Ivo Van Hove laat ons
zijn paaseieren rapen
Het noodlot treft
verkilde mensen
Willem Nijholt ontkomt
Sniet aan Hamlet
Marlous Fluitsma
speelt Camus
:R1:
kunst cultuur
VRIJDAG 24 SEPTEMBER 1993
lagei
Voor zijn rol in De verbroken code kwam Willem Nijholt indertijd
zeven kilo aan. De baard van koning Claudius siert nu zijn gelaat,
een klein offer voor een groot stuk. Voor Hamlet, het meest gespeelde
stuk ter wereld, loopt ook een oude rot als Nijholt nog warm. „Op déze
manier is Hamlet nog nooit gespeeld. Er is niets gedaan om het de
mensen gemakkelijk te maken. Geen moderne snufjes, geen tralala, geen
hapklare brok voor een groot publiek. Shakespeare en zijn taal spelen
de hoofdrol en wij zijn allemaal heel dienstbaar aan het stuk. De
emoties en de intriges van vierhonderd jaar geleden zijn doorgetrokken
naar nu. Deze Hamlet kun je op de hoek van de straat tegen het lijf
lopen."
Bart Slagers als Hamlet in een scene met Willem Nijholt.
Willem Nijholt is terug in de boezem
van het gesubsidieerde toneel.
Drieëndertig jaar geleden is hij daar (bij
het Rotterdams Toneel, Theater en de Ne
derlandse Comedie) begonnen. Nijholt
had de pech dat hij goed kon zingen en
dansen; zijn musicalperiode Wat een pla
neet, Foxtrot) maakte hem in dit hokjes-
land lange tijd verdacht bij de grote gezel
schappen, die zich inmiddels allemaal
met kunst waren gaan bezighouden.
Nu duikt de ooit voor 'schmier-acteur' en
'danseur' uitgescholden Nijholt plotseling
op in Eindhoven, in het hol van de jonge
honden, bij het Zuidelijk Toneel. De jonge
Vlaamse regisseur Ivo Van Hove vroeg
Nijholt (59 jaar inmiddels) voor de rol van
Claudius in Hamlet van Shakespeare.
Spijt
Willem Nijholt heeft in zijn jonge jaren
Hamlet laten schieten. „Ik heb die rol
nooit geambieerd. Toen Eric Schneider de
eerste keer Hamlet speelde was ik Laertes.
Ik vond het zo'n twijfelaar. Het is héél veel
tekst en ook fysiek is de rol erg zwaar. In
die tijd kwam ik in het musicalgenre te
recht en ik dacht: ach, Hamlet is al zo vaak
gedaan. Maar daar heb ik nu spijt van. Nu
denk ik dat elke acteur de rol van Hamlet
op zijn minst voor zichzelf zou moeten
analyseren. Hamlet is de basis van elke to
neelspeler. Je wordt gedwongen de taal te
hanteren."Hamlet, de twijfelaar, weegt al
les tegen elkaar af. Shakespeare geeft met
prachtige verzen stem aan de overpein
zing, aan het niet kunnen kiezen. Boven
dien heeft Hamlet alles in zich wat de
mens door kan maken in tijden van cri
sis."
Amusement
„Er wordt onderscheid gemaakt tussen
het cerebrale theater en het amusement.
Vóór amusement trekt men zijn neus op.
terwijl ik vind dat Hamlet ook amusement
zou moeten zijn. Wij spelen het stuk inte
graal, op twee scènes na. die Shakespeare
alleen maar geschreven heeft om zijn ac
teurs terwille te zijn. Met die viereneen
half uur durende voorstelling moeten de
mensen zich amuseren, ze mogen zich in
elk geval niet vervelen."
„Er is een tijd geweest dat het begrip vak
manschap werd ontkend, dat je op de
Rietveld-academie geen echte eend
mocht tekenen. Je identiteit stond voor
op. Als je je centrum maar wist te plaatsen
op het centrum van je rol, dan was je er.
Maar ik zie nu mensen van de toneel
school komen die maai- één ding willen en
dat is: leren. Leren door de praktijk. Hoe je
voor de 120e keer een bepaalde emotie los
krijgt. De jonge mensen waar ik nu mee
werk trekken hun neus helemaal niet op
voor vakmanschap."
Qua ervaring heeft Willem Nijholt de re
gisseur van HamletIvo Van Hove, in zijn
zak. Maar Nijholt heeft diep respect voor
de Vlaming.
„Hij laat zijn acteurs zoeken, maar hij laat
ze zoeken naar wat hij wil dat ze vinden.
Het is een beetje paaseieren rapen. Ivo
heeft ze verstopt en zijn acteurs mogen lo
pen hoe ze willen, maar je moet wél bij zijn
paaseitje terecht komen. Ik deed in de
vrije sector niet aan zoektochten, daar
hadden we geen tijd voor. Dat deed ik
thuis. Mijn vriend heeft wel eens geroe
pen: oh jee. we liggen weer met zijn drieën
in bed. Dan ligt zo'n rol bij je in bed, die
blijft in je hoofd spoken tot je in slaap
valt."
Wennen
„Ik houd ervan om bij het 'zetten' van het
stuk bepaalde dingen af te spreken. Dat
was bij Ivo niet aan de orde en daar moest
ik inderdaad heel erg aan wennen. Maar
ja, ik ben zo blind voor die man, voor zijn
werk. Daarom doe ik deze Hamlet. Neem
nou zo'n Begeren onder de olmen. Wie
speelt er nu nog O'Neill? Maar Ivo heeft er
het stof vanaf geblazen en hij durft er nog
een stel koeien bij op het toneel te zetten
ook! Die waren volgens mij trouwens ook
geregisseerd. Dit tijdgebonden, Ameri
kaanse verhaal had in Brabant kunnen
spelen."
„Ivo laat niet af, hij bijt zich in je vast. Hij
heeft mij dingen laten doen waarvan ik
niet had gedacht dat ik die op mijn leeftijd
nog durfde te doen. Hij heeft me buiten
mezelf laten treden, hij heeft me open ge
scheurd. Daar heb ik de tol meteen voor
moeten betalen. Ik heb een stem van be
ton, maar bij Ivo ben ik hem kwijt ge
raakt."
„Ivo legt de klemtonen altijd goed. Hij
brengt glansmomenten aan waardoor be
grippen komen bovendrijven waar andere
regisseurs over heen zouden lezen. Met al
het uiterlijke vertoon van zijn vaste ont
werper Jan Versweyveld weet Ivo Van Ho
ve toch een voorstelling te maken die zin
dert van de subtekst."
Na de Vlaamse première in juni (dat was
ter gelegenheid van Antwerpen Culturele
Hoofdstad) kreeg de voorstelling slechte
kritieken. „Ivo Van Hove is te hard aange
pakt. De première kwam te snel, we had
den in dat moeilijke en voor de spelers
soms zelfs gevaarlijke decor nog een paar
try outs extra moeten spelen. Wij hebben
op de première niet gegeven wat we had
den moeten geven en de pers gaf ons niet
het voordeel van de twijfel,"
Dirk Willem Rosie
Zuidelijk Toneel speelt Hamlet donderdag 7 ok
tober in de Stadsschouioburg te Middelburg.
Met Bart Siegers in de titelrol en - naast Willem
Nijholt - Viviane De Muynck, Henk van Ulsen,
Loes Wouterson en Antonie Kamerling in de bij
rollen.
lustrie),
Marlous Fluitsma is een toneeldier. Zij
speelde na haar Maastrichtse
toneelopleiding sinds 1969 bij grote
gezelschappen klassieke en moderne
rollen. Toch is zij bij de doorsnee-
Nederlander vooral bekend als Helen
Helmink uit de Nederlandse soap Goede
Tijden, Slechte Tijden. Nu kan men haar
op de planken bewonderen in de door het
Haarlems Toneel geproduceerde tragedie
Het Misverstand.
Het toneelstuk Het Misverstand, ge
schreven door Albert Camus, is de
aangrijpende geschiedenis van een verlo
ren zoon. Hij keert na vele jaren terug bij
moeder en zuster, die een pension drijven.
Om zijn familie te verrassen, houdt hij zijn
identiteit geheim. Moeder en zuster ver
moorden rijke reizigers die in de herberg
overnachten. Zie hier, voldoende grond
voor een tragisch misverstand.
Nobelprijswinnaar Camus behandelt in
zijn stukken het menselijk handelen, het
hopen, lijden en strijden in een troosteloze
wereld. Zo op het oog is Het Misverstand
een treurspel met elementen of parallellen
die terug te vinden zijn in Griekse nood
lotsdrama's. Marlous Fluitsma: „Net als
in een Griekse tragedie liggen in het begin
de kaarten meteen op tafel. Twee mensen
willen weg uit een bepaalde situatie om
dat ze er niet gelukkig zijn. En ze zijn be
reid daarvoor gruwelijke dingen te doen."
Zwoegen
Het is opmerkelijk dat het Haarlems To
neel zich in deze tijd van vlotte films en
snelle media aan een klassiek stuk met
lange dialogen waagt. Een directe verhan
deling over goed en kwaad; niet absurd,
wel abstract. De voorstelling is bijna aca
demisch getoonzet door de Poolse regis
seuse Joanna Bilska. Marlous Fluitsma
over het repetitieproces: „Het was zwoe
gen maar we hebben ook veel gelachen. Ik
geloof dat je uit die ontspanning het ge
vecht met het materiaal nog het best aan
kunt."
In Haarlem werd Het Misverstand eerder
dit seizoen gespeeld in de entourage van
de kaalgeslagen Joh. Enschede-drukkerij.
Voor de toernee is er een ruim raamwerk
geconstrueerd, dat uitzicht biedt op kale
muren. Het beeld leidt nauwelijks af, zo
dat het in hoge mate aankomt 'op het ac-
teervermogen van de spelers.
Fluitsma: „Het komt er vooral op aan wat
je met de tekst doet. Je moet niet niet te
bang zijn voor de specifieke Camus-stijl.
Het is geen alledaagse spreektaal, meer
een gecomponeerd geheel. In het Frans
zijn er veel lagen met legio bijzinnen. Om
de poëzie in de vertaling te handhaven
kun je het niet naar het realisme overhe
velen of te veel versimpelen: dan verarmt
het. Toch wordt dit stuk niet als gedragen
ervaren, het houdt expressie en de woor
den klinken vanzelfsprekend. Ik ben gek
op taal, ik wil graag vechten met woorden
en zinnen. Dit stuk heeft prachtige clau
sen. Heerlijk om ze te kunnen uitspre
ken."
Fluitsma zegt dat Het Misverstand een sa
mengebalde, strakke voorstelling is ge
worden. „Je krijgt van Camus geen enkele
psychologische achtergrond. Het stuk
vertrekt vanuit de twee moordenaressen.
Het is een concreet verhaal, dat heel goed
te volgen is. Het speelt zich oorspronkelijk
op twee plaatsen af, maar Joanna heeft
het op een plek teruggebracht en er een
doorlopend geheel van gemaakt. Het is
daardoor heel spannend geworden, het
heeft elementen van een thriller."
Met een woordkeus die haar zuidelijke af
komst verraadt: „Alles in één grote teug.
Camus situeert het in een realistisch de
cor, in een echte gelagkamer. Er zit nog
een gedachte achter die strakheid. Het
heeft daardoor iets van een ritueel, van
het vieren van een mis."
Marlous Fluitsma heeft de rol van Martha,
de zuster van de man die terugkeert. Zij
speelt een vrouw die recht op een mate
rieel idee af gaat; die het gevoel heeft uit
gebannen. Zij wil woorden van liefde,
vreugde of verdriet niet meer begrijpen.
Marlous Fluitsma: „Martha is een drijven
de kracht, zij vecht nog voor een betere
toekomst. Martha trekt de moeder mee
opnieuw te doden. Beiden zijn verbitterd,
stellen zich uiteindelijk hard op. Zij dur
ven het slachtoffer ook niet aan te kijken
ren zoon
Fluitsma als de zuster en Ellen Vogel als de moeder van de verlo-
in Albert Camus' tragedie Het Misverstand. foto Jaap Pieper
of goed observeren, kunnen zich niet per
mitteren gevoelig te zijn. Als je je gevoel
toelaat, kun je niet meer doden."
Marlous staat naast Ellen Vogel, die in de
sobere voorstelling een moeder neerzet
die uiteindelijk wel gevoel toont, die hart
verscheurend opnieuw leert wat verdriet
is. Marlous Fluitsma: „Moeder heeft een
soort voorgevoel. 'Laten we hem nog niet
vanavond doden.' Maar het is de afspraak
om meteen te handelen, om uit te sluiten
dat het slachtoffer iemand ontmoet."
Verdriet
„De broer is op jonge leeftijd vertrokken.
Moeder heeft er na de dood van haar man,
uitzinnig verdriet om gehad. Maar de
dochter heeft het dubbel voor de kiezen
gekregen. Moeder is in het verdriet blijven
steken na de dood van haar man en het
vertrek van de zoon. Daardoor is de doch
ter liefde te kort gekomen. Zij heeft ook
het verlies van vader en broer moeten in
casseren. Daarom haat ze de jongen die
■«moeder het vermogen tot liefde geven ont
nam."
„Martha heeft zichzelf in een grauwe, uit
zichtloze situatie gemanouevreerd. Zij ex
plodeert bijna. Er moet iets gebeuren. De
moeder is oud en gelaten. Er is geen warm
te, geen gezelligheid; twee verkilde men
sen zijn aaneengesmeed door verdriet, te
leurstelling en een ver en vaag verlangen.
Samen hebben ze een hechte, maar gru
welijke band. Eigenlijk zouden ze moeten
afzien van hun ideaal in welstand leven
in een warm land. Ze zouden moeten pro
beren hier en nu gelukkig te worden. Maar
ze zijn vastgelopen, gefixeerd op een heilig
moeten. Zij zijn niet in staat hier levens
vreugde te bereiken. Mensen hebben vaak
die neiging: als ik dat en dat maar kan be
reiken, wat zal ik dan gelukkig zijn
Rob Bouber
Het Misverstand is 28 september te zien in De
Maagd te Bergen op Zoom en 16 oktober in het
Zuidlandtheater te Temeuzen. Verder zijn er
onder meer voorstellingen in Rotterdam (24, 25
sept.) en Den Haag (11 okt.i.
