Aladdin is een echte musical
Bibberaties voor de oerkracht
In China stond
de tijd stil
Disney
scoort
Linda
van Dyck
kunst cultuur
27
VRIJDAG 26 NOVEMBER 1993
Video-spelletjes, knuffels,
maar ook een veiling van
(Originele 'cels' (voor een
^tekenfilm gebruikte
tekeningen) bij het deftige
iSotheby in Londen; de nieuwe
jpisney-film Aladdin moet niet
jjalleen via de kassa's van de
:ibioscopen veel geld gaan
jopbrengen. Er zit meer handel
tin, 'merchandise'.
- v'
Hel pientere zwervertje Aladdin met het aapje Abu en het vliegend tapijt.
foto Walt Disney Pictures
De naam 'Disney' wordt in Eu
ropa vrijwel uitsluitend nog
geassocieerd met de zakelijke mis
kleun 'Euro Disney', het pretpark
bij Parijs waarmee de Amerikanen
het Europese publiek dachten te
veroveren. Maar 'Euro Disney' be
tekent allerminst het einde van de
65 jaar geleden met de creatie van
Mickey Mouse gegrondveste
dynastie. Een van de oudste en ja
ren lang ook dorre 'Disney'-tak-
ken. die van de tekenfilm, bloeit
sinds het uitbrengen van De kleine
zeemeermin in 1989 als nooit tevo
ren. Belle en het Beest werd in 1991
het volgende kassucces en nu
dient zich het nieuwste aan: Alad
din.
De man die Disney zo succesvol
'reanimeerde' heet Jeffrey Katzen-
berg, een begin-veertiger over wie
wordt verteld dat hij aan twee uur
slaap per etmaal genoeg heeft.
„Hai, ik ben Jeffrey", stelt de inder
daad energiek ogende, in spijker
pak gestoken Katzenberg zich
voor tijdens een persbijeenkomst
in... Euro Disney.
Over hem wordt nog meer verteld:
bijvoorbeeld dat hij helemaal niet
van animatiefilms zou houden.
Hoe vindt hij het. dat Disney in
middels grotere winsten boekt met
films dan met de (Amerikaanse)
pretparken? „Gelukzalig", ant
woordt hij grinnikend. Serieuzer
reageert hij op de vraag, hoe het
succes is te verklaren.
Verliefd
„Ik weet het niet. Volgens mij is
niemand een goede observator van
zichzelf. Wij vormen nu het middel
punt van succes, maar ik heb echt
geen duidelijk perspectief. Ik weet
alleen maar dat we ervan genieten.
We zijn dol op film. Ik heb altijd
van film gehouden. En ik ben hele
maal verliefd geworden op anima
tiefilms, Daar houd ik nog het
meest van. Ik doe dit werk nu zo'n
twintig jaar en het wordt steeds
opwindender, uitdagender en leu
ker. En ik heb geleerd datje steeds
nieuwe dingen moet aanpakken en
steeds nieuwe wegen moet zoeken
om creatief en betrokken te blij
ven."
„In dat opzicht is het geen toeval
ligheid dat zich bij Disney veran
deringen voordoen. Veranderin
gen zijn goed. zelfs al pakken ze
soms verkeerd uit. Wij zijn altijd
aan het zwemmen, altijd op weg
naar het volgende project. Dat is in
essentie waar het bij elke creatieve
onderneming om draait, zeker in
de filmwereld. Dat is alles wat ik
vandaag aan filosofie heb te bie
den."
Geest
Aladdin biedt top-amusement
voor jong en oud. Met verbluffende
effecten, humor en veel muziek
vertelt de film het verhaal van het
pientere zwervertje Aladdin, dat in
het (mythische Arabische rijk
Agrabah met de hulp van een uit
een oude olielamp bevrijde geest
weet door te dringen tot het hof
van de Sultan en vooral ook tot het
hart van prinses Jasmine. Zijn bo
ze rivaal, is grootvizier Jafar. Die
lijkt al het broze geluk in de kiem
te zullen smoren, maar behalve
door de geest wordt Aladdin ook
nog geholpen door het aapje Abu
en een vliegend taptijtje.
Wat Katzenberg fascinerend vindt
van het animatiefilmbedrijf is het
feit, dat een film als Aladdin door
zo'n 600 individuen wordt ge
maakt. „Het gaat niet om één film
maker die een idee heeft en men
sen om zich heen verzamelt om dat
ene idee te verwezenlijken. Bij te
kenfilms gaat het om een geza
menlijk idee dat door 600 mensen
wordt gedeeld. Die mensen wor
den wel geleid door een stuk of
twintig coördinatoren, maar het
gaat om één gezamenlijk idee; ie
dereen moet naar dat ene doel toe
werken."
Volgens Katzenberg ging het lan
ge tijd niet goed met de tekenfilm
divisie van Disney, omdat de musi
caltraditie was losgeslaten. „Wij
hebben simpelweg de oude draad
weer opgepakt. Walt Disney was in
wezen èen maker van musicals. Wij
zijn ook weer musicals gaan ma
ken."
Beproefd duo
Voor de muziek van Aladdin werd
een beproefd duo gecontracteerd,
componist Alan Menken en tekst
dichter Howard Ashman. Zij werk
ten al samen voor Roger Cormans
Little Shop of Horrors en de Dis-
ney-produkties De kleine zeemeer
min en Belle en het Beest. Tijdens
het maken van Aladdin kwam aan
hun samenwerking een abrupt
eind door het overlijden van Ash
man in maart 1991. Zijn opvolger
werd Tim Rice, die vooral bekend
is .van de songteksten die hij
schreef voor Jesus Christ Super
star en Evita.
Alan Menken zegt een moeilijke
tijd te hebben doorgemaakt. Be
halve Ashman verloor hij nog twee
tekstdichters met wie hij nauw sa
menwerkte. „Ze zijn alledrie aan
AIDS overleden. Ik had emotio
neel heel wat te verwerken. Maar
wat het componeren op zich be
treft: ik ben het gewend om steeds
met andere mensen te werken. En
met Tim Rice is het heel prettig sa
menwerken. We moesten alleen
even zien uit te vissen, hoe we de
zaak gingen aanpakken. Howard
nam het liefst zelf de teugels in
handen. Hij creëerde de karakters
en stuurde het verhaal. Nu moest
ik eerst de muziek gaan schrijven,
titels voor de songs suggereren en
ideeën voor de teksten aandragen.
Tim ging daar dan mee aan de slag
en wat hij me terugstuurde was ge
heid prachtig."
Bij het componeren van liedjes
zegt Menken zich meer door het
verhaal van een film dan door de
beelden te laten inspireren. „Als
het goed is vertelt de muziek op
haar eigen manier een verhaal. Al
leen dan zal de muziek ook beklij
ven. Aladdin is een schoffie van de
straat. Daar kun je dan wel leuk
een 'rap' voor bedenken, maar over
een jaar of tien is dat gedateerd.
Het zou hoogstens kunnen als
Aladdin met een Arabische versie
van een 'ghetto-blaster' in de film
rond zou lopen, maar aangezien
dat niet het geval is, moetje zulke
geintjes ook niet uithalen."
Duet
Eén hit hééft de sound-track van
Aladdin in de Verenigde Staten al
Elk half uur dringt de klok van de
Westertoren de woonkamer van
Linda van D.vck binnen. Het is het
geluid van Anne Frank, het signaal van
een abrupt bekort leven. Wat 50 jaar
geleden voor een jong meisje de klank
van de buitenwereld was, is nu de
alledaagse regelmaat van Linda van
Dyck. De actrice die met voorstellingen
als Agnes van God en Nacht moeder
zoveel mensen in het hart wist te
raken, keert na een pauze van drie jaar
terug in het theater. Ze doet dat met
Duet for one van Tom Kempinski, een
voorstelling over sterfelijkheid, over
een jong leven op tijdrantsoen.
Het moederschap hield Linda
van Dyck drie seizoenen lang
uit de theaters. Maar zoontje Ja-
mie (3 jaar) is nu wel zo groot dat
hij zijn moeder vier avonden in de
week kan missen.
Linda van Dyck speelt Duet samen
met Harry van Rijthoven. De ac
trice kwam zelf met het idee om
een Nederlandse versie van Duet
for one op de planken te brengen.
„Ik zag het stuk jaren geleden bij
de première in Londen met Fran
ces de la Tour en Alan Bates. Dat
was heel indrukwekkend. Ik vond
het een goed geschreven stuk en
vooral het gegeven was interes
sant. Het verhaal is ontleend aan
het leven van de celliste Jacque
line du Pré, die in de jaren '70 we
reldroem vergaarde en toen bleek
te lijden aan multiple sclerose.
Maar Duet is geen documentaire.
Het thema is groter dan het leven
zelf. het onttrekt zich aan dat- ene
geval. Sterker nog: het is een meta
foor voor het breekpunt in een
mensenleven, voor dat moment
waarop een mens zich afvraagt wat
er van hem overblijft als hij alle
hulpstukken, zoals talent en car
rière. kwijt is. Bèn je dan nog wel
iemand, vind je jezelf dan nog wpl
de moeite waard0 Het stuk dringt
door tot de kern van de zaak."
Aids
„Het voorbeeld van die beroemde
celliste is natuurlijk heel extreem.
Midden in een prachtige carrière
wordt haar nu juist dat van God
gegeven talent afgepakt. Maar ie
Linda van Dyck met Harry van Rijthoven in Duet.
kunt het net zo goed associëren
met jonge jongens die in de bloei
van hun leven aids krijgen. En het
gekke is dat alle mensen, of ze nu
man of vrouw, jong of oud zijn, in
dit stuk een moment van de waar
heid over zichzelf kunnen herken
nen. Duet laatje nadenken over je
zelf. dat heeft niets met die celliste
en haar ziekte te maken.
„Achter de essentie van het be
staan zal ik wel nooit komen, maar
je kunt toch op zijn minst eens na
denken over wat jij hef belangrijk
ste vindt. Het zijn of het niet-zijn.
daar komt het eigenlijk toch wel
op neer. Dat is al eens eerder ge
zegd en volgens mij had Shakes
peare het ook niet helemaal van
zichzelf. Dit stuk gaat voor mij niet
over de beslissing om al dan niet
verder te leven. Het gaat over de
kwaliteit van het leven, over een
ingedikte manier van leven."
Met Duet onderstreept Linda van
Dyck haar voorkeur voor emotie.
Na Agnes van God en Nacht moe
der is Duet wederom een heftige
voorstelling. Maar deze drie stuk
ken hebben meer gemeen. „Aller
eerst een modern, hard soort hu
mor. Bovendien zit in die stukken
een controverse tussen denken en
voelen. De toeschouwer wordt
heen en weer geslingerd tussen de
personages. Beide partijen hebben
hun gelijk en dus is er geen gelijk.'
Nóg een overeenkomst: bij ver
keerd gebruik zou de voorstelling
heel gemakkelijk een tranentrek
ker worden. Maar steeds weer be
waart Linda van Dyck gepaste af
stand. houdt ze zich met een haast
nuchtere toon het melodrama van
het lijf. Hoe krijgt ze dat in een van
emoties kolkende voorstelling
voor elkaar?
„Dat gevaar loopt elk stevig dra
ma. Hamlet heeft ook alle ingre
diënten in zich om een slijmbal te
worden. De filmversies die ik van
Agjies van God. Nacht moeder en
Duet heb gezien, zijn veel softer
dan wat wij ervan hebben ge
maakt. Dat zal met de eisen van de
Amerikaanse filmindustrie te ma
ken hebben, maar ook met mijn ei
gen smaak. Onze voorstellingen
waren hard. die deelden echt een
dreun uit. Daar zat een veel scher
per soort humor in. Hoe harder en
confronterender je de dingen voor
stelt, des te meer kun je je ertegen
afzetten."
„Ik heb een hekel aan een softe be
nadering van gevoelens. Maar ik
opgeleverd: A whole new world'
van Menken en Rice, een roman
tisch duet in de film vertolkt door
Lea Salonga en Brad Kane en bij
de aftiteling door Regina Belle en
Peabo Bryson.
Het sterkste element van de film is
de geest. 'Genie' in de Amerikaan
se versie. De acteur Robin Wil
liams gaf er zijn stem aan. Al im
proviserend droeg hij zoveel vond
sten aan. parodieën van filmster
ren - van Arnold Schwarzenegger
tot Jack Nicholson - en van televi
siepersoonlijkheden - van Ed Sul
livan tot Arsenio Hall - dat de te
kenaars voor aanvullend mate
riaal moesten zorgen. Deze koste
lijke uitbarsting van creativiteit
houdt tevens een beperking in van
de eeuwigheidswaarde en univer
saliteit van Aladdin. Want wie kan
later nog al die persiflages plaat
sen en hoe verwerk je ze in de na-
synchronisatie, die Aladdin in vrij
wel elke taal ter wereld krijgt?
In de Nederlandse versie weet ac
teur Pierre Bokma. geregisseerd
door Arnold Gelderman. de geest
hoogst amusant te vertolken.
Maar wie Williams als 'Genie' heeft
gehoord, weet dat dit de enige ech
te en absoluut onnavolgbare geest
is. De kinderen, voor wie de film in
de eerste plaats is bedoeld, zullen
over dit soort detailkritiek overi
gens hun schouders ophalen. Alad
din is immers 'tof!
Rijk van Rotterdam
Aladdin, te zien in Alhambra Vlissin-
gen, Grand Theater Goes, De Koning
Hulst, Luxor Terneuzen, Cmemactueel
en Roxy Bergen op Zoom.
houd enorm van emoties, want
daar bestaan wij uit. Als ik zelf toe
schouwer ben. móet er ook iets met.
me gebeuren. Desnoods wil ik wel
kwaad worden, maar het mag niet
zinloos zijn. Ik geloof in die dreun.
Daarvoor gaan mensen naar het
theater. Ik doe dolgraag televisie
en film, maar dat is statisch en her
haalbaar. Theater is telkens alleen
maai- voor die mensen. Alleen voor
hun laat je je tranen rollen, laatje
je binnenkrijs horen. Het zal nooit
meer zo wezen als die avond in Em-
men."
Met haai- emotionele, confronte
rende theater maakt Linda van
Dyck wel wat los bij haar publiek.
Zo werd ze eens aangesproken
door een man in een restaurant.
Het was in de tijd dat Linda Nacht
moeder speelde, een toneelstuk
over een jonge vrouw die haar zelt-
moord bij haar moeder aankon
digt. „Die man vraagt: 'Mag ik je
een drankje aanbieden. Want, het
klinkt misschien wat pathetisch,
maai-je hebt mijn leven gered'. Het
bleek dat hij en zijn vriendin had
den besloten om er samen een eind
aan te maken. Maar ze hadden af
gesproken om eerst de voorstelling
te zien. En doordat ik 'het' daar
deed op dat podium, leende hij nog
weer wat tijd. Hij had het gevoel
gekregen dat ik voor hem zelf
moord had gepleegd, dat hij nog
wat respijt had. En uiteindelijk
heeft hij het helemaal niet gedaan.
Toen het gesprek was afgelopen
vroeg ik: hoe is het nu met je vrien
din? Ja, zegt 'ie, zij heeft diezelfde
avond zelfmoord gepleegd."
„De volgende dag moest ik weer
Nacht moeder spelen. Bibberend
ben ik op gegaan. Over mijn hele
lijf had ik de shakes, wat ik anders
nooit heb. Het was nauwelijks te
bevatten, plotseling werd ik me be
wust van wat ik daar stond te
doen. Dit waren de bibberaties
voor de oerkracht van het theater.
Dan begrijp je waarom mensen el
kaar al sinds de vroegste tijden iets
voorspelen. Het theater als bezwe
rende handeling. Aan het eind van
de 20-ste eeuw zijn we nog steeds
onderhevig aan oersymbolen en
instincten."
Dirk Willem Rosie
Duet met Linda van Dyck. vandaag
i vrijdagi 20 uur in het Zuidlandthcatcr
in Terneuzen. uoensdag 22 dec. om 20
ut in de Stadsschoujvburg van Middel
burg.
Eleanor Frances Baltimore (1904) en
Jean Fritz (1915) groeiden als
kinderen van Amerikaanse ouders op
in China. Allebei hebben ze later over
die periode geschreven. De een als was
ze een Chinese, de ander van op grote
afstand en dat in elk opzicht.
De in Shanghai geboren Elea
nor Frances Lattimore ver
huisde als tiener naar Amerika
waar ze in 1931 debuteerde met
Little Pear. De verhalenbundel
over een klein Chinees jongetje
wordt met de tussen 1934 en 1976
verschenen vervolgdelen Little
Pear and hi- Friends, Little Pear
and the Rabbits en More about
Little Pear nu tot de klassiekers
van de jeugdliteratuur gerekend.
Little Pear heet bij ons Kleine
Sjang. Hij kreeg zijn naam van Cla
ra Asscher-Pinkhof en haar verta
lingen van de eerste drie boeken
over hem hebben tot in de jaren
tachtig stand gehouden. Op wat
kleinigheden na hebben ze zelfs
vandaag de dag nauwelijks van de
tijd geleden. De afschrikwekkend
ouderwetse typografie die tot in de
laatste uitgave ('Het grote boek
van Kleine Sjang', Omnibus 1981)
gehandhaafd bleef, leek echter
nergens naar, en omdat bovendien
de schrijfster zelf haar eigen tekst
in de jaren zestig nog eens kritisch
bekeken had, heeft men bij uitge
verij Leopold waarschijnlijk van
de nood een deugd gemaakt door
Selma Noord aan een nieuwe ver
taling te zetten.
In 1991 leverde ze Kleine Sjang en
Kleine Sjang en zijn Vriendjes af.
Deze zomer kwam daar Kleine
Sjang en zijn konijntjes bij en vol
gend jaar verschijnt het niet eerder
in het Nederlands vertaalde Kleine
Sjang schrijft zijn naam.
De verhalen over Kleine Sjang zijn
gebaseerd op jeugdherinneringen
van de schrijfster en spelen zich af
in een klein, stofkleurig dorpje er
gens op het platteland van China.
Rond 1920 volgens de uitgever,
maar erg aannemelijk kan dat niet
zijn. De tijd is er al veel eerder stil
blijven staan. Alles draait om de
natuur, de seizoenen, het werk op
het land en vriendschappelijke
verhoudingen tussen mensen. Ner
gens blijkt ook maar iets van de
anarchie die het Chinese platte
land na de revolutie van 1912 ja
renlang in haar greep hield.
Misschien is juist dat mogelijk wat
geromantiseerde decor de belang
rijkste reden waarom de boeken
van Kleine Sjang nog door kinde
ren van nu gewaardeerd kunnen
worden. Het moet heerlijk zijn te
kunnen lezen over een- tijd waarin
nog geen briesje de rust verstoort.
En als je daarbij ook nog het
vriendje mag zijn van een kostelijk
ventje, dat zich van geen kwaad
bewust ongecompliceerd stout is.
dan weet je van geluk niet hoe je
het hebt.
Eerlijk
Jean Fritz had meer dan een halve
eeuw nodig om over haar jeugd in
China te kunnen schrijven: Aan de
verkeerde kant van de aarde is het
verhaal zoals ze zich dat herinnert,
Het is. zegt ze. niet allemaal waar
gebeurd, maar voelt het wel zo,
want de mensen in het boek be
staan echt, de feiten kloppen en de
emoties die tijdens het schrijven
bij haar kwamen bovendrijven zijn
eerlijk.
Haar verhaal begint in oktober
1925. Ze is dan tien en zo Ameri
kaans als maar kan. Ze weet dat ze
zich in haar geboorteland China
nooit thuis zal voelen, maar beseft
ook dat ze pas door-en-door Ameri
kaans kan zijn als ze over twee jaar
op de boerderij van haar oma in
West-Virginia woont. Tot zolang
moet ze het in Hankou (Hangzhou)
zien uit te zingen. De industriestad
aan de Yangtse is dan al het cen
trum van sociale ontevredenheid,
rellen en stakingen. Gedwongen
door de groeiende vreemdelingen
haat van de Chinezen geeft Jeans
vader tenslotte eerder dan ge
pland zijn werk voor de World Al
liance of Young Men's Christian
Associations (YMCA) op. om voor
het te laat is met vrouw en kind
China te verlaten.
Het onvermogen haar geboorte
land destijds als haar vaderland te
zien verhinderde de schrijfster ook
maar iets wezenlijks zichtbaar te
maken van een samenleving die
volkomen anders was dan haar ei
gen kleine wereldje toen. Daarin
was alleen ruimte voor haar tref
fend getypeerde heimwee naar het
land waar ze. nooit geweest was.
maar waar ze zo hevig naar ver
langde omdat ze er zou kunnen rol
schaatsen met zijden kousen aan.
Jan Smeekens
E. F Lattimore: Kleine Sjang. Kleine
Sjang en zijn vriendjes, Klemc Sjang en
de konijntjes mei tekeningen van de
schrijfster. Vertaling Selma Noort. Leo
pold-Amsterdam: 22,90 per deel.
Voorlezen vanaJ'Sjaar, zelf lezen vanaj
S jaar.
Jean Fritz: Aan de verkeerde kant van
de aarde. Vertaald door Molly van Gel
der: Uitgeverij Jenny de Jonge-Amster-
dam, f24,75.
vertaald
T.
T
Susan Sontag: De vulkaan-
minnaar (Anthos, 452 blz.,
ƒ49,50, vertaling Heieen ten
Holt). Nieuwe roman van Son
tag, auteur van de romans De
weldoener en Death Kit, een
verhalenbundel en tal van es
says. De vulkaanminnaar, dat
zich afspeelt aan het einde van
de achttiende eeuw. is geba
seerd op de opmerkelijke drie
hoeksverhouding tussen de
Britse ambassadeur in Napels,
zijn vrouw Emma en de zeeheld
Horatio Nelson.
Madeleine Bourdouxhe: De
vrouw van Gilles iArena. 112
blz.. 29.50. vertaling Edith
Klapwijk). Debuutroman uit
1937 van de Belgische schrijf
ster Madeleine Bourdouxhe
voor het eerst in vertaling. Het
boek. dat als inspiratiebron
diende voor Simone de Beau-
voirs roman Uitgenodigd, gaat
over de totale liefde van een
vrouw voor haar man.
David Grossman: De gram
matica van het gevoel (Con
tact, 360 blz., ƒ49,90, vertaald
door Hilde Pach). Roman uit
1991 van David Grossman
19541. een van de belangrijkste
Israëlische schrijvers van dit
moment, in vertaling. Hoofd
persoon in het boek is een elfja
rige jongerï, wiens lichaam op
houdt met groeien. -
Emily Prager: De getatoeëer
de vrouw (Wereldbibliotheek,
234 blz,, ƒ36,50, vertaling An-
ton Oomen). Roman over een
New Yorkse schrijfster die,
geobsedeerd door de hole-
caust. een kampnummer op
haar arm lat tatoeëren.
ChristiaJie Olivier: De kinde
ren van Joeaste (Arena, 234.
blz., ƒ39,50, vertaling Edith
Klapwijk). De Franse psychoa
nalytica Christiane Olivier
pleit in De kinderen van Joeas
te voor een andere verdeling
van de macht binnen het gezin
en de maatschappij en rekent
af met Freuds 'mannelijke' Oe-
dipustheorie.
Diana Maychick: Audrey
Hepburn i Luitingh-Sijthofï.
206 blz.. 29.90. vertaling Ma-
riëlla Snel). Biografie van de
filmactrice en Unicef-ambassa-
drice Audrey Hepburn, die be
gin dit jaar overleed.
