Lissabon wil confrontatie met erfgoed van Europa Oliver Stone slaat de plank mis in zijn derde film over Vietnam PZC Culturele Hoofdstad kunst cultuur 19 VRIJDAG 21 JANUARI 1994 Na Madrid'92 en Antwerpen'93 is het nu de beurt aan de Portugese hoofdstad Lissabon om zich een jaar lang als culturele hoofdstad van Europa te manifesteren. Met een budget van 8.000 miljoen escudos - 80 miljoen gulden - is het organisatiecomité, onder leiding van de socalist Vitor Constancio, er in geslaagd een interessant programma te presenteren. Maar pas op 26 februari, wanneer Lisboa'94 officieel geopend wordt met onder meer een concert van het Londens Symfonisch Orkest en een optreden van Portugals meest getalenteerde pianist Pedro Burmester, wordt duidelijk hoe dat programma er definitief uit ziet. Ook daarna zal er nog veel geïmproviseerd moeten worden, geheel in lijn met de Zuideuropese traditie. Terwijl elders in Europa door betrokke nen en geïnteresseerden gediscus sieerd wordt over de zin van het jaarlijks aanwijzen van een 'Culturele hoofdstad van Europa', wordt daar in Lissabon nau welijks over gesproken. Portugal bevindt zich aan de uiterste grens van Europa en deze geografische isolatie - gesterkt door jaren van politieke dictatuur - maakt, dat de Portugezen deze gelegenheid maar al te graag aanwenden om hun cultuur en geschiedenis, inwoners en hoofdstad bui ten de landsgrenzen te presenteren. Het een en ander is niet zonder slag of stoot gebeurd. De voorbereidingen kwa men laat op gang en tijd- en geldgebrek hebben er mede voor gezorgd, dat het pro gramma pragmatisch aandoet. Met als opvallende kenmerken: veel aandacht voor de Europese klassieke muziek, de ei gen fado-traditie, het multiculturele as pect van de Portugese samenleving en haar lange en boeiende geschiedenis. Wie Lissabon kent van de laatste jaren van het Salazar-regime en van de bewo gen en vaak geromantiseerde Anjer-revo lutie, pakweg twintig jaar geleden, hoeft niet lang rond te stappen om te constate ren, dat de stad enorm veranderd is. De contouren van het winkelcentrum Amo- reiras - een door velen verfoeide creatie van de omstreden architect Tomas Ta- veira, ook wel de paus van het Portugese postmodernisme genoemd - zijn daarvan een bewijs. Net zoals het 'gat' in de oude centrumwijk Chiado, dat als een gapende wond de her innering levend houdt aan de enorme brand van augustus 1938. Onder de bezie lende leiding van Portugals beroemdste architect, Alvaro Siza - in 1992 winnaar van de Pritzker-prijs, in de architectuur wereld zoiets als de Nobelprijs - zijn de ge volgen van deze rampzalige brand voor een deel uitgewist, maar allerlei procedu res rond de eigendomsrechten hebben verhinderd, dat dit monumentale restau ratieproject voor het begin van 1994 vol tooid kon worden. Verder kent Lissabon inmiddels ook voetgangersgebieden, val len de moderne winkels op en bruist er een onverwacht nachtleven met restaurants en disco's als 'Alcantara' of een prachtig café als het 'Pavilhao Chines'. Maar het vertrouwde Lissabon van weleer is niet helemaal verdwenen. Het Lisboa dus met cafés en koffiezaken, als Café Ni- cola of A Brasileira - met het bronzen standbeeld van Fernando Pessoa, Portu gals vermaardste schrijver, op het terras; het volgens J. Rentes de Carvalho mooi ste en grootste plein van de wereld, het Praga de Comércio; de lift van Santa Jus- ta: de fado-huizen; het Coloseu dos Re- creios of de trammetjes, die moeizaam maar gestaag de zeven heuvels beklim men, waarop Lissabon is gebouwd. Trekpleister Juist dit oude stadscentrum moet een van de belangrijkste trekpleisters worden van 'Lissabon, de culturele hoofdstad van Europa'94'. Het gedeelte tussen het Largo do Rato en de Cais do Sodré werd al in een vroeg stadium aangewezen voor een door de EG zwaar gesubsidieerd restauratie project. De 19e eeuwse gevels zijn hier her steld en hebben frisse kleuren gekregen of zijn voorzien van moderne 'azulejos', te geltableaus. Hier kan men ook ontspan nen winkelen, de antiekzaken binnenlo pen aan de Dom Pedro of een bezoekje wagen aan de eethuisjes, bordelen en bars van de Rua de Sao Paolu. Een groot deel van het verder bescheiden budget van Lisboa'94 is opgegaan aan op knapbeurten en restauraties, die - en daar was iedereen van overtuigd - ook hoogst noodzakelijk waren. Vooral de musea en concertruimten hebben hiervan geprofi teerd, zoals het Coliseo dos Recreios, het Museu Nacional de Arte Con tempor anea in Chiado en de Tivoli-bioscoop. Daar naast moet de bouw van het protserige Culturele Centrum van Belem worden ge noemd, een bouwwerk met veel marmer, dat vorig jaar werd geopend en dat het symbool van het 'cavaquisme' is gewor den, een wat trendy begrip dat refereert aan de centrum-rechtse premier Cavaco Silva. Moeizame aanloop De voorbereidingen voor Lisboa'94 kwa men slechts moeizaam op gang. Dat heeft alles te maken met de voortdurende span ningen in de Portugese politiek, waarvan de belangrijkste tegenpolen dezelfde pre mier Cavaco Silva en de socialistische president Maria Soares zijn. Twee jaar duurden deze problemen en op een gege ven moment waren er zelfs twee commis sies bezig met 'Lissabon culturele hoofd stad'. De oplossing viel in oktober 1992 met de benoeming van de voormalige se cretaris-generaal van de Socialistische Partij, ex-minister van financiën en ex- gouverneur van de Bank van Portugal. Vi tor Constancio tot voorzitter van het orga nisatiecomité. De vertragingen, die waren opgetreden, waren er tevens de oorzaak van dat pas enige weken geleden het 'definitieve' pro gramma kon worden vrijgegeven. Als uit gangspunt was een gedachte van Pessoa genomen, dat Lissabon een ontmoetings plaats voor culturen is. Niet alleen de Eu ropese culturen, maar alle culturen, waar mee de geschiedenis van Portugal zo nauw verboden is. Dus Latijns-Amerika. Afrika en het Verre Oosten; culturen, die op de Portugese hoofdstad nadrukkelijk een stempel hebben gedrukt. Opera's Het Klooster van Hieronymos in Lissabon. Volgens Theda van Royen. reeds vele ja ren als cultureel attaché verbonden aan de Nederlandse ambassade van Lissabon, heeft het organisatiecomité bewust geko zen voor dé inschatting, dat Lisboa'94 geen massa's culturele toeristen uit de rest van Europa zal trekken. „Gezien de ervaringen van Madrid en Antwerpen is dat reeel. Lissabon heeft gekozen voor het uitgangspunt, dat de stad de gewone toe risten iets meer wil bieden dan normaal Maar misschien nog belangrijker is, dat Lisboa'94 de Portugezen erop wil wijzen, dat ook zij deel uitmaken van een groter geheel: de EG, de Europese cultuur, die tot nu toe slechts bij mondjesmaat hier vertegenwoordigd was." Een van de beste bewijzen van die con frontatie met het Europese culturele erf goed is de grote aandacht, die de klassieke muziek gaat krijgen; iets wat de organi satoren het verwijt heeft opgeleverd, dat het programma elitair zou zijn. Twaalf be roemde orkesten en opera's zullen er in het Coliseo en het Sao Carlos Theater te zien en te horen zijn. De opera's hebben bekende mythologische figuren tot hoofd persoon, zoals 'Faust'. 'Orfeus en Eury- dice', 'Don Giovanni', 'Tristan en Isolde', 'O Caso Makropoulos' en de Zweedse ope ra 'Ett Drompsel', allemaal produkties overigens, die uit het buitenland zijn ge haald. Daar tegenover staat de bijzondere plaats, die de fado in het programma in neemt. Fado is typisch Portugese muziek, ontstaan uit de 'lundum', de zang en dans van de Angolese negerslaven, die door de Portugezen naar Brazilië werden ge bracht. Het zijn liederen, begeleid door een 'guitarra' met twaalf snaren en een 'violao'. zoals de Spaanse gitaar genoemd wordt Maar de fado is vooral de muzikale vertolking van de 'saudade'. een gevoel van heimwee, de hang naar iets wat is ge weest en nooit zal terugkomen. Roman tiek in de meest oorspronkelijke vorm. die zich in dat opzicht laat vergelijken met de Amerikaanse 'blues' of de Spaanse 'fla menco'. Fado was vooral in de achttiende en ne gentiende eeuw zeer populair en in de Sa- lazar-tijd bracht de 'koningin van de fado', Amalia Rodrigues het tot wereldfaam. Na de Anjer-revolutie verdween de fado - en dus ook Rodrigues - naar de achtergrond, waarschijnlijk, omdat 'de stem van Portu gal' of de 'Portugese Edith Piaf. zoals Ro drigues ook werd genoemd, nadrukkelijk tn verband werd gebracht met de persoon van dictator Salazar. Veel Fado-huizen moesten de afgelopen jaren wegens ge brek aan belangstelling sluiten. Maar juist Lisboa'94 moet de 'opstanding' van de fado worden Fado-huizen - er zijn er nog een twintigtal in Lissabon - hebben van de overheid een bedrag van 10.000 contos gekregen om te investeren in hun inrichting, een geluidsinstallatie en in ta lentrijkejongeren. Een uitdaging voor een nieuwe generatie fado-artiesten, zoals de Portugees-Catalaanse zangeres Misia. Jeroen Bosch Aan tentoonstellingen zal Lissabon dit jaar geen gebrek hebben. Een van de hoogtepunten moet 'Lisboa Subterranea' worden, in het Archeologisch Museum, een vleugel van het beroemde Mosteiro dos Jeronimos. oftewel het Klooster van Santa Maria de Belem. Deze tenstoonstel- ling beslaat de geschiedenis van de Portu gese hoofdstad van de prehistorie tot en met de brand van 1755, die grote delen van de toenmalige stad verwoestte In de Jar- din de Tabaco staat voor april de tentoon stelling 'De Kleur van de Revolutie' ge programmeerd, met beeldmateriaal over de Anjer-revolutie van 25 april 1974. En het Etnologisch Museum toont een over zicht van Angolese en Mocambiquaanse beeldende kunst. De topattractie moet echter de tenstoon- stelling 'De Verzoeking van de Heilige An- tonius' worden, naar het beroemde drie luik van Jeroen iHieronymus) Bosch, in het Museu Nacional de Arte Antiga, dat vanaf mei tot en met september te zien zal zijn. Het is een tentoonstelling gewijd aan de surrealistische kunst met werken van Arcimboldo, Dali, Goya, Rousseau, Pica- bia en Magritte. Een belangrijke bijdrage mag tenslotte niet ongenoemd blijven. Het organisatie comité Lisboa'94 heeft de Duitse cineast Wim Wenders opdracht gegeven een film te maken over de Portugese hoofdstad, maar het is onwaarschijnlijk, dat dezererin zal slagen het project op tijd af te hebben. De film moet het hoogtepunt worden van een festival, dat alle bekende films laat zien die Lissabon tot onderwerp hebben of er gemaakt zijn. Van Casablanca dus tot en met 'De witte Stad' van Wenders. Nederland Het Nederlandse element in Lisboa'94 is beperkt, maar noemenswaardig. Theda van Royen: „Vergeleken met landen als Duitsland, Frankrijk en Groot Brittannie, die veel meer overheidsgelden in hun bui tenlandse cultuurprojecten kunnen ste ken, is het voor ons een beetje behelpen. Maar het Concertgebouw Orkest komt op 8 april naar Lissabon en het Nationale Ballet op 3.4 en 5 november. Daarnaast zal de overzichtstentoonstelling van World Press Photo te zien zijn, de reizende ten toonstelling over Anne Frank en een ge wijd aan Nederlandse grafiek, getiteld Dutch Graphic Design in the Nether lands. A Century." Misschien wel de belangrijkste Neder landse bijdrage wordt gevormd door een tentoonstelling rond de 17e eeuwse Am sterdammer Van der Kloet, een initiatief van het Amsterdams Historisch Museum en speciaal voor Lisboa'94 gemaakt „Van der Kloet maakte ooit een tegeltableau, dat in Portugal terecht kwam en pas eind vorige eeuw weer naar Nederland terug keerde. Sinds twee jaar is het in het bezit van het Amsterdams Historisch Museum Het bijzondere is. dat Van der Kloet werk te op de Portugese manier, wat wil zeggen niet met één afbeelding per tegel, maar met verschillende tegels die samen een motief vormen", aldus Van Royen. Ruud de Wit Vier Oscars won Oliver Stone in 1987 met 'Platoon', waarin hij de trauma's van zich had afgefilmd die hij als soldaat in de Vietnam- oorlog had opgelopen. Twee Oscars won dezelfde regisseur in 1990 met 'Born On The Fourth Of July', het relaas van de soldaat die invalide naar huis kwam om te ervaren hoe veteranen als oud vuil behandeld werden en die zich opwierp als voorvechter van de vredesbeweging. Geen enkele Oscar lijkt thans waarschijnlijk voor Heaven And Earth, de film waarmee Stone ter afsluiting van zijn triptiek de Vietnamese keerzijde van de medaille behandelt. Het streven was nobel en eigenlijk on ontkoombaar. In twee films had de cineast betoogd dat de Amerikaanse in menging in het Vietnamese conflict mis plaatst was geweest. Maar eveneens twee keer had hij een argeloze Amerikaanse soldaat als centraal slachtoffer opge voerd. Die van 'Platoon' werd psychisch, die van 'Born On The Fourth Of July' psy chisch én fysiek geknakt. Maar de groot ste ellende en de meeste doden van die oorlog waren terecht gekomen bij de Viet- namezen en die waren in Stones films ano niem gebleven. Dat verzuim dacht de filmer goed te kun nen maken toen hij geconfronteerd werd met twee autobiografische boeken van Le Ly Hayslip: 'When Heaven And Earth Changed Places' en 'Child Of War, Woman Of Peace'. Samen vormen ze het relaas van de Vietnamese boerendochter Phung ri Le Ly gedurende 25 jaar van kwellingen en vernederingen. De lijdensweg begint in de jaren vijftig als tijdens de onafhankelijkheidssoorlog te gen de Fransen het dorpje Ky La in vlam men opgaat en de rijstvelden worden ver nietigd. Tien jaar later verkeert kapitalis tisch Zuid-Vietnam in burgeroorlog met door Noord-Vietnam gesteunde commu nisten. Het meisje Le Ly wordt verdacht van communistische sympathieën, ge vangen genomen en gemarteld. Wanneer zij eerder vrij komt dan andere gedeti neerden haar moeder heeft iemand om gekocht wordt Le Ly verdacht van ver raad en door dorpsjongeren verkracht. Ze vlucht voor de schande, naar Saigon, om er te gaan werken als dienstmeisje. Ame rika mengt zich in de oorlog. Le Ly wordt door haar werkgever verleid, bezwangerd en verstoten. Ze probeert iets te verdienen met straathandel en - als de nood hoog is prostitutie. Ze krijgt iets met een Amerikaanse sergeant die vrien delijker is dan al die anderen die alleen maar 'boem-boem' willen. Als Saigon valt. weet deze sergeant Butler haar bijtijds op een vliegtuig te krijgen. De droom in de States duurt kort. Racis me viert er hoogtij, sergeant Butler blijkt tot aan zijn nek in de schulden te zitten. Het blijkt dat hij bovendien voor andere Vietnamezen niet zo aardig is geweest als voor Le Ly. Hij maakte deel uit van een speciale eenheid die sadistische sluip moorden uitvoerde onder burgers. Hij raakt depressief, aan de drank, agressief en verandert in Le Ly's nieuwe nachtmer rie. Uiteindelijk pleegt hij zelfmoord Een jaar of vijftien later keert de vrouw - inmiddels succesvol geworden in zaken - terug naar Vietnam. Alle vreugde van wege het weerzien verkeert in verdriet als ze achterhaalt wat een oeverloze treurnis haar bloedverwanten nog hebben meege maakt na de oorlog. Exotisch Een dergelijke litanie van rampspoed is zwaai- te verteren als het niet meer wordt dan een litanie van rampspoed. Als je geen enkel andere reactie geven kunt dan: 'Goh, wat erg allemaal'. Le Ly, zoals ze ge speeld wordt door Hiep Thi Le (Tommy Lee Jones is sergeant Butler), blijft een lief, onschuldig en dapper meisje dat na elke val en vernedering overeind krabbelt. Meer persoonlijke karaktertrekken blij ven onderbelicht, waardoor haar lotgeval len je weinig raken. Stone heeft, zich onvoldoende gereali seerd dat hij Heaven And Earth niet kon maken zoals zijn twee vorige Vietnam- films. De eerste keer met Charlie Sheen en de tweede keer met Tom Cruise kon Stone jonge soldaten opvoeren met een mini mum aan aanvullende informatie. Hun antecedenten waren - zeker voor het Amerikaanse publiek - immers feilloos in te vullen: de eenvoudige milieus waar ze vandaan kwamen, jongensachtige zucht naar avontuur, vage trots Vietnam te wil len bevrijden zoals hun vaders Europa hadden bevrijd, ergernis over hippies die tegen de oorlog protesteerden. Finesses van karakters en emoties werden gelegd via de brieven naar huis. de conversatie met de maten en de muziek waar ze naar luisterden. Wat Sheen of Cruise over kwam, was door het publiek na te voelen alsof het een buurjongen overkwam. Voor het publiek van Heaven And Earth echter is vrijwel alles exotisch en myste rieus. Om ons voeling te laten krijgen met Le Ly's wereld, is Stone genoodzaakt boeddhisme uit te leggen, de Vietnamese historie toe te lichten, de lokale gebruiken en opvattingen te plaatsen. En dan moest er nog een karakter worden opgebouwd. Stone heeft daar allemaal onvoldoende gelegenheid voor in de 140 minuten dat met vliegende haast de historische ge beurtenissen plus Le Ly's martelgang af gewikkeld dienden te worden. Te veel hooi. Het gevolg is datje plat tegen de bui tenkanten aan blijft kijken. Dat Oliver Stone dit - te laat ook zelf heeft beseft, maakt zijn film binnen tien minuten voelbaar. Wat je dan al gehoord hebt aan paukenslagen op de geluidsband en gezien hebt aan razende montages van hyperkorte shotjes, flash forwards, gra tuite mixages van zwart-wit en kleur, het verraadt de hand van een regisseur met weinig zelfvertrouwen. Wat aan diepte on bereikbaar is, moet met dynamiek gecom penseerd worden. Die nerveuze en verwar rende stijl er komen op zeker moment ook nog flash backs bij - blijft de hele film duren. Een overdosis aan trucs om drama op te poken dat eigenlijk steeds pijnlijker afwezig blijft. Drama en ellende, dat is niet hetzelfde. Pieter van Lierop Heaven and earth, te zien in Alhambra Vlissin- gen Scene uit Heaven And Earth van Oliver Stone. foto Wamer Bros Standbeeld van Markies de Pombal, die Lissabon in de 18e eeuw na een aardbeving streng planmatig liet herbouwen.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1994 | | pagina 19