Lissabon wil confrontatie
met erfgoed van Europa
Oliver Stone slaat de plank mis
in zijn derde film over Vietnam
PZC
Culturele
Hoofdstad
kunst cultuur
19
VRIJDAG 21 JANUARI 1994
Na Madrid'92 en Antwerpen'93 is
het nu de beurt aan de Portugese
hoofdstad Lissabon om zich een jaar
lang als culturele hoofdstad van
Europa te manifesteren. Met een
budget van 8.000 miljoen escudos - 80
miljoen gulden - is het
organisatiecomité, onder leiding van
de socalist Vitor Constancio, er in
geslaagd een interessant programma
te presenteren.
Maar pas op 26 februari, wanneer
Lisboa'94 officieel geopend wordt
met onder meer een concert van het
Londens Symfonisch Orkest en een
optreden van Portugals meest
getalenteerde pianist Pedro
Burmester, wordt duidelijk hoe dat
programma er definitief uit ziet. Ook
daarna zal er nog veel
geïmproviseerd moeten worden,
geheel in lijn met de Zuideuropese
traditie.
Terwijl elders in Europa door betrokke
nen en geïnteresseerden gediscus
sieerd wordt over de zin van het jaarlijks
aanwijzen van een 'Culturele hoofdstad
van Europa', wordt daar in Lissabon nau
welijks over gesproken. Portugal bevindt
zich aan de uiterste grens van Europa en
deze geografische isolatie - gesterkt door
jaren van politieke dictatuur - maakt, dat
de Portugezen deze gelegenheid maar al
te graag aanwenden om hun cultuur en
geschiedenis, inwoners en hoofdstad bui
ten de landsgrenzen te presenteren.
Het een en ander is niet zonder slag of
stoot gebeurd. De voorbereidingen kwa
men laat op gang en tijd- en geldgebrek
hebben er mede voor gezorgd, dat het pro
gramma pragmatisch aandoet. Met als
opvallende kenmerken: veel aandacht
voor de Europese klassieke muziek, de ei
gen fado-traditie, het multiculturele as
pect van de Portugese samenleving en
haar lange en boeiende geschiedenis.
Wie Lissabon kent van de laatste jaren
van het Salazar-regime en van de bewo
gen en vaak geromantiseerde Anjer-revo
lutie, pakweg twintig jaar geleden, hoeft
niet lang rond te stappen om te constate
ren, dat de stad enorm veranderd is. De
contouren van het winkelcentrum Amo-
reiras - een door velen verfoeide creatie
van de omstreden architect Tomas Ta-
veira, ook wel de paus van het Portugese
postmodernisme genoemd - zijn daarvan
een bewijs.
Net zoals het 'gat' in de oude centrumwijk
Chiado, dat als een gapende wond de her
innering levend houdt aan de enorme
brand van augustus 1938. Onder de bezie
lende leiding van Portugals beroemdste
architect, Alvaro Siza - in 1992 winnaar
van de Pritzker-prijs, in de architectuur
wereld zoiets als de Nobelprijs - zijn de ge
volgen van deze rampzalige brand voor
een deel uitgewist, maar allerlei procedu
res rond de eigendomsrechten hebben
verhinderd, dat dit monumentale restau
ratieproject voor het begin van 1994 vol
tooid kon worden. Verder kent Lissabon
inmiddels ook voetgangersgebieden, val
len de moderne winkels op en bruist er een
onverwacht nachtleven met restaurants
en disco's als 'Alcantara' of een prachtig
café als het 'Pavilhao Chines'.
Maar het vertrouwde Lissabon van weleer
is niet helemaal verdwenen. Het Lisboa
dus met cafés en koffiezaken, als Café Ni-
cola of A Brasileira - met het bronzen
standbeeld van Fernando Pessoa, Portu
gals vermaardste schrijver, op het terras;
het volgens J. Rentes de Carvalho mooi
ste en grootste plein van de wereld, het
Praga de Comércio; de lift van Santa Jus-
ta: de fado-huizen; het Coloseu dos Re-
creios of de trammetjes, die moeizaam
maar gestaag de zeven heuvels beklim
men, waarop Lissabon is gebouwd.
Trekpleister
Juist dit oude stadscentrum moet een van
de belangrijkste trekpleisters worden van
'Lissabon, de culturele hoofdstad van
Europa'94'. Het gedeelte tussen het Largo
do Rato en de Cais do Sodré werd al in een
vroeg stadium aangewezen voor een door
de EG zwaar gesubsidieerd restauratie
project. De 19e eeuwse gevels zijn hier her
steld en hebben frisse kleuren gekregen of
zijn voorzien van moderne 'azulejos', te
geltableaus. Hier kan men ook ontspan
nen winkelen, de antiekzaken binnenlo
pen aan de Dom Pedro of een bezoekje
wagen aan de eethuisjes, bordelen en bars
van de Rua de Sao Paolu.
Een groot deel van het verder bescheiden
budget van Lisboa'94 is opgegaan aan op
knapbeurten en restauraties, die - en daar
was iedereen van overtuigd - ook hoogst
noodzakelijk waren. Vooral de musea en
concertruimten hebben hiervan geprofi
teerd, zoals het Coliseo dos Recreios, het
Museu Nacional de Arte Con tempor anea
in Chiado en de Tivoli-bioscoop. Daar
naast moet de bouw van het protserige
Culturele Centrum van Belem worden ge
noemd, een bouwwerk met veel marmer,
dat vorig jaar werd geopend en dat het
symbool van het 'cavaquisme' is gewor
den, een wat trendy begrip dat refereert
aan de centrum-rechtse premier Cavaco
Silva.
Moeizame aanloop
De voorbereidingen voor Lisboa'94 kwa
men slechts moeizaam op gang. Dat heeft
alles te maken met de voortdurende span
ningen in de Portugese politiek, waarvan
de belangrijkste tegenpolen dezelfde pre
mier Cavaco Silva en de socialistische
president Maria Soares zijn. Twee jaar
duurden deze problemen en op een gege
ven moment waren er zelfs twee commis
sies bezig met 'Lissabon culturele hoofd
stad'. De oplossing viel in oktober 1992
met de benoeming van de voormalige se
cretaris-generaal van de Socialistische
Partij, ex-minister van financiën en ex-
gouverneur van de Bank van Portugal. Vi
tor Constancio tot voorzitter van het orga
nisatiecomité.
De vertragingen, die waren opgetreden,
waren er tevens de oorzaak van dat pas
enige weken geleden het 'definitieve' pro
gramma kon worden vrijgegeven. Als uit
gangspunt was een gedachte van Pessoa
genomen, dat Lissabon een ontmoetings
plaats voor culturen is. Niet alleen de Eu
ropese culturen, maar alle culturen, waar
mee de geschiedenis van Portugal zo
nauw verboden is. Dus Latijns-Amerika.
Afrika en het Verre Oosten; culturen, die
op de Portugese hoofdstad nadrukkelijk
een stempel hebben gedrukt.
Opera's
Het Klooster van Hieronymos in Lissabon.
Volgens Theda van Royen. reeds vele ja
ren als cultureel attaché verbonden aan
de Nederlandse ambassade van Lissabon,
heeft het organisatiecomité bewust geko
zen voor dé inschatting, dat Lisboa'94
geen massa's culturele toeristen uit de
rest van Europa zal trekken. „Gezien de
ervaringen van Madrid en Antwerpen is
dat reeel. Lissabon heeft gekozen voor het
uitgangspunt, dat de stad de gewone toe
risten iets meer wil bieden dan normaal
Maar misschien nog belangrijker is, dat
Lisboa'94 de Portugezen erop wil wijzen,
dat ook zij deel uitmaken van een groter
geheel: de EG, de Europese cultuur, die
tot nu toe slechts bij mondjesmaat hier
vertegenwoordigd was."
Een van de beste bewijzen van die con
frontatie met het Europese culturele erf
goed is de grote aandacht, die de klassieke
muziek gaat krijgen; iets wat de organi
satoren het verwijt heeft opgeleverd, dat
het programma elitair zou zijn. Twaalf be
roemde orkesten en opera's zullen er in
het Coliseo en het Sao Carlos Theater te
zien en te horen zijn. De opera's hebben
bekende mythologische figuren tot hoofd
persoon, zoals 'Faust'. 'Orfeus en Eury-
dice', 'Don Giovanni', 'Tristan en Isolde',
'O Caso Makropoulos' en de Zweedse ope
ra 'Ett Drompsel', allemaal produkties
overigens, die uit het buitenland zijn ge
haald.
Daar tegenover staat de bijzondere
plaats, die de fado in het programma in
neemt. Fado is typisch Portugese muziek,
ontstaan uit de 'lundum', de zang en dans
van de Angolese negerslaven, die door de
Portugezen naar Brazilië werden ge
bracht. Het zijn liederen, begeleid door
een 'guitarra' met twaalf snaren en een
'violao'. zoals de Spaanse gitaar genoemd
wordt Maar de fado is vooral de muzikale
vertolking van de 'saudade'. een gevoel
van heimwee, de hang naar iets wat is ge
weest en nooit zal terugkomen. Roman
tiek in de meest oorspronkelijke vorm. die
zich in dat opzicht laat vergelijken met de
Amerikaanse 'blues' of de Spaanse 'fla
menco'.
Fado was vooral in de achttiende en ne
gentiende eeuw zeer populair en in de Sa-
lazar-tijd bracht de 'koningin van de fado',
Amalia Rodrigues het tot wereldfaam. Na
de Anjer-revolutie verdween de fado - en
dus ook Rodrigues - naar de achtergrond,
waarschijnlijk, omdat 'de stem van Portu
gal' of de 'Portugese Edith Piaf. zoals Ro
drigues ook werd genoemd, nadrukkelijk
tn verband werd gebracht met de persoon
van dictator Salazar. Veel Fado-huizen
moesten de afgelopen jaren wegens ge
brek aan belangstelling sluiten.
Maar juist Lisboa'94 moet de 'opstanding'
van de fado worden Fado-huizen - er zijn
er nog een twintigtal in Lissabon - hebben
van de overheid een bedrag van 10.000
contos gekregen om te investeren in hun
inrichting, een geluidsinstallatie en in ta
lentrijkejongeren. Een uitdaging voor een
nieuwe generatie fado-artiesten, zoals de
Portugees-Catalaanse zangeres Misia.
Jeroen Bosch
Aan tentoonstellingen zal Lissabon dit
jaar geen gebrek hebben. Een van de
hoogtepunten moet 'Lisboa Subterranea'
worden, in het Archeologisch Museum,
een vleugel van het beroemde Mosteiro
dos Jeronimos. oftewel het Klooster van
Santa Maria de Belem. Deze tenstoonstel-
ling beslaat de geschiedenis van de Portu
gese hoofdstad van de prehistorie tot en
met de brand van 1755, die grote delen van
de toenmalige stad verwoestte In de Jar-
din de Tabaco staat voor april de tentoon
stelling 'De Kleur van de Revolutie' ge
programmeerd, met beeldmateriaal over
de Anjer-revolutie van 25 april 1974. En
het Etnologisch Museum toont een over
zicht van Angolese en Mocambiquaanse
beeldende kunst.
De topattractie moet echter de tenstoon-
stelling 'De Verzoeking van de Heilige An-
tonius' worden, naar het beroemde drie
luik van Jeroen iHieronymus) Bosch, in
het Museu Nacional de Arte Antiga, dat
vanaf mei tot en met september te zien zal
zijn. Het is een tentoonstelling gewijd aan
de surrealistische kunst met werken van
Arcimboldo, Dali, Goya, Rousseau, Pica-
bia en Magritte.
Een belangrijke bijdrage mag tenslotte
niet ongenoemd blijven. Het organisatie
comité Lisboa'94 heeft de Duitse cineast
Wim Wenders opdracht gegeven een film
te maken over de Portugese hoofdstad,
maar het is onwaarschijnlijk, dat dezererin
zal slagen het project op tijd af te hebben.
De film moet het hoogtepunt worden van
een festival, dat alle bekende films laat
zien die Lissabon tot onderwerp hebben of
er gemaakt zijn. Van Casablanca dus tot
en met 'De witte Stad' van Wenders.
Nederland
Het Nederlandse element in Lisboa'94 is
beperkt, maar noemenswaardig. Theda
van Royen: „Vergeleken met landen als
Duitsland, Frankrijk en Groot Brittannie,
die veel meer overheidsgelden in hun bui
tenlandse cultuurprojecten kunnen ste
ken, is het voor ons een beetje behelpen.
Maar het Concertgebouw Orkest komt op
8 april naar Lissabon en het Nationale
Ballet op 3.4 en 5 november. Daarnaast zal
de overzichtstentoonstelling van World
Press Photo te zien zijn, de reizende ten
toonstelling over Anne Frank en een ge
wijd aan Nederlandse grafiek, getiteld
Dutch Graphic Design in the Nether
lands. A Century."
Misschien wel de belangrijkste Neder
landse bijdrage wordt gevormd door een
tentoonstelling rond de 17e eeuwse Am
sterdammer Van der Kloet, een initiatief
van het Amsterdams Historisch Museum
en speciaal voor Lisboa'94 gemaakt „Van
der Kloet maakte ooit een tegeltableau,
dat in Portugal terecht kwam en pas eind
vorige eeuw weer naar Nederland terug
keerde. Sinds twee jaar is het in het bezit
van het Amsterdams Historisch Museum
Het bijzondere is. dat Van der Kloet werk
te op de Portugese manier, wat wil zeggen
niet met één afbeelding per tegel, maar
met verschillende tegels die samen een
motief vormen", aldus Van Royen.
Ruud de Wit
Vier Oscars won Oliver Stone in 1987 met
'Platoon', waarin hij de trauma's van zich
had afgefilmd die hij als soldaat in de Vietnam-
oorlog had opgelopen. Twee Oscars won
dezelfde regisseur in 1990 met 'Born On The
Fourth Of July', het relaas van de soldaat die
invalide naar huis kwam om te ervaren hoe
veteranen als oud vuil behandeld werden en
die zich opwierp als voorvechter van de
vredesbeweging. Geen enkele Oscar lijkt thans
waarschijnlijk voor Heaven And Earth, de
film waarmee Stone ter afsluiting van zijn
triptiek de Vietnamese keerzijde van de
medaille behandelt.
Het streven was nobel en eigenlijk on
ontkoombaar. In twee films had de
cineast betoogd dat de Amerikaanse in
menging in het Vietnamese conflict mis
plaatst was geweest. Maar eveneens twee
keer had hij een argeloze Amerikaanse
soldaat als centraal slachtoffer opge
voerd. Die van 'Platoon' werd psychisch,
die van 'Born On The Fourth Of July' psy
chisch én fysiek geknakt. Maar de groot
ste ellende en de meeste doden van die
oorlog waren terecht gekomen bij de Viet-
namezen en die waren in Stones films ano
niem gebleven.
Dat verzuim dacht de filmer goed te kun
nen maken toen hij geconfronteerd werd
met twee autobiografische boeken van Le
Ly Hayslip: 'When Heaven And Earth
Changed Places' en 'Child Of War, Woman
Of Peace'. Samen vormen ze het relaas
van de Vietnamese boerendochter Phung
ri Le Ly gedurende 25 jaar van kwellingen
en vernederingen.
De lijdensweg begint in de jaren vijftig als
tijdens de onafhankelijkheidssoorlog te
gen de Fransen het dorpje Ky La in vlam
men opgaat en de rijstvelden worden ver
nietigd. Tien jaar later verkeert kapitalis
tisch Zuid-Vietnam in burgeroorlog met
door Noord-Vietnam gesteunde commu
nisten. Het meisje Le Ly wordt verdacht
van communistische sympathieën, ge
vangen genomen en gemarteld. Wanneer
zij eerder vrij komt dan andere gedeti
neerden haar moeder heeft iemand om
gekocht wordt Le Ly verdacht van ver
raad en door dorpsjongeren verkracht. Ze
vlucht voor de schande, naar Saigon, om
er te gaan werken als dienstmeisje. Ame
rika mengt zich in de oorlog.
Le Ly wordt door haar werkgever verleid,
bezwangerd en verstoten. Ze probeert iets
te verdienen met straathandel en - als de
nood hoog is prostitutie. Ze krijgt iets
met een Amerikaanse sergeant die vrien
delijker is dan al die anderen die alleen
maar 'boem-boem' willen. Als Saigon valt.
weet deze sergeant Butler haar bijtijds op
een vliegtuig te krijgen.
De droom in de States duurt kort. Racis
me viert er hoogtij, sergeant Butler blijkt
tot aan zijn nek in de schulden te zitten.
Het blijkt dat hij bovendien voor andere
Vietnamezen niet zo aardig is geweest als
voor Le Ly. Hij maakte deel uit van een
speciale eenheid die sadistische sluip
moorden uitvoerde onder burgers. Hij
raakt depressief, aan de drank, agressief
en verandert in Le Ly's nieuwe nachtmer
rie. Uiteindelijk pleegt hij zelfmoord
Een jaar of vijftien later keert de vrouw -
inmiddels succesvol geworden in zaken -
terug naar Vietnam. Alle vreugde van
wege het weerzien verkeert in verdriet als
ze achterhaalt wat een oeverloze treurnis
haar bloedverwanten nog hebben meege
maakt na de oorlog.
Exotisch
Een dergelijke litanie van rampspoed is
zwaai- te verteren als het niet meer wordt
dan een litanie van rampspoed. Als je
geen enkel andere reactie geven kunt dan:
'Goh, wat erg allemaal'. Le Ly, zoals ze ge
speeld wordt door Hiep Thi Le (Tommy
Lee Jones is sergeant Butler), blijft een
lief, onschuldig en dapper meisje dat na
elke val en vernedering overeind krabbelt.
Meer persoonlijke karaktertrekken blij
ven onderbelicht, waardoor haar lotgeval
len je weinig raken.
Stone heeft, zich onvoldoende gereali
seerd dat hij Heaven And Earth niet kon
maken zoals zijn twee vorige Vietnam-
films. De eerste keer met Charlie Sheen en
de tweede keer met Tom Cruise kon Stone
jonge soldaten opvoeren met een mini
mum aan aanvullende informatie. Hun
antecedenten waren - zeker voor het
Amerikaanse publiek - immers feilloos in
te vullen: de eenvoudige milieus waar ze
vandaan kwamen, jongensachtige zucht
naar avontuur, vage trots Vietnam te wil
len bevrijden zoals hun vaders Europa
hadden bevrijd, ergernis over hippies die
tegen de oorlog protesteerden. Finesses
van karakters en emoties werden gelegd
via de brieven naar huis. de conversatie
met de maten en de muziek waar ze naar
luisterden. Wat Sheen of Cruise over
kwam, was door het publiek na te voelen
alsof het een buurjongen overkwam.
Voor het publiek van Heaven And Earth
echter is vrijwel alles exotisch en myste
rieus. Om ons voeling te laten krijgen met
Le Ly's wereld, is Stone genoodzaakt
boeddhisme uit te leggen, de Vietnamese
historie toe te lichten, de lokale gebruiken
en opvattingen te plaatsen. En dan moest
er nog een karakter worden opgebouwd.
Stone heeft daar allemaal onvoldoende
gelegenheid voor in de 140 minuten dat
met vliegende haast de historische ge
beurtenissen plus Le Ly's martelgang af
gewikkeld dienden te worden. Te veel
hooi. Het gevolg is datje plat tegen de bui
tenkanten aan blijft kijken.
Dat Oliver Stone dit - te laat ook zelf
heeft beseft, maakt zijn film binnen tien
minuten voelbaar. Wat je dan al gehoord
hebt aan paukenslagen op de geluidsband
en gezien hebt aan razende montages van
hyperkorte shotjes, flash forwards, gra
tuite mixages van zwart-wit en kleur, het
verraadt de hand van een regisseur met
weinig zelfvertrouwen. Wat aan diepte on
bereikbaar is, moet met dynamiek gecom
penseerd worden. Die nerveuze en verwar
rende stijl er komen op zeker moment
ook nog flash backs bij - blijft de hele film
duren. Een overdosis aan trucs om drama
op te poken dat eigenlijk steeds pijnlijker
afwezig blijft. Drama en ellende, dat is niet
hetzelfde.
Pieter van Lierop
Heaven and earth, te zien in Alhambra Vlissin-
gen
Scene uit Heaven And Earth van Oliver Stone. foto Wamer Bros
Standbeeld van Markies de Pombal, die Lissabon in de 18e eeuw na een aardbeving streng planmatig liet herbouwen.