De kleren van Toetanchamon
'Javaanse mens' ouder dan gedacht
Apeliefde
PZC
Anti-bioticum in
strijd tegen te
vroege geboorten
varia
A
leiderdorpse onderzoekster wil garderobe restaureren
V-"-
mmmwi
DONDERDAG 24 MAART 1994
dai door Caroline van Overbeeke
inJrT et was alsof het graf van
hi [li
voor haar open ging: twaalf vei-
jgheidsbeambten en politie-
LUto mensen van het Egyptisch Mu
ien seum in Cairo moesten er aan te
■on. pas komen om de zwaar ver-
orj grendelde en verzegelde deuren
laai k openen. Niet het goud en de
afsi kunstschatten interesseerden
ir aa haar, maar de 450 onbekende en
vVell nauwelijks onderzochte kle-
tot fingstukken van de wereldbe
roemde farao werden op haar
verzoek onttrokken aan de duis-
iafp ternis van een opslagruimte in
Dg het museum.
ïanc De in Leiderdorp woonachtige,
1 van oorsprong Engelse onder-
tenS ©ekster dr. Gillian Vogelsang-
miö Eastwood zag in februari als een
■efi van de eerste wetenschappers
ie-n met eigen ogen de garderobe
van Toetanchamon: 145 lende
doeken. vele tunieken, sokken,
crilOO sandalen, vele centuurs,
ial hoofddeksels, sjawls, luipaard
en vellen, handschoenen en andere
tax vreemde kledingstukken waar
op van het gebruik niet bekend is.
g0 „Sommige verkeren in zeer
it 4 slechte staat - ze zijn verkleurd,
geri aan elkaar geplakt of al tot stof
iet uiteengevallen - andere stuk
ken zijn nog verpakt in de kran-
1 ap ten ten tijde van de vondst in
aat 1922. Het was spannend om te
thi zien. het voelde als een echte
ontdekking. Ik moet ook snel te
rug. De kleren van de koning
moeten binnen vijf jaar geres
taureerd worden voordat ze alle
tot stof zijn vergaan", zegt dr.
Vogelsang. Zij is de enige onder
zoekster ter wereld die de kle
dingstukken van de wereldbe
roemde farao vier keer twee uur
1 mocht bekijken. ,.De deur van
de garderobe van de Egyptische
koning ging op een kiertje
h n °Pen-
e' Vogelsang-Eastwood is archeo-
e J1 logisch textiel- en kledingonder-
zoeker. Ze is gespecialiseerd in
het textiel van het oude Egypte
lubl' en heeft twee jaar geleden in Lei-
e 1° den een uniek onderzoekscen-
trum opgericht: het Textile Re-
uU search Centre, gevestigd in een
kamertje van het Museum van
Volkenkunde.
iet Vogelsang heeft haar zinnen ge
zet op in de vergetelheid geraak
te garderobe van 'Toet'. Toets
kleren werden in 1922 aangetrof
fen door de archeoloog Howard
Carter die de vermaarde graf
tombe voor de wereld opende.
„De kleding is door Carter nauw-
De
lit
'IIWiriWUflillllflUiiyMMC B® mt MH» B9BB8B8 i
keurig omschreven en gefoto
grafeerd maar daarna zijn ze ter
zijde geschoven omdat het goud.
het masker en de andere kunst
voorwerpen de aandacht opeis
ten. In 1937 en 1941 zijn er nog
wetenschappelijk publicaties
over de kleding verschenen
maar vervolgens werd het dood
stil".
Gillian Vogelsang-Eastwood wil
de kleding nu inventariseren, ca
talogiseren. onderzoeken, res
taureren en Toet voor de wereld
'aankleden'. ..Wat had hij aan als
kind?, welke kleding droeg hij
als priester?, welke sandalen
deed hij aan bij zijn ganzen-tu-
niek? Waarom had hij 145 lende
doeken? Die dingen wil ik weten.
Ik wil van Toet een persoon ma
ken, geen dodenmasker". Maar
geld voor het onderzoek heeft ze
niet, voor de noodzakelijke res
tauratie van het textiel even
min.
Hulpmateriaal
Veertien eeuwen vóór Christus
werd de Egyptische farao Toe
tanchamon begraven: in 1922
werd zijn graf in de Vallei der Ko
ningen geopend. Een wereld
schokkende vondst Alle aan
dacht ging uit naar het doden
masker. de grafkist en de vele
kunstschatten van de koning.
De stoffen kledingstukken, hoe
wel rijkelijk versierd en met
bladgoud verfraaid, de sanda
len. 'Toets' hele garderobe: het
verdween allemaal in dozen en
kisten achter slot en grendel.
..Howard Carter heeft de kle
dingstukken destijds wel nauw
keurig beschreven en gefotogra
feerd. Dat is voor ons belangrijk
hulpmateriaal, want een aantal
stukken is inmiddels tot stof ver
gaan of onherkenbaar gewor
den Maar het meest unieke is nu
dat we de échte kledingstukken
als uitganspunt hebben, op fo
to's weliswaar, en vandaaruit
verder kunnen werken aan de
complete inventarisatie van
Toets kleren. We willen, zodra
we geld hebben, snel weer naar
Egypte terug om te kijken, hope
lijk langer dan de paar uurtjes in
februari".
Onbekend
Zelf doet Gillian Vogelsang-
Eastwood haar onderzoekswerk
in Leiden zonder er één cent aan
Zo trof de archeoloog Howard Carter in 1922 de grafkamer aan van Toetanchamon. De doek om de hondekop is een tuniek van de farao, zo
ontdekte de Leidersdorpse onderzoekster G. Vogelsang-Eastwood onlangs. foto archief Howard Carter
te verdienen. Sterker nog. ze
moest een lening afsluiten om de
reis naar Egypte te kunen beta
len. Ze werkt samen met enkele
studenten van de vakgroep
Egyptologie van de Rijksuniver
siteit Leiden. De werkruimte,
een kleine kamer in het Museum
voor Volkenkunde, is haar gratis
door het museum ter beschik
king gesteld.
..Ons onderzoek naar kleding en
textiel is relatief onbekend, het
is ook een beetje verwaarloosd
terrein in Nederland. Ook onze
stichting, het Textile Research
Centre, kennen veel mensen
niet. Hier werken alleen vrijwilli
gers. Instellingen die wij hebben
benaderd om financiële steun
hebben geen geld of zijn er voor
zichtig mee omdat ze ons niet
kennen. Ik heb 5000 gulden ge
leend voor de reis naar Cairo
Maar als je ergens in gelooft,
moet je het doen. Zo simpel is
het. Ik vind wel dat er snel geld
moet komen om het Egyptisch
Museum te helpen met de res
tauratie van de kleding van de
farao. Dat is echt hard nodig"
Tentoonstelling
Vogelsang heeft het er druk mee.
Ze werkt ook aan een tentoon
stelling die in november open
gaat in het Rijksmuseum van
Oudheden ..Dat wordt een rei
zende tentoonstelling, naar Ko
penhagen, Hannover en Man
chester. over het textiel en de
kleren ten tijde van de Egypti
sche farao's. Met Carters foto's,
beeldmateriaal en originele kle
dingstukken uit de oudheid het
zal de bezoekers verassen hoe
mooi en veelzijdig het materiaal
is dat zo lang is vergeten en ge
negeerd".
Op 30 maart houdt Vogelsang
een lezing over Toets kleren: om
15.15 uur in gebouw 1175 van de
Rijksuniversiteit aan de Cleve-
ringaplaats 1.
Bekend of niet. de Leiderdorpse
heeft grote plannen met haar
kleine onderzoekscentrum: er
moet een textiel-laboratorium
komen, „de ruimte is er al. maar
we hebben geen geld om het in te
richten", en een eigen biblio
theek. „Ik heb destijds in Man
chester textiel- en kledmg-ge-
schiedenis gestudeerd zonder
dat er iets tastbaars was. Dat
heb ik erg gemist. Ik wil de stu
denten hier nu wel iets kunnen
geven. We zijn langzaam begon
nen met dit centrum en willen
echt iets opbouwen Hopelijk
wordt het iets moois".
door Ben Apeldoorn
Er is eigenlijk weinig meer
heel van het vredige ide
aalbeeld van het paradijs
waar mens en dier vredig
naast elkaar leefden. Er is lang
gespeculeerd over en gezocht
naar waar zich dat paradijs
ooit bevond en als 'waar
schijnlijkste plaats' werd een
gebied aangewezen tussen de
rivieren Euphraat en Tigris,
het vroegere Mesopotamié.
Vroeger zal dat beslist een pa
radijselijk oord zijn geweest,
maar nu behoort het tot het do
mein van de Iraakse dictator
Saddam Hoessein. Waar Adam
ooit aan de verboden boom een
appel ontrukte om Eva, onder
toeziend oog van de als verder
felijke slang vermomde Duivel,
tot een hap te verleiden, daar
jagen Saddams milities nu in
de moerassen op de in zijn ogen
verderfelijke Mujaheddin-
groeperingen. Er rest bitter
weinig paradijselijks meer.
Te meer daar de wetenschap
ook aan het begrip zelf begon te
knagen. Om te beginnen is er
zoiets als de evolutie van de
mens: 'The Origin of Species'
van Charles Darwin gaat ook
voor de mens op. Adam en Eva
zijn nooit 'opeens' verschenen:
daar gingen honderdduizen
den. miljoenen jaren van evo
luerende ontharing, hersenver-
groting en verstandelijke ver
mogens aan vooraf. Moderne
theorieén leren verder dat de
mens en de mensaap (gorilla,
chimpansee» wellicht ergens in
het Mioceen een gemeenschap
pelijke voorouder hadden.
Vraagtekens
Was er ooit ergens sprake van
één paradijs? Kunnen we daar
eigenlijk wel van spreken op
basis van de wetenschap dat de
'stambomen' van Homo erec-
tus (de rechtop lopende mens)
en Homo sapiens (de verstan
delijke) tien, twintig of dertig
miljoen jaar terug in de geolo
gische historie van onze pla
neet wortelen? Nee, natuurlijk.
Tot enkele jaren geleden ging
men ervan uit dat de bakermat
van rechtop lopende mensen of
mensachtigen in het Oosten
van Afrika lag. simpelweg om
dat de meeste fossiele overblijf
selen in Tanzania en Ethiopié
werden gevonden. Overblijfse
len van vroege vormen van Ho
mo erectus zijn inmiddels ook
gevonden op tal van plaatsen
in China. Europa, Azië, en Ja
va.
Opmerkelijk daarbij is dat, op
een enkele, onzekere uitzonde
ring na. geen van de tot dusver
re in China en Eurazie en op Ja
va gevonden fossielen ouder is
dan een miljoen jaar.
Afrika lijkt wat fossiele ouder
dom betreft zonder meer de
kroon te spannen, wat nog een
extra ondersteuning vormde
voor de theorie van Oost-Afri-
ka als bakermat voor de gehele
mensheid. Recente opgravin
gen en ouderdomsbepalingen
zetten daar nu echter vraagte
kens bij, waarmee de vraag ac
tueel wordt hoeveel bakermat-
Reconstructie van het Haagse 'Museon' van Australopithecus
Africanus die drie miljoen jaar geleden over de Afrikaanse sa
vannes liep. fotoGPD
ten er. verspreid liggend over
verschillende continenten, ei
genlijk geweest zijn.
Een team paleontologen van
het Amerikaanse 'Institute ol
Human Origins' (IHO) in Ber
keley heeft namelijk eerdere
vondsten in twee plaatsen op
het Indonesische eiland Java
onderworpen aan de allermo
dernste dateringstechnieken.
Zij deden de opzienbarende
ontdekking dat de fossielen
minstens 600.000 jaar ouder
moeten zijn dan werd aangeno
men. Dat brengt deze fossielen
qua leeftijd op ongeveer gelijke
hoogte met de Afrikaanse wat
het onaannemelijk maakt dat
de botresten afkomstig zijn
van migranten uit Oost-Afrika.
Pionierswerk
In het wetenschapsblad 'Scien
ce' van eind februari beschrij
ven de IHO-onderzoekers Carl
Swisher en.Garniss Curtis, sa
men met een aantal Indonesi
sche collega's, hoe men bij de
nieuwe ouderdomsbepalingen
te werk ging.
Curtis, evenals Swisher een
zeer gerenommeerd paleonto
loog met een enorme ervaring
op het gebied van isotopen-on
derzoek als maat voor de ou
derdom, maakte van de gele
genheid gebruik om en passant
te verwijzen naar de twijfel die
hij al ruim 25 jaar geleden koes
terde. Dat betrof de datering
van een fossiel stukje schedel
dak van een ongeveer vijfjarig
kind dat al in 1936 bij Mojoker-
to was gevonden. Oorspronke
lijke ouderdomsbepalingen
daarvan kwamen uit op onge
veer een miljoen jaar.
In de jaren '70 vond men een
paar honderd kilometer weste
lijker, nabij Sangiran. schedel-
en gelaatsfragmenten waarvan
de ouderdom werd vastgesteld
op 700.000 tot 900.000jaar San
giran ligt niet ver van de vind
plaats bij Trinil. waar de Ne
derlander Eugène Dubois in
1891 het eerste, grensverleg
gende pionierswerk op dit ge
bied verrichtte. Tot dan toe wa
ren alleen veel jongere. Euro
pese fossielen bekend van
Neanderthalers en Cro-Mag
non mensen
In 1992 en 1993 keerden de on
derzoekers naar Sangiran en
Mojokerto terug om meer ma
teriaal te verzamelen waarin de
genoemde fossielen waren ge
vonden. Het daarin aanwezige,
vulkanische puimsteen en en
kele geschikte, metaal-silicaat-
houdende mineralen werden
afgescheiden en speciaal be
werkt. Vervolgens bepaalde
men daarin met. behulp van
een laser (als hitte-bron om de
Skeletten van een gorilla (voorgrond) en een mens. een verschil van jaren van evolutie. foto GPD
gewenste isotopen uit de
kristalstructuren vrij te ma
ken) stapsgewijs de verhou
ding tussen twee soorten argon-
ïsotopen.
Deze 'argon-argon'-methode
geeft nauwkeuriger resultaten
dan de veelvuldig toegepaste
'kalium-argon'-methode waar
bij gebruik gemaakt wordt van
het natuurlijke verval van (ra
dio-actief) kalium-40 naar ar-
gon-40 isotopen. Daarvan be
draagt de halfwaardetijd 12.7
miljard jaar zodat reeds gerin
ge onnauwkeurigheden grote
consequenties voor ouder
domsbepalingen hebben
Curtis en de zijnen verkregen
voor de vondst bij Mojokerto
een leeftijd van 1.81 miljoen
jaar en voor de Sangiran-fossie-
len 1.66 miljoen jaar. In beide
gevallen bedraagt de fout
40.000 jaar. Een peuleschil (een
paar procent) vergeleken met
de ouderdom. Veel andere
vindplaatsen zijn wat betreft
de ouderdom van menselijke
fossielen nog omgeven door
een waas van onzekerheden
waaraan de 'argon-argon'-me
thode voorgoed een einde zou
kunnen maken.
Wie weet hoeveel oer-paradij-
zen de wereld dan rijker zou
worden.
Een jonge gibbon uit het Noorder Dierenpark in Emmen moest met
de hand worden groot gebracht. foto Iz. M. de Klerk
Het woord geeft het al aan:
apeliefde is de overdreven
liefde van ouders voor hun kin
deren. Dat zou kunnen beteke
nen. dat apen goede -soms mis
schien wel overdreven goede-
ouders zijn. Maar zoals overal,
zijn er ook onder de apen ou
ders, die minder goed voor hun
kinderen zijn.
Bij de meeste dieren zijn de va
ders wat weinig zorgzaam voor
hun nageslacht Bij onze naaste
verwanten, de apen. is de zorg
heel verschillend De klauwaap-
jes spannen de kroon. Direct na
de geboorte gaan de vaders zich
gedragen als huismannen. Zij
nemen de meeste huishoudelij
ke taken van het vrouwtje over
In negen van de tien gevallen zal
vader dan ook met een jong op
de rug zwoegend worden gezien
onder alle huiselijke verplichtin
gen.
Bavianenvaders zijn vriendelijk
voor hun kinderen en spelen er
ook regelmatig mee. maar zijn
verder zeer ouderwets in hun hu-
paart namelijk met meerdere
hennen, waarvan één de favoriet
of hoofdhen is.
Vader zorgt voor het nest door
een ondiepe kuil te graven. In of
m de buurt van dat nest leggen
de hennen om de dag een ei. per
hen tot acht stuks. Pa zorgt dat
alle eieren netjes in het nest ge
rold worden en gaat zitten broe
den. Af en toe moet hij even afge
lost worden, wat de hoofdhen
welwillend waarneemt. De an
dere hennen worden minder wel
willend behandeld. Die worden
eenvoudig weggejaagd. Als na
een dag of veertig de eieren uit
komen. zorgen pa en ma weer sa
men voor de verdere opvoeding.
Bij de emoe zorgt de vader ook
voor de eieren, maar jaagt de
moeder weg zodra de eieren zijn
uitgekomen. Daarna zorgt vader-
emoe voor de verdere broedzorg
3n opvoeding.
Onder de struisvogelachtigen
spant de nandoe echter de
<roon. Daar wordt de moeder al
welijksopvattingen. Zij vinden
dat moeder voor de kinderen
hoort te zorgen.
Bekend is ook dat bij verschil
lende apensoorten, o.a. bij de
berberapen de kinderen worden
gebruikt om ruzies te voorko
men. Als twee mannetjes ruzie
krijgen, nemen zij een jong op
schoot en gebruiken dit als aflei
ding om de gemoederen te sus
sen. Was dat bij mensen ook
maar het geval.
Natuurlijk zijn er ook kunstva-
ders, draagvaders zogezegd. In
het Noorderdierenpark was er
vorig jaar iets goed mis na de ge
boorte van het colobusaapje Ka-
disha. Moeder had geen enkele
interesse in het kind. zodat een
tante de zorg maar overnam. He
laas. hoe goed tante ook voor het
diertje zorgde, zogen kon zij het
niet. Besloten werd daarom het
met de fles te proberen. Eén van
de verzorgers nam die taak op
zich. Hij droeg het beestje in een
soort draagzak om zijn nek en
voedde het elke drie uur.
Alleen 's nachts had verzorger
Flierman vrij Dan werd het aap
je op een met wollen doeken om
klede warme kruik naast zijn
bed eveneens te slapen gelegd.
Helemaal naar wens van Kadis-
ha was dat niet. want zodra de
verzorger zijn ogen opende zat
zij al weer klaar om in de draag
zak te springen. Na zeven maan
den was het zover dat het diertje
zelfstandig kon eten en aange
past moest worden aan de oor
spronkelijke groep.
Niet alleen apen zijn (soms)
goede vaders. Dennelijke struis
vogels, nandoes en emoes zijn
ondanks hun veelwijverij goede
vaders. De struisvogelhaan
Iz. M. de Klerk
ürect na het leggen van de eie
ren het bos, c.q. de steppe inge
stuurd.
Vissen
Vissen-mannen zijn over het al
gemeen slordige vaders. Het ste
kelbaarsje is echter een gunstige
uitzondering. Die begint zich al
uit te sloven vóór hij een vrouw
tje heeft. Hij begint namelijk een
nest te bouwen, dat hij met veel
vertoon aan passerende vrouw
tjes laat zien. Is er een vrouwtje
bij dat interesse toont, dan
zwemt zij door het nest heen en
zet daar gelijk haar eitjes af. Het
mannetje zwemt haar achterna
en bevrucht de net gelegde
eitjes. Dan neemt hij de verdere
verzorging over. Hij gaat bij het
nest met zijn borstvinnen staan
waaieren om de eitjes van zoveel
mogelijk vers water te voorzien
en houdt eventuele rovers nauw
lettend in de gaten.
Als de eitjes zijn uitgekomen,
blijft vader de kleine stekel
baarsjes nog geruime tijd bewa
ken Dwaalt er een te ver af. dan
zwemt hij het beestje achterna,
neemt het in de bek en spuwt het
in het nest weer uit.
Het verst gaat echter de Zuida-
merikaanse buidelkikker Als de
eitjes zijn gelegd vegen de man
netjes die met hun achterpoten
op hun rug. De eitjes kleven daar
vast en vormen een soort kom
metje in de huid van vader. De
huid groeit daar dan weer over
heen. Als de eitjes uitkomen
kunnen de larven geruime tijd
vooruit, dank zij de grote voed
selvoorraad in het ei. Ze blijven
daar tot ze -weliswaar kleine
kikkertjes zijn geworden.
En moeder Moeder legt de
eitjes en gaat op stap.
door Nico Hylkema
Kunnen anti-biotica te
vroege geboorten
voorkomen Om daar achter te
komen zullen de komende vier
jaar wereldwijd 10.000 zwan
gere vrouwen op honderd plaat
sen deelnemen aan een poging
het mysterie van premature ge
boorten op te lossen. De theorie
achter deze proef komt voort uit
onderzoek op de Ninewells Me
dical School van de Dundee
University in Schotland. Vol
gens de theorie zijn lichte infec
ties de oorzaak van deze te
vroege geboorten.
Coordinator dr. William Tarnow-
Mordi: „Met de moderne medi
sche zorg, overleven de meeste
vroeggeborenen. maar ze zijn
nog altijd veertig maal gevoeli
ger voor hersenbeschadiging
dan baby's uit een voldragen
zwangerschap. Premature ba
by's - zeker die zes of meer weken
te vroeg zijn geboren - lopen in
het bijzonder veel risico op de
ontwikkeling van ademhalings
problemen en hersenverlam-
mingen."
Volgens onderzoekers zijn er
veel aanwijzingen dat prema
ture geboorten ontstaan door in
fecties in de baarmoeder, in de
vagina of in de urine. Hoewel de
infecties geen symptomen op
wekken bij de moeders, kunnen
ze wel schade toebrengen aan
het membraan rond de foetus.
Daarmee veroorzaken ze ontste
kingen en het losraken van pros-
taglandines, hormonen die de
samentrekking van de baarmoe
der stimuleren bij het begin van
de geboorte
Tarnow-Modi denkt dat wan
neer artsen deze opeenvolging
van gebeurtenissen kunnen
doorbreken door de vermeende
infectie te behandelen, ze in
staat zullen zijn vroeggeboorten
te voorkomen en daarmee de
dood of hersenbeschadiging van
de premature baby's. Vrouwen
die willen meewerken aan het
programma worden opgesplitst
in vier groepen.
De eerste groep krijgt twee anti
biotica toegediend De tweede
en derde groep krijgen elk een
anti-bioticum en de vierde groep
geen enkel. De resutaten van dit
onderzoek moeten uitwijzen of
de twee anti-biotica. ofwel apart
of samen, de risico's van prema
ture geboorten kunnen beper
ken.