Drama Eli Asser over
Apeldoornsche Bosch
PZC
Vluchten,
meegaan of
zelfmoord
Horizontaal
Verticaal
vrije tijd
35
Oplossing
SVERIGE
I+2.80
I 0,60
ZATERDAG 30 APRIL 1994
Schrijver Eli Asser,
geestelijk vader van tv-
series als 'Citroentje met
suiker' en 'Het schaep met de
vijf pooten', verbleef tijdens
WO II negen maanden in de
toenmalige joodse
psychiatrische inrichting Het
Apeldoornsche Bosch. Op
verzoek van de Ikon zet hij z'n
ervaringen op schrift. Ze
dienen als leidraad voor een tv-
drama, waarin de laatste nacht
voor de deportatie centraal
staat. In een gesprek laat Asser
die periode nog eens de revue
passeren. Dramatische
maanden, die onlosmakelijk
zijn verbonden met sterk
emotionele herinneringen.
Er waren drie mogelijkheden.
Vluchten. Meegaan en zorgen
voor de patiënten die ergens on
derdak in Polen zouden krijgen;
tenminste, dat dacht een groot
aantal verplegers. En tenslotte
zelfmoord. „Daarvoor kozen diver
se mensen. Ook een vriend, die me
overgehaald had naar Het Apel
doornsche Bosch te komen. Het
was één van de meest dramatische
momenten uit m'n leven. Een ver
schrikkelijke nacht."
„Eef, m'n'latere vrouw, toen m'n
vriendin, zei heel beslist: 'Ik ga'. Ik
ben haar gevolgd, zoals ik dat in de
rest van m'n leven heb gedaan, wat
wederzijds was. Zelf neigde ik er
toe mee te gaan. Niet dat ik zo'n
groot verantwoordelijkheidsge
voel had. maar meer uit angst voor
wat er zou gebeuren als we onder
doken. Het was een afschuwelijke
keuze Je laat patiënten in de
steek. Voor de één was je een laf
aard, voor de ander een held."
Met een lichte huivering kijkt Eli
Asser achterom. Hij heeft in de oor
log bepaalde gebeurtenissen be
wust verdrongen. Om zo min mo
gelijk te kunnen vertellen als hij
gepakt zou worden. Maar in dro
men komen de herinneringen te
rug. Ook door het lezen van inter
views met overlevenden, komt Het
Apeldoornsche Bosch weer tot le
ven. „Ik moet voorzichtig zijn, dat
ik niet onder het spanlaken te
recht kom", zegt de schrijver met
een glimlachje.
Asser is één van de circa vijftig
mensen, die Het Apeldoornsche
Bosch hebben overleefd. Op 21 ja
nuari 1943 ontruimden de Duitsers
de inrichting, zetten patiënten en
verplegend personeel op de trein
voor een enkele reis naar de dood,
zo bleek later. Van de 1500 mensen,
die op deze manier werden gede
porteerd. is vrijwel niemand terug
gekomen.
Enige tijd geleden verscheen Asser
in het praatprogramma van Ischa
Meijer op RTL 5. Daarin stipte hij
kort z'n verblijf in Het Apeldoorn
sche Bosch aan.
Hoe bizar het ook moge klinken, er
werd in die dagen heel wat afgela-
chen. Joodse humor als wapen te
gen de dreiging, die alom voelbaar
was. Asser was één van de gang
makers; samen met enkele kame
raden zette hij feestavonden op po
ten.
Hoe is de Amsterdammer in Apel
doorn verzeild geraakt? Op het ter
ras van z'n woning in Bussum ver
haalt Asser omstandig over z'n
handel en wandel in de eerste jaren
van de oorlog.
Onheilsgevoel
„In '41 kwam ik van het Barleus-
gymnaseum. Als joodse jongen
mocht je toen al niet verder stude
ren. Ik verrichtte allerlei klusjes.
Loopjongen, leerjongen, noem
maar op. Goed voor een knaak in
de week. Er hing een vreemde waas
over ons heen. Een onheilsgevoel,
maar je wist niet exact wat. We
hadden in Amsterdam de eerste
razzia gehad."
„Toen werd de Arbeitseinsatz van
kracht, zowel voor joden als niet-
joden. Daar voelde ik weinig voor.
Onderduiken was een beladen
woord; het was niet eenvoudig een
adres te krijgen. Toch bestond er
een mogelijkheid op een legale ma
nier onder te duiken: de verple
ging. Een schoolkameraad was in
Het Apeldoornsche Bosch terecht
gekomen. Hij en z'n familie haal
den me over naar een baantje te
solliciteren. Met hulp van enkele
doktoren kon ik daar als leerling
verpleger aan de slag."
„In april '42 leek het nog alsof je
daar veilig zat. Verschillende Am
sterdamse joden zijn er naartoe ge
trokken. Drie maanden later voeg
de m'n vriendin Eva Croiset, Eefje
dus. zich bij me. Zij kreeg een
baantje als dienstbode. Ik weet
nog dat ze me heel raar vond. Ik
was ook half gek. Dat ben ik mis
schien nu ook nog, maar toen was
het een graadje erger."
„Iedereen was een beetje gek. Niet
zo verwonderlijk. Ook onder nor
male omstandigheden zal er in een
psychiatrische inrichting al gauw
een sfeer heersen, waarbij de waan
zin niet te scheiden is van de reali
teit. Je praat met patiënten, gaat
hun taal spreken, doet mal mee. Ik
Eli Asser: „De angst om regels te overtreden, iets illegaals te doen."
Duitse officieren, onder wie Ferdinand aus der Funten, kwamen regel
matig op bezoek in Het Apeldoornsche Bosch en werden door dr Lob-
stein rondgeleid door de toenmalige joodse psychiatrische inrichting.
foto PZC
kan de indruk wekken volkomen
krankzinnig te zijn. Door omgang
met schizofrene patiënten kreeg ik
de kans in hun gedachtenwereld
door te dringen. Daar heb ik veel
van geleerd."
Toneelstukjes
„Samen met geestverwanten, veel
al jonge intellectuelen, hadden we
een homogeen clubje opgericht om
mensen te amuseren. We deden
alsof alles normaal was en waren
van plan ons niet te laten ringelo
ren. We wilden een zo plezierig mo
gelijk bestaan opbouwen, met als
bijgedachte dat dit de rest van de
oorlog zo zou blijven. Niet bevroe
dend dat het zo snel en tragisch
zou aflopen."
„We brachten toneelstukjes, sket
ches en leuke liedjes, waarvan ik er
laatst nog één heb teruggevonden.
Die werden verpakt in een revue
achtige vorm. Met toneel was ik al
op het gymnasium druk doende.
Onder leiding van de beroemde Ar
nold Saalborn, leraar Nederlands,
speelden we Griekse en Russische
klassieken. Die traditie hebben we
in Apeldoorn voortgezet. Er wer
den enige avonden in de grote ont
spanningszaal georganiseerd. Op
dat soort avonden was het verschil
tussen verplegers en patiënten
moeilijk waarneembaar. Iedereen
was keurig uitgedost. Op een keer
zat iemand op de eerste rij vrese
lijk druk te doen. Ik raakte geïrri
teerd en zei: 'je moetje kop hou
den, we spelen toneel'. De volgen
de ochtend werd ik op het matje
geroepen bij geneesheer-directeur
dr Lobstein. Ik diende niet zo'n
toon aan te slaan tegen een hoofd
verpleger."
„We hebben heel wat gelachen in
die dagen. Over de zenuwen heen.
Het begrip stress kenden wé nog
niet. De humor hebben we van huis
uit meegekregen. Moppen, galge
humor over verdriet en treurnis,
kunnen relativeren. Humor is een
sterke joodse eigenschap Die
heeft velen erdoor gesleept.
Geruchten
„Naarmate het jaar voortschreed
kregen we steeds meer signalen
dat zich iets vreselijks aan het vol
trekken was. Heel joods Amster
dam was weggehaald De geruch
ten werden steeds sterker dat Het
Apeldoornsche Bosch eenzelfde
lot stond te wachten. Die werden
gevoed door het verdwijnen van
verplegers en de komst van Duitse
officieren, onder wie Aus der Fün-
ten, die regelmatig op bezoek kwa
men en rondgeleid werden door dr
Lobstein. Toch overheerste bij de
meesten de gedachte dat ze zo'n
bolwerk niet zouden leeghalen.
'Waar moeten ze met al die mensen
naartoe'? Dat wisten die Duitsers
dus heel goed."
„De leiding van de inrichting moet
de dreiging gevoeld hebben. Ze
heeft het personeel echter niet ge
waarschuwd. laat staan dat ze aan
foto G PD
een massaal onderduikplan heeft
meegewerkt. Dat was immers te
gen de reglementen van de over
heid. Dat beeld is diep in mij veran
kerd: de angst van Nederlanders
voor de overheid, de plicht om je
aan de reglementen te houden,
waardoor het hele Nederlandse jo
dendom is afgevoerd."
„Door haar moeder, die contacten
had in communistische kringen,
wist Eef reeds voor de oorlog van
het bestaan van Duitse concentra
tiekampen Via m'n schoonmoe
der waren we ook in het bezit geko
men van een vals persoonsbewijs.
Daarin werd ik als Herman Staal
opgevoerd. Bestuur en leiding ach
ten het bezit hiervan gevaarlijk. Je
liep de kans te worden ontslagen.
Weer zo'n voorbeeld van de angst
om regels te overtreden, iets ille
gaals te doen. We hebben de per
soonsbewijzen verstopt in een hol
le gordijnroe."
„Als er iemand was, die er niets
van geloofde dat het allemaal wel
zou meevallen, was Eef het wel. Zij
was degene, die me voor het blok
zette en zei: 'ik ga weg, en als je niet
meegaat, ga ik alleen." In de laat
ste nacht voor de deportatie heb
ben we een dramatisch gesprek ge
had met al onze vrienden en colle
ga's op de zaal, waar ik toen dienst
had. Er waren twee kampen. De
ene helft geloofde dat de Duitsers
iedereen gingen vermoorden, de
andere helft beriep zich op interna
tionale krijgswetten en de Volke
renbond, die zoiets nooit zouden
toelaten."
„We zijn met z'n vieren gevlucht:
een vriend en z'n vriendin gingen
mee. Door het bos, over de sloot,
tussen schildwachten door, het
veld in. Zo ver mogelijk weg. Ik had
de banjo van«Eefje's grootvader
om de nek gehangen Waarom
weet ik niet. Als een soort vermom
ming. Een waanzinnig idee. We be
landden in een leegstaande boer
derij. ergens buiten Apeldoorn.
Het was verschrikkelijk koud.
Daar brachten we de nacht door en
zijn de volgende dag naar een sta
tion gegaan. Waar, weet ik niet
meer. Nee. niet in Apeldoorn, zo
slim waren we nog wel. We pakten
de trein naar Amsterdam en zijn
daar ook aangekomen."
Mengeling
Tot zover het relaas van Eli Asser.
Het verhaal laat hem niet onbe
roerd. Z'n gevoelens en herinnerin
gen worden nu vervat in een dra
matisch verhaal, dat als werktitel
'Het laatste glas melk' meekrijgt.
Het wordt een mengeling van
waarheid en fantasie.
De schrijver moet het klaar heb
ben in augustus. In het najaar vol
gen de tv-opnamen. waarna het
stuk begin mei wordt uitgezonden.
Radio en televisie zullen dan over
spoeld worden met herdenkings
programma's, omdat het dan vijf
tig jaar is geleden dat er een einde
kwam aan de Tweede Wereldoor
log.
Tenslotte: „Het zal over die laatste
nacht in Het Apeldoornsche Bosch
gaan. Over essentiële zaken, waar
mee mensen soms te maken krij
gen. Over keuzes en verantwoorde
lijkheden. Over wat ik toen alle
maal heb meegemaakt."
Henk Waninge
4 Reukorgaan van een paddestoel? (8); 5 Karakteristiek voor men
sen aan de haal 110); 7 Met zo'n hit kan je voor de dag komen! (13): 10
Verdraaid kledingstuk in het net (3): 11 Het binnenkomen gaat niet
door '10). 12 Spullen die nodig zijn voor het neerhalen van de vlag?
ilOi: 14 Niet veel tijd voor een meisje in balans (415 Warm te-energie
(3): 16 Een bon maakt indruk! (5); 18 Strijd in een dierenverblijf5 (9i
Het resterende laatste deel blijft op de been (8).
1 Met betrekking tot het bovenbeen van een tussenhandelaar 110); 2
Die infectie veroorzaakt brand (10): 3 Bestand tegen geestdrift? (8); 4
Gebak uit het water (9): 6 Vruchtbeginsel van het hoofd (8). 8 Leu
genachtige stukken (12); 9 Waagstuk in bedrijf (11); 13 Geweldig
deuntje vol humor (8); 17 Zetboer en tevens zeurpiet (5).
Het sleutelwoord van het kruis
woordraadsel van afgelopen za
terdag-is: ZOMERJURK
De prijswinnaars zijn: Jacque
line v. d. Maas, Schillerzijde 16.
Zoetermeer (VVV-bon 50,-). De
VVV-bonnen van 25,- gaan
naar: Tineke Bijlsma. Bere-
klauwerf 47, Arnemuiden; Z.
Wieczorek. Spaakstede 37-15.
Goes en J Hietbrink. Oude
Rijksweg 78. Nieuw- en Sint
Joosland.
De prijzen worden binnenkort
toegezonden.
libanon-infarct
y-are-urn-rak-r
da-kus-y-oer-va
zak-top-dot-lom
anno-koper-veel
atoom-roe-onvry
mal-uitslag-een
-1-run-e-sen-n-
g-curve-einde-s
ra-s-anode-l-at
aal-alt-elp-vla
praal-eel-opium
jos-por-mis-sip
an-p-nepal-g-ne
s-luwen-nieuw-r
-a-tee-a-arm-g-
alm-eregast-eed
spons-mik-samba
pisa-smoel-dirk
ent-dia-rot-rel
ro-rok-m-gok-ko
g-weg-uit-oog-o
element-tompoes
Stuur het ingevulde cryptogram op de achterzijde van een brief
kaart aan:
Puzzelredactie PZC
Postbus 466
4380 AL VLISSINGEN
Uw inzending moet uiterlijk woensdagmorgen in ons bezit zijn. Ver
meld uw naam. adres en woonplaats.
De PZC stelt de volgende prijzen beschikbaar: eerste prijs een VVV-
bon van 50,-; tweede-, derde- en vierde prijs een VVV-bon van 25.-.
De oplossing en de namen van de prijswinnaars vindt u in de PZC-
bijlage 'Vrije Tijd' van volgende week.
Oplossing vrijdag
woonoord
omkop i n g
u r s u 1 ine
dyharnas
b o o m z a 1 f
e c o n o m i e
u v f i 1 t e r
kademuu r
De woorden op de eerste en der
de verticale regel zijn: woud-
beuk en okshoofd. Het sleutel
woord luidt: 'lijsterzang'
ZEGELMEERLINGEN zijn ze
gels, die door twee of meer
landen worden uitgegeven, die ge
wijd zijn aan hetzelfde feit. die
een identiek ontwerp laten zien en
die zo mogelijk op dezelfde datum
worden uitgegeven. Hoewel de
meerlingzegels al meer dan zestig
jaar bestaan komen ze vooral de
laatste jaren steeds meer in
zwang. Deze nog jonge loot van de
filatelie groeit dan ook geleidelijk
uit tot een forse tak.
Het verzamelen van zegelmeerlin
gen is uitermate boeiend, maar
niet zo eenvoudig. Je moet name
lijk alle hoeken en gaten van de we
reld in de gaten houden, want als
bijvoorbeeld Israel een zegel uit
geeft ter herinnering aan het getto
van Warschau wordt er niet altijd
bijverteld dat Polen met een iden
tieke zegel - dus zegeltweeling -
komt Bovendien is het lapg niet
eenvoudig oude uitgiften - Grie
kenland. Joegoslavië. Roemenie
en Turkije beten in 1937/38 het
spits af met een vierlinguitgifte - te
traceren.
In totaal loopt het aantal zegel
meerlingen al naar de 300. Neder
land heeft ook al enkele keren een
meerling op de markt gebracht. De
'laatste' verscheen in 1989 samen
met België: onderwerp: het Ver
drag van Rome; motief: kaart van
Nederland en Belgie met de beide
provincies Limburg. In 1964 had
Nederland zelfs samen met België
en Luxemburg de wereldprimeur
van een zegeldrieling ter gelegen
heid van 20 jaar Benelux.
postzegels
zrx
/ddarbusft üi YitUée ni :1 J
.3
De jongste zegeltweelingen staan
op naam van Frankrijk en Zweden.
De Frans-Zweedse culturele uit
wisseling die al sinds de middel
eeuwen bestaat werd door Frank
rijk op 18 maart (voorverkoop: al
gemene verkoop begon 20 maart)
gemarkeerd door de uitgifte van
een postzegelboekje en door Zwe
den (18 maart) door een velletje.
Zowel in boekje als in het velletje
zitten twee identieke zegels met
daarop de Frans-Zweedse vlag-
gencompositie en het schilderij
Feest voor Gustaaf III en Trianon
(1784) van Niclas Lafrensen de jon
geren. Waarden van de zegels: 3.70
franc en 5.00 kroon.
Verzamelaars van meerlingzegels
worden echter helaas gedwongen
om zowel boekje als velletje aan te
schaffen. Het Franse boekje wordt
verder gevuld met vier 2,80 fr.-ze-
gels, waarvan twee details laten
zien van het 11de eeuwse Tapijt
van Bayeux en twee kartonnen
balletfiguren van Fernand Léger
(1922) uit het Dansmuseum in
Stockholm. Vier 5,00 kr.-zegels uit
het Zweedse velletje tonen: een
motief uit de Zweedse uitgave Ro
man de la Rose met een hand
schrift uit de 15de eeuft; het Rid
derhuis in Stockholm, een creatie
van onder anderen de Franse ar
chitecten Simon en Jean de la Val-
lée; het schilderij Huiselijke bezig
heden van Pehr Hillestrom. die in
Parijs studeerde en sterk door de
Franse schilderkunst werd beïn
vloed en het schilderij koning Karl
XIV Johan van Francois Gérard.
Zweden bracht 18 maart ook een
mooie kattenserie in omloop. Vier
zegels van 4,50 kr. in boekjes van
acht stuks (twee blokjes van vier).
)oer/(/(
Afgebeeld worden een Siamese
kat, een langharige Perzische kat.
een Europese kat en een Abessijn-
se kat.
Frankrijk heeft behalve het boekje
■Relations Culturelles France Sue
de' in maart nog drie zegels op de
markt gebracht.
Op 7 maart werd met een 2.80 fr.-
zegel de schepper van de in Frank
rijk onsterfelijke poppenkastpop
Guignol. Laurent Mourget 1769-
1844) herdacht. Op de zegel Mour-
guet en de naar zijn evenbeeld ge
sneden Guignol in zijn marionet
tentheater.
De eerste zegel met het beeld van
Marianne, symbool van de repbu-
liek Frankrijk, die tijdens de Twee
de Wereldoorlog in Londen werd
ontworpen (1942) en die de postze
gelsgeschiedenis is ingegaan als
Marianne de Dulac' staat op de ze
gel 'Dag van de Postzegel' die 14
maart in de waarde van 2.80 0,60
fr. werd uitgegeven.
Eveneens op 14 maart werd het
200-jarig bestaan van de Parijse
Ecole Polytechnique postaal her
dacht met een 2.80 fr.-zegel (sym
bolische voorstelling).
2$ MARIANNE
S de
DULAC
19441994
L La Roste
BIJZONDERE VLUCHT Op 6
april werden, zoals bekend, in het
RAI-Congrescentrum drie burger-
luchtvaartzegels gepresenteerd:
KLM. Fokker en NLR (Nationaal
Lucht- en Ruimtevaartlaborato
rium). Wat niet bekend was. was
dat eerder die dag op initiatief van
het NLR in samenwerking met
PTT-Post een bijzondere post-
vlucht Eelde-Schiphol plaats had.
ter gelegenheid daarvan is een spe
ciale envelop door het NLR uitge
geven warop een Cessna Citation
II. PH-LAB, is afgebeeld. De enve
lop is gefrankeerd met de drie jubi
leum-zegels die zijn afgestempeld
met de dagtekeningstempel en
verder staat er eens tempel op:
Schiphol 6 april 1994 Postvlucht
Jubileum NLR. In overleg met het
NLR kan de PTT een beperkte op
lage van deze envelop aanbieden.
Prijs 3,40. Belangstellenden kun
nen dit bedrag overmaken op giro
rekening 506900 t.n.v. PTT Post Fi
latelie Verzamelservice te Gronin
gen onder vemelding van bestel
nummer- 77 00 06. Bij een bestel
ling beneden 20.- dient u 3.- ver
werkingskosten extra over te ma-
Hero Wit
