was daarmee al haar kinderen kwijt." „Niettemin zijn er mensen die alles verlie zen en toch via een uiterst pijnlijk en moeizaam proces, met hulp van naasten en therapie, een nieuwe richting weten te vinden. Voor haar was het op geen enkele wijze aanvaardbaar om zonder haar kin deren te leven. Uiteindelijk slaagde ze er in mij dat duidelijk te maken en heb ik dat geaccepteerd." Niet inwisselbaar „Zij was niet iemand die maar de hele dag om haar kinderen getutteld had. Ze had een volledige baan naast haar gezin. Al het andere naast dat gezin was voor haar volstrekt onvoldoende om verder te le ven." „Ik heb geprobeerd na te gaan hoe het was gegroeid dat die kinderen die rol speelden in haar leven. Uit haar voorgeschiedenis blijkt dat ze pas begon te leven, zoals ze het, zelf uitdrukte, bij de geboorte van haar eerste kind. Ze kreeg het gevoel ein delijk een zelfstandig persoon te zijn. Dat kind was het wonder van haai- leven. Toen dat wegviel, was verder gaan haast niet meer mogelijk. Bij de dood van de tweede zoon was het voor haar een soort verraad als ze door zou leven. Alsof ze haar kinde ren zou inruilen voor een nieuwe levens zin. Ze zei eens 'mijn kinderen zijn niet in wisselbaar'. Dat is een trouw tot in de dood." „In alle culturen kom je een kleine min derheid mensen tegen die bij een verlies van dierbaren mee willen - en ook mee gaan. Dat staat los van de huidige discus sie over hulp bij zelfdoding. Dat is altijd het geval geweest." - Moeten de overheid of een arts daar dan maar hulp bij verlenen? Mag je aan die wens voldoen? „Als arts kreeg ik iemand met die vraag op mijn weg. Het is mijn taak lijden te gene zen of, als dat niet kan, te verzachten. Met die traditionele taakopvatting ben ik met deze vrouw, met haar hardnekkige doods wens, in zee gegaan om voor haar een weg terug naar het leven te vinden. Zij was al leen bereid met mij te praten als ik haar doodswens serieus zou nemen. Op het mo ment dat zij mij overtuigd had - na een reeks lange en intensieve gesprekken - dat voor haar geen andere uitweg bestond, wist ik dat voor haar lijden geen verzach ting mogelijk was. Ik stond voor de keus: geef ik haar de middelen of niet. Ik heb mij daar volledig vrij in gevoeld. Ze heeft me op geen enkele wijze gechanteerd of onder druk gezet, zoals patiënten dat soms doen. Ze was zich bewust van het dilemma waarin zij mij bracht." Trein „Daartegenover vroeg ze ook: 'Met welk recht dwingt de maatschappij mij tot een gruwelijke dood? Ik wil dood, ik heb u dat uitgelegd, u begrijpt mij, maar als u mij niet helpt, dwingt men mij tot een gruwe lijke dood, dan moet ik mij voor een trein werpen'." „Ze wist dat dat geen zekerheid biedt. Er zijn mensen die zich voor een trein gooien, daar met afgereden ledematen onderuit komen, en invalide moeten voortleven. Bovendien paste het niet bij haar levens opvatting, ze vond het een mensonwaar dige manier om te sterven. Voor haai- was ook heel belangrijk dat ze de mensen, die haar in stukjes en brokjes zouden vinden, zou belasten. Haar vader was bij de spoor wegen conducteur geweest en was met een zekere regelmaat overstuur thuis ge komen. Dan wisten de kinderen en zijn vrouw hoe laat het was. Dan was weer ie mand voor de trein gesprongen die hij bij elkaar had moeten zoeken." „Daarom vroeg ze om een dood met pillen. Die kon ik haar geven. Ze begreep dat dat voor mij een hele belasting was, maar als ik het niet zou doen, zou ze die andere weg kiezen." „Ze had ervaring met pillen. Die had ze ge spaard en een zelfmoordpoging gedaan. Op de avond van het overlijden van haar tweede kind heeft ze die ingenomen. Ze had de overtuiging naar haar kinderen te gaan. Ze voelde zich volstrekt verzoend met dat denkbeeld en hoopte tegelijk met haar tweede kind begraven te worden." „Dat mislukte. Na een dag in coma-gele gen te hebben kwam ze weer bij. Een vre selijke ervaring voor haar. Ze wilde nooit meer terugkomen, een nieuwe poging moest resultaat hebben." Woestijn - Had u, toen u aan de gesprekken met haar begonvoor Jizelfal besloten haar te helpen als het u niet zou hikken er door heen te komen „Neen. Ik sloot de mogelijkheid dat ik op haar vraag in zou gaan niet bij voorbaat principieel uit. In feite kon ik me niet voor stellen er niet doorheen te komen. Dat was altijd nog gelukt. Er is een groot ver schil tussen theorie en praktijk. De theo rie is: er zijn omstandigheden denkbaar dat geen andere uitweg rest dan iemand te helpen sterven. De praktijk is: je wordt met die onomkeerbare doodswens gecon fronteerd. Dat had ik niet verwacht." - Stond u met de rug tegen de muur, had u het gevoel: nu kan ik niet meer terug? „Tegenover haar kon ik nog wel terug. Ik stond zelf voor de gewetensvraag: wat richt ik aan als ik de stervenshulp niet geef, nu ik ervan overtuigd ben dat het lij den uitzichtloos en onaanvaardbaar is voor haar? Dan laat ik haar alleen, dan stuur ik haar de woestijn in. Het is een gru welijke weg om je eigen dood tegemoet te gaan, onzeker of het effectief is, op een ma nier die je zelf onwaardig vindt." Grenzen - De ivet verbiedt het verlenen van hulp bij zelfdoding. „Er is al jurisprudentie waarbij de rechter bepaalde dat het verlenen van hulp bij zelfdoding bij een psychiatrische patiënt onder uitzonderlijke omstandigheden te rechtvaardigen is. Dat betrof een vrouw van 25 jaar oud die sinds haar achtste bij een arts onder behandeling was geweest voor psycho-somatische problemen." „Er zijn natuurlijk geen duidelijke gren zen aan te geven. Die worden niet gesteld door de bron van het lijden, lichamelijk of psychisch. Alle lijden is uiteindelijk geestelijk lijden, ook pijn wordt voor een belangrijk deel bepaald door angst of een zaamheid. Essentieel is of het lijden ophef baar is, of het aanvaardbaar te maken is. Dat moetje als arts uitzoeken als iemand vraagt om hulp bij zelfdoding." „Ook een leeftijdsgrens is heilloos voor dergelijke beslissingen. Het is evident, als het leven nog aan het groeien is met alle mogelijkheden die groei geeft, dat zulke beslissingen nooit genomen worden. Ver geet aan de andere kant niet dat er kinde ren van dertien zijn geweest die zelfmoord pleegden." „Het huidige verbod van 'het mag niet, het mag nooit', schept een klimaat waarin mensen die worstelen met hun doodswens niet naar een hulpverlener stappen uit angst dat ze opgesloten worden. Daardoor slagen soms zelfmoorden die voorkomen hadden kunnen worden met een opener houding bij omgeving en hulpverleners." - Dat wetsartikel schrappen? „De strafwet verbiedt hulp bij zelfdoding en de wet op de lijkbezorging bevat een procedure die de arts moet volgen als hij die hulp toch geeft. Houdt hij zich aan de procedure en de voorwaarden, dan wordt hij niet vervolgd. Het is een tweeslachtige oplossing, maar ik kan met dit compromis leven. Het gaat om een ingewikkeld on derwerp. waarover heel verschillend ge dacht wordt. Het is een wettelijke regeling waarbij eenieder volgens eigen opvatting kan leven en handelen." „Hirsch Ballin heeft als minister van justi tie die afspraak geschonden, is plotseling een ander vervolgingsbeleid gaan voeren, ook al heeft hij dit niet willen toegeven. Een groot aantal artsen kreeg ineens een proces-verbaal aan de broek omdat zij pa tiënten hadden geholpen die niet in de stervensfase verkeerden. De grote schade van zijn handelen is, dat artsen onmiddel lijk terughoudender worden in het melden van euthanasie en hulp bij zelfdoding. Het- ertrouwen van de artsen is geschonden „De enige manier om euthanasie en hulp bij zelfdoding in goede banen te leiden, is om er in openheid over te discussiëren. Dat was de grote winst van de oorspronke lijke afspraak. Door de meldingsproce dure bleken veel meer artsen bereid om hun handelen te laten toetsen." Weloverwogen - Waarom hebt u het boek 'Zelf Beschikt' over het lijden en sterven van Netty Boomsma, geschreven? „Berichten in de pers bleven beknopt of verminkten mijn afwegingen. Het is ook moeilijk om in een samenvatting weer te geven hoe helder deze vrouw haar doods wens en de uitzichtloosheid van haar si tuatie kon verwoorden. Ik wil dat zij zelf uitvoerig aan het woord komt op zo'n ma nier dat de lezer op mijn stoel plaats neemt en denkt 'wat zou ik in zijn plaats gezegd hebben, hoe zou ik gereageerd hebben, hoe zou ik geprobeerd hebben haar weer voor het leven te winnen'. Veel mensen dachten aanvankelijk met schrik 'moet die hulp nou ook al', maar erkenden na lezing van het boek dat geen andere uitweg bestond." - De criteria zijn duidelijk. Zo moet het doodsverlangen weloverwogen zijn. Is een psychiatrische patient eigenlijk ivel in staat zijn ivens weloverwogen kenbaar te maken? „In mijn opvatting was Netty Boomsma geen psychiatrische patiënt. De geraad pleegde deskundigen deelden dat stand punt. Zelfs als ze psychiatrisch patiënt ge weest zou zijn, heeft het hof in Den Haag vorig jaar in een andere zaak duidelijk uit gesproken dat bij een psychiatrische ziek te iemand weloverwogen voor de dood kan kiezen. Dat was een belangrijke uit spraak. Het bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie heeft ook dat standpunt ingenomen. Het vereist een zeer uitvoerig onderzoek van de psychia ter om dat vast te stellen." Ouderen „In weer een andere zaak hebben het Me disch Tuchtcollege, en in hoger beroep het Centraal Medisch Tuchtcollege, geen aan leiding gezien een psychiater te veroorde len nadat hij een depressieve patiënt had geholpen te sterven. Dat was nooit ge beurd als beide instanties hadden ge meend dat de weloverwogenheid ernstig belemmerd was geweest. Ook een depres sieve patiënt kan weloverwogen voor de dood kiezen. Het is op zijn minst vreemd dat de samenleving er nooit aan twijfelt wanneer een psychatrisch patiënt wil trouwen of een kind wil verwekken. Dan vindt iedereen het vanzelfsprekend dat je een psychiatrisch patiënt die vrijheid van keuze laat. Bij zulke ingrijpende beslissin gen komt de vraag 'of het mag' nooit aan de orde." Ik geloof niet in een balans-suicide, een volstrekt verstandelijke afweging van le ven en dood. Mensen kunnen wel welover wogen beslissen, op grond vdn volledige informatie, op grond van een helder in zicht van wat voor hen van wezenlijk be lang is en een afweging van hun waarden, rekening houdend met hun omgeving." In situaties als die van Netty Boomsma zal de vraag om hulp bij zelfdoding uitzon derlijk blijven. Men moet er zich niet in vastbijten bij de maatschappelijke ver werking van deze uitspraak van de Hoge Raad." „De uitspraak lijkt mij vooral van belang voor ouderen die steeds vaker met zo'n vraag om stervenshulp bij artsen komen. Ze zijn klaar met leven, willen niet aftake len, willen nu stoppen. Zij zouden graag een duidelijke afspraak met. hun arts ma ken. Ik kan me daar veel bij voorstellen. Zij zijn in staat om in overleg met hun fa milie en vrienden te bepalen op welk mo ment ze willen inslapen. Zolang er maar geen twijfel bestaat over de vrijwilligheid en de weloverwogenheid. Pas als die in het geding komen, als aan de vrijwilligheid getornd gaat worden, als druk vanuit de omgeving ontstaat, dan begint het vlak te hellen. Daar dreigt het ravijn. Dan is geen sprake van euthanasie, of hulp bij zelfdo ding. Dan is sprake van moord, van men sen aan hun einde helpen die daar hele maal niet om gevraagd hebben." „Als proefproces was het voor de samenle ving beter geweest als de Hoge Raad zich had kunnen buigen over hulp bij zelfdo ding bij een oudere die weloverwogen en vrijwillig voor de dood had gekozen. In plaats van mijn zaak. Of neem een aidspa- tiënt, die willen soms aftakeling en afhan kelijkheid voorkomen en vragen om dood te mogen gaan op een eerder moment. Zij vormen een groeiende groep met een ster ke doodswens." Onzichtbare draden - Bepaalt elk individu waar voor haar oj hem de grens ligt? „Een individu staat niet los van zijn naas te omgeving. Hij is er met onzichtbare dra den mee verbonden. Hij is geen nomade. Er zijn altijd banden; nou ja. bijna altijd. Intensief overleg met dierbaren is onge looflijk belangrijk. Die willen hem mis schien graag verzorgen tot het einde van zelf komt. Ook zo'n laatste periode naar het einde kan heel waardevol zijn als je dat intens meemaakt met degenen die je verzorgen." „Dat staat niet op gespannen voet met de vrije wil. Anderen hebben toch ook hun pijn en verdriet? De arts is geen pillenau- tomaat, het is geen kwestie van 'u vraagt, wij draaien'. De arts zal ook willen en moe ten uitzoeken of de patiënt niet gedreven wordt door andere motieven. Of hij begrip heeft voor wat hij anderen aandoet en kan duidelijk maken dat hij het desondanks wil. De arts moet zulke vragen aan de orde stellen. Iemand die tegen mij zegt 'daar heb je niks mee te maken', die zal nooit de gevraagde hulp van mij krijgen." - Zorgt zo'n geval als van Netty Boo?nsma voor precedentwerkingGaan psychia trische patiënten niet zeggen 'zie je wel, nou mag het'? „De beroepsgroep moet nauwgezet vast houden aan de zeef van de voorwaarden, opgesteld voor psychiatrische patiënten. Het is een strenge en goede zeef. Als na deze uitspraak meer psychiatrische pa tiënten bij hun behandelaar komen met een doodswens, dan zal dankzij die zeef een groot aantal er niet door komen. Er zullen er zijn die nu als het ware tegen hun zin opgesloten zitten in het leven. Na zorg vuldige toepassing van de zeef zal blijken dat ze een doodswens hebben waarbij de behandelend arts ze mag helpen uit hun gevangenis te stappen. Soms. bij een in tens gewenst sterven, gaan stervenshulp en verzachting van lijden hand in hand. Dat is een goede zaak. Want dan gaat het om een weloverwogen, vrijwillige, duur zame wens; geen opwelling; doorgepraat met de naaste omgeving; geen uitzicht op verbetering; bevestigd door onafhankelij ke collega's. Dan is het humaan om ie mand niet te dwingen tot een gruwelijke zelfdoding, maar hem in staat te stellen om omringd door zijn dierbaren in te sla pen." Nieuw baken - De uitspraak van de Hoge Raad is een doorbraak? „Voor veel mensen, artsen en patiënten, zal het een opluchting zijn. Het nieuwe is dat hulp bij zelfdoding bij psychisch lijden gerechtvaardigd is. Nieuw is ook dat een depressief iemand weloverwogen voor de dood kan kiezen. Dat is een nieuw baken voor toekomstige vragen." - Hoe hebt u zelf de afgelopen jaren erva ren? „De periode voor het overlijden van Netty Boomsma vond ik erg zwaar, vanaf het moment dat ik merkte dat het me niet zou lukken om haar over de streep te krijgen, en terug naar het leven. De tijd daarna, van de rechtszaken en de publieke discus sie. was van een andere orde. Het is goed voor artsen te weten dat me dat is meege vallen. Natuurlijk geeft het een druk om als arts als verdachte te boek te staan „Ik heb veel steun gevonden in het feit dat ik tevoren een uitvoerig verslag heb ge schreven, voor justitie en voor de perso nen die ik geraadpleegd heb, Daar kon ik later telkens op terugvallen. Negentig procent van mijn boek Zelf Beschikt is ook op dat verslag gebaseerd. Justitie en poli tie hebben me uiterst correct behandeld. Van belang voor artsen is ook een goede rechtsbijstandsverzekering zodat je je geen zorgen hoeft te maken over de kosten van zo'n proces. Uit het onderzoek door de recherche is naar voren gekomen dat haar huisarts, haar eerste psychiater en haar vrienden en familie het beeld bevestigden dat ik van haar gekregen had. Ook dat was een grote steun." „Mijn omgeving heeft veel respect ge toond, al waren er mensen die zeiden dat ze dit zelf nooit gedaan zouden hebben. Aan de andere kant zijn er mensen die op grond van hun levensbeschouwing zeggen dat mensen hun eigen dood niet mogen zoeken, want het leven is van God gege ven. Laat staan dat een ander daarbij zou mogen helpen. Ik respecteer dat stand punt. Alleen, er wordt geen recht gedaan aan het lijden dat voortvloeit uit het men sen dwingen om te blijven leven." „Belangrijker voor mij is. dat verschillen de opvattingen heersen over sterven en de toelaatbaarheid van hulp daarbij. Ik be hoor tot degenen die vinden dat onder uit zonderlijke omstandigheden hulp bij zelf doding mag. Dan moet vaststaan dat ie mand duurzaam, weloverwogen en vrij willig dood wil en dat geen uitzicht be staat op verbetering." „Een meerderheid van de Nederlandse be volking lijkt dat standpunt te onderschrij ven. In een maatschappij als de onze moe ten mensen zulke opvattingen van ande ren respecteren. De ene groep kan niet zijn mening over goed en kwaad opleggen aan de andere." Leo Enthoven

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1994 | | pagina 27