Vluchtheuvel in de
dagelijkse rat-race
PZC vrije tijd ZATERDAG 26 MAART 1994 43
Koffie
Zo bracht
Piggelmee in 1930
namens Van Nelle
koffie aan de man.
foto Frits de Haan
Collectie Archief
Douwe Egberts
Rotterdam
Pas aan het begin van de 19e eeuw werd
het vuur geblust met wetenschappelijke
feiten: tussen de tientallen chemische be
standdelen van koffie, werd cafeïne ont
dekt. Toen ook werden onder aanvoering
van de Volksbond tegen misbruik van al
cohol zogeheten volkskoffiehuizen ge
opend. massale gelegenheden voor arbei
ders. Koffie was de ideale opponent van
alcohol: in plaats van zich laveloos te zui
pen, werden arbeiders opgepept. De pro-
duktiviteit was gewaarborgd. Ziedaar de
historische achtergrond van de koffieau-
tomaat op de werkvloer.
Verslaafd
Bij zijn introductie in Europa, rond 1650,
was koffie een luxe-artikel. Een eeuw la
ter, zo blijkt uit boedel-onderzoek, had elk
huishouden wel een bus in voorraad. De
absolute doorbraak in ons land vond
plaats na de oorlog, na de invasie van me
dialand door de reclame. Nu, bevestigt de
Zutphense koffieverkoper Wassink, heeft
reclame geen enkele invloed meer op de
hoeveelheid koffie die gekocht wordt, al
leen op het merk. „De enige doelgroep die
we als kofïïeverkopers moeten zien te van
gen zijn jongeren tussen de veertien en
achttien. De rest is al verslaafd."
'Is er koffie na de dood?', vroeg een uiterst
serieuze ondernemer vorig jaar nog via
honderden Publex-borden in het hele
land. Dat schetst aardig nauwkeurig tot
op welk niveau van het menselijk bewust
zijn koffie is opgeklommen. Van koloniaal
luxe-artikel tot primaire levensbehoefte.
Het effect van koffie op het menselijk li
chaam is toch nog altijd omstreden. Be
wezen is dat cafeïne alertheid en concen
tratievermogen verhoogt en ook de stof
wisseling iets versnelt. Cafeïne stimuleert,
anders gezegd, het centraal zenuwstelsel.
Uit onderzoek van het wetenschappelijk
centrum voor koffie-informatie in Londen
(het COSIC) blijkt dat een 'normale' dosis
cafeïne zowel reactievermogen als tempo
van informatieverwerking in de hersenen
met 10 procent kan verhogen. Verder
gaand onderzoek toont aan dat cafeïne
zelfs tot verminderde vatbaarheid voor
depressies kan leiden.
De versnelling van de stofwisseling door
koffiegebruik is minimaal. Als hulpmid
del bij het lijnen heeft koffiedrinken dus
slechts geringe waarde.
Een kopje koffie van 150 milliliter bevat
gemiddeld 80 milligram cafeïne, oploskof-
fie ongeveer 60 mg, een blikje cola 40 mg
en een kopje thee ook 40 mg. Cacao en
chocola bevatten veel geringere hoeveel
heden cafeïne en in 'cafeïne-vrije' koffie
(goed voor zo'n tien procent van de totale
consumptie in Nederland) zit gemiddeld
nog zo'n 3 mg per kop.
Sociale dwang
Is cafeïne verslavend? Ja, maar volgens
wetenschappers is de sociale dwang om
regelmatig koffie te drinken groter dan de
psychoactieve of fysieke. Cafeïne komt
niet voor op internationale lijsten van
middelen die de gebruiker afhankelijk
maken dan wel bij misbruik tot ernstige
gezondheidsrisico's leiden.
De verslavende werking van koffie blijkt
beperkt. Regelmatige gebruikers die op
eens 'droogstaan', krijgen veelal wel met
afkickverschijnselen te maken, zoals
hoofdpijn en algehele lusteloosheid. Die
symptomen blijven meestal niet langer
dan enkele dagen, waarna de verslaving
geen enkel spoor nalaat. In tegenstelling
tot de meeste andere pepmiddelen vraagt
het lichaam bij gewenning aan cafeïnege-
bruik ook niet om toenemende hoeveelhe
den. Een stabiele dosering blijft dezelfde
kick geven.
De vraag dringt zich op waarom onze wes-
terburen, de Britten, zo hardnekkig de
voorkeur geven aan thee boven koffie. Ei
landers-koppigheid vormt geen afdoende
verklaring. Is de Engelse volksaard zach
ter dan die van de Nederlanders? Mis
schien iets vriendelijker, net als het Engel
se landschap, of eleganter als de Engelse
architectuur?
Pim Reinders moet niets hebben van zul
ke fijnzinnige overwegingen. „Groot-Brit-
tannie was nog vóór Nederland een koffie
drinkend land. De nationale drank is toch
thee geworden, omdat de Oost-Engelse
Compagnie het monopolie op aanvoer
van koloniale waren had en beter kon ver
dienen op thee. Koffie kwam vooral in Ne
derlandse handen."
De Britse voorkeur voor thee vloeit dus
louter voort uit economisch belang. Is de
wereld niet hard? Neem een bakkie troost.
Stephen D. Teeuwen
De tentoonstelling Koffie in Nederland wordt
van 27 maart tot en met 19 juni gehouden in de
drie Delftse gemeentemusea: Het Prinsenhof,
Nusantara en Lambert van Meerten. De musea
zijn 's maandags dicht Een passe-partout kost
10 gulden
Wat zou Nederland zijn zonder koffie? Een
kille vraag! Het aftreksel van het gladde
donkerbruine boontje is voor 99 van de 100
Nederlanders in de woelige zee van het dagelijks
bestaan een anker voor ziel en lichaam. Napoleon
voerde het in als officiële legerdrank, terwijl een
Amerikaanse generaal de overwinning van de
geallieerden in de Eerste Wereldoorlog toeschreef
aan de overvloedige aanvoer van brood, spek en
koffie. En vandaag de dag wordt het in kopjes,
bakken en sloten aangesleept als brandstof voor
het maatschappelijke leven. Drie Delftse
gemeentemusea openen morgen (27 maart) een
tentoonstelling over en rond koffie.
Koffie. Nederland drinkt er zestig mil
joen kopjes van per dag, zeg maar
vier per persoon. In '92 importeerde Ne
derland ruim 150.000 ton koffie. Gemeten
naar de consumptie per hoofd van de be
volking (ongeveer 8,5 kilo per jaar), neemt
ons land de vijfde plaats in op de wereld
ranglijst. Alleen de Scandinaviérs leuten
meer.
In voorbije eeuwen werden aan koffie ma
gische krachten toegedicht. Een Engelse
geneesheer aan het eind van de zeventien
de eeuw zette het in als wondermiddel te
gen ziekten variërend van schurft tot
scheurbuik. Een concurrerende collega
waarschuwde daarentegen dat inname
van de zwarte vloeistof, vooral aange
lengd met melk, zou leiden tot melaats
heid en een wisse dood.
Ook tegenwoordig geniet koffie een bijna
magische uitstraling. „Koffie is een gezel
ligheidsdrank", zegt een brochure van de
Amsterdamse stichting Koffie Informatie
Bureau. Maar dat is, hoe vleiend ook, een
grove onderwaardering. Koffie is de
brandstof van ons maatschappelijk leven,
start én finish van de dagelijkse race tegen
de klok, vluchtheuvel voor wie het onder
weg allemaal te veel wordt. Vergaderaars
beginnen niet voor de koffiejuffrouw ge
weest is, bezoek blijft alleen als de koffie
kan op tafel staat, dramatische ervarin
gen zijn pas te verwerken als het slachtof
fer een dampend kopje aan de bevende
lippen heeft gezet. Koffie is onmisbaar.
Macht laat zich in deze hoek van het heel
al vooral uitdrukken in economische ter
men en ook op dat punt gooit de koffie
boon hoge ogen: op aardolie na is koffie
het grootste wereldhandelsprodukt.
Onstuitbaar
De triomftocht van koffie is door de eeu
wen heen onstuitbaar gebleken. Waarom?
Pim Reinders, co-auteur van het boek
Koffie in Nederland, vier eeuwen cultuur
geschiedenis, heeft uit archieven en ge
sprekken drie redenen gefilterd: cafeïne,
industrialisatie en reclame.
„Thee en cacao waren er eerder dan koffie,
maar koffie bleek een snellere en sterkere
werking te hebben", vertelt Reinders. Be
halve als afwisseling voor thee, maakte
koffie ook furore als vervanging van bier
en wijn, vooral vanwege het pep-effect.
Napoleon besloot het gelal onder zijn
manschappen tegen te gaan door koffie
als officiële legerdrank te introduceren.
„Sterke koffie in grote hoeveelheden
scherpt mijn zinnen", sprak Napoleon vol
gens The Little Coffee Book van Jennie
Reekie. Ook in huiselijke kring verdrong
het stimulerende kopje koffie bij het ont
bijt de bierpap van weleer.
Hoe koffie precies ontdekt is weet nie
mand. In ieder geval komt de koffieplant
oorspronkelijk uit het huidige Ethiopië.
In Jemen werd rond de zesde eeuw al
drank van de koffiebes gemaakt. Van het
'boontje' in de rode bes werd echter pas in
de dertiende eeuw koffie gebrouwen zoals
wij die nu kennen. Het eerste koffiehuis
opende in de vijftiende eeuw de poorten in
Mecca en koffie werd zo populair dat het
toen al de plaats innam van alcohol.
De Arabieren, behalve oorlogszuchtig en
hartstochtelijk, waren ook kiene zakenlui.
Ze stelden hun monopoliepositie veilig
via een uitvoerverbod voor koffiebonen.
Een kloeke smokkelaar bracht toch wat
bonen naar India, waar de plant later door
Nederlandse kolonialisten werd ontdekt
en naar Java overgebracht. De koffieplan
tages van Java, waar Batavus Droogstop
pel over verhaalt in Max Havelaar, waren
lange tijd de belangrijkste ter wereld.
Onruststoker
Tegen het eind van de zeventiende eeuw
waren in alle grote steden van Europa lu
xueuze koffiehuizen ontstaan. Omdat kof
fie geest en zintuigen stimuleert, waren
deze huizen vooral ontmoetingsplaatsen
voor intellectuelen, kunstenaars, dichters
en schrijvers. Het hedendaagse café lijkt
niet meer dan een slappe imitatie van de
ze vroegere denkholen. De Turken noem
den hun koffiehuizen 'scholen der wijzen'.
Er wordt gezegd dat de zaden van de Fran
se revolutie gezaaid zijn in het Parijse Ca
fé Foy en die van de Amerikaanse opstand
in koffiehuis De Groene Draak in Boston.
In Engelse koffiehuizen werden mannen
van gelijke gezindte geïnspireerd om
roemruchte instellingen op te richten als
de Londense beurs en de vermaarde
Lloyds verzekeringsmaatschappij. Op de
beurs in Londen heten assistenten nog al
tijd 'waiters' (obers).
Verzet bleef niet uit. De politiek maakte
zich zorgen over wat er in de koffiehuizen
allemaal werd bekokstoofd. Behalve als
sociale onruststoker werd koffie boven
dien ook plots een bedreiging voor de
volksgezondheid: het 'medisch debat'
kwam op gang. Dat debat was op z'n
zachtst gezegd chaotisch. Voor- en tegen
standers sleepten de vreemdste argumen
ten aan. Pim Reinders vertelt: „Boeken
verschenen waarin artsen koffie aanpre
zen als middel tegen alle problemen met
hoofd, hart, ademhaling, maag en stoel
gang. Tegenstanders verklaarden dat kof
fie juist de meest gruwelijke ziekten aan
wakkerde."
De eerste bestelauto van Van Nelle.
Otterpark
In het nieuwe otterpark Aqualutra te
Leeuwarden staat het zoetwatermilieu
centraal. Naast otters zijn er onder meer
bevers, bunzingen en ooievaars te zien.
Bezoekers kunnen de otters bekijken
vanuit een onderwatertunnel. Het mi
lieu-educatieve attractiepark is het ge
hele jaar open.
Jeugdherbergen
Ga toch weg! is de titel van krant die de
Nederlandse Jeugdherberg Centrale
(NJHC) heeft uitgebracht om de aan
dacht te vestigen op allerlei recreatieve
mogelijkheden voor groepen. Survivals,
mystery-weekends, feesten op een kas
teel, watersportweekenden, duinsafari's,
fietsarrangementen - de NJHC dient het
allemaal panklaar op, uiteraard vooral
met de bedoeling de bezetting buiten het
hoogseizoen te verbeteren. Een over
nachting met ontbijt is in de herbergen
al mogelijk voor 23,50, een driedaags
arrangement wordt aangeboden voor
99,- per persoon. Voor groepen gelden
speciale tarieven.
Beatlesdag
Beatles-memorabilia, platen en boeken
zijn te vinden op de vijftiende Beatles
dag die op zaterdag 2 april in de Meer
vaart in Amsterdam de jaren zestig laat
herleven. Er zijn markten, een ruilbeurs,
veiling en live optredens, onder andere
van een Liverpoolse band die Beatles
hits vertolkt. Gastsprekers, onder wie de
zus van George Harrison, vertellen over
de ex-Beatles. De beurs is open van 10 tot
17.30 uur. Toegangsprijs: 17,50.
Boekenmarkt
In het Universiteitsgebouw Transito
rium I aan de Leuvenlaan in Utrecht
(Uithof) zal donderdag 31 maart van
10.30 -18 uur een grote tweedehands boe
kenmarkt worden gehouden. Antiqua
riaten uit het hele land nemen deel. Het
aanbod loopt uiteen van kinderboeken
en kookboeken tot literatuur, kunst, at
lassen, posters en grafiek.
Parachutespringen
Het Nationaal Parachutisencentrum op
het vliegveld Teuge bij Apeldoorn houdt
op 2e paasdag 4 april van 11-18 uur open
huis. Alles wat bij parachutespringen
komt kijken kan dan van dichtbij wor
den bekeken. Ook worden films ver
toond en krijgen de bezoekermonstra-
ties te zien. Natuurlijk kan men ook zelf
een parachutesprong maken.
Gregoriaans
Kasteel Huis Berg in 's-Heerenberg, een
van de mooiste en grootste kastelen van
ons land, vormt het fotogenieke decor
voor Gregoriaanse gezangen door Scho-
la Cantorum (op eerste paasdag) en een
optreden van het Wagenings Kleinkoor
(op tweede paasdag). De middagconcer
ten beginnen om half twee. Op beide da
gen is de kapel geopend en is de munt
meester van het kasteel aan het werk te
zien. Openingstijden: 11 tot 16 uur.
Vliegen in Dakota
De Dutch Dakota Association (DDA)
houdt zondag 10 april een open dag in
Hangar 3 aan de Thermiekstraat op
Schiphol-Oost. Behalve een DC-3 Dako
ta, waarmee rondvluchten worden uitge
voerd, is een Dakota te bezichtigen waar
aan herstel- en onderhoudwerk wordt
uitgevoerd. In stands zijn modelvliegtui
gen te zien en de bezoekers kunnen naar
filmvoorstellingen. Een rondvlucht met
de Dakota komt op 135 gulden en wie dat
doet is tevens lid geworden van de Stich
ting DDA.
Otters spelen de hoofdrol in het park Aqualutra te Leeuwarden.
Verzamelaars bijeen
Collectionneurs op alle mogelijke gebie
den verzamelen zich op vandaag, zater
dag, en morgen, zondag in Utrecht. On
der auspiciën van de Stichting Verzame
lend Nederland veranderen zij de Grote
Veemarkthal aan de Sartreweg in een
reusachtig verzamelmuseum. De beurs
is beide dagen geopend van 9.30 tot 17
uur.
Goud. edelstenen, mineralen, fossielen
en andere schatten uit de aardkorst
schitteren op de 33ste Internationale Mi-
neralenbeurs die dit weekeinde in het
Nederlands Congresgebouw in Den
Haag wordt gehouden.
Plankgas mag
Snelheidsfreaks die er van houden
plankgas te rijden, maar op de openbare
weg door de Wegenverkeerswet in toom
worden gehouden, kunnen zich naar har
telust uitleven op het circuit van Zand-
voort. De Dutch Racing School heeft een
foto G PD
nieuw programma samengesteld, waar
bij deelnemers op vaste dagen gebruik
kunnen maken van alle racefaciliteiten
die het circuit te bieden heeft.
Zo'n kennismakingsdag duurt van ne
gen tot vijf uur en omvat onder meer zelf
rijden in een Formule Ford racewagen,
meerijden als co-driver in een Sportscar
en een Porsche Cup-auto, Go-kart com
petities. rijden in een Quad door de dui
nen, en een slip- en slalom competitie.
Deelnemers moeten wel in het bezit zijn
van een rijbewijs. De kosten bedragen
ongeveer 300 gulden. De kennismakings-
dagen worden gehouden op 10. 25 en 29
april en 9 en 12 mei.
Rijnreis in Museum
De Rijn is al eeuwenlang een bron van
inspiratie voor componisten. Beethoven.
Schumann en Wagner zijn daarvan de
klassieke voorbeelden. Maar ook moder
ne componisten toonzetten hun liefde
voor de imponerende stroom. Beroemd
is ons eigen „Ja zo'n reisje langs de Rijn,
Rijn. Rijn" en de smachtende schlager
'Warum ist es am Rhein so schön?". Het
antwoord op die vraag is te vinden op de
tentoonstelling 'De Rijn 1870-1930' in het
Maritiem Museum Rotterdam.
Op de tentoonstelling loopt de bezoeker
als het ware stroomopwaarts langs de
Rijn, van Hoek van Holland tot het Bo-
denmeer. Voor kinderen van 8 tot 10 jaar
is een Rijnspel gemaakt dat op de ten
toonstelling gespeeld kan worden. De
Rijn 1870-1930 is te zien van 1 april tot en
met 11 september. Het Maritiem Mu
seum staat aan de Leuvehaven in Rot
terdam (Metro: Beurs). Openingstijden:
dinsdag tot en met zaterdag 10-17 uur,
zon- en feestdagen 11-17 uur.
Tol in Frankrijk
De toltarieven voor de Franse autowe
gen zijn begin maart met 5 procent ver
hoogd. Volgens een berekening van het
maandblad Reizen gaat een rit van Lille
via Parijs naar bij voorbeeld Saint Tro-
pez dit jaar 322 Franse francs kosten, cir
ca 111 gulden. Vorig jaar was dat nog 303
Franse francs (103 gulden). Wie met een
vouwwagen of caravan rijdt, dient voor
hetzelfde traject 463 Franse francs te be
talen (157 gulden). De automobilist, die
via Metz en Dijon naar het zuiden gaat, is
255 Franse francs kwijt (87 gulden). Voor
een auto met 'aanhang' is de prijs 364
Franse francs (124 gulden). Een volledig
overzicht van de nieuwe Franse toltarie
ven wordt gepubliceerd in de ANWB-lan-
denbrochure Frankrijk die medio april
van de persen komt. In deze uitgave
staan ook de prijzen, die door de exploi
tanten van de Kanaaltunnel (opening in
de loop van dit jaar) zullen worden ge
hanteerd.
DRANKFN
-
