In prentenboeken valt veel
te beleven
Tussen verering
en verguizing
Henry Miller
Tegengas tegen de
artistieke afbraak
kunst cultuur
Nieuw kamerorkest
VRIJDAG 10 SEPTEMBER 1993 21
Het zijn momenteel hectische dagen voor de 25-jarige Peter Santa.
Zondag 19 september, tijdens de slotavond van het Festival
Musica Sacra in Maastricht, presenteert hij zijn kersverse
kamerorkest, het Classical Music Company Orchestra. Bij die
gelegenheid zorgt hij bovendien voor de première van de Cantate
Una Via Cnicis. gecomponeerd door vier Italiaanse componisten,
onder wie Ennio Morricone.
Nikolaus Heidelbach schreef met Wal
meisjes doen een ongewoon ABC-boek.
Zesentwintig simpele zinnetjes die
steeds beginnen met een meisjesnaam
wijzen op de linkerpagina's vooruit naar
wat rechts op fraai gekleurde prenten te
zien zal zijn: 'Amalia eet een boterham.
Barbertje gaat uit. Christie maakt een
snoepjesval...'
Niets bijzonders, want meisjes doen zul
ke dingen. Maar deze meisjes zijn niet al
le meisjes. Amalia eet haar boterham,
terwijl vijf beesten en een nog geduldiger
jeugdboek
i r i ii i i i i i i i i 1 1 i i
blauw pionnetje haar het brood uit de
mond kijken. Waar gaat Barbertje zo
acrobatisch en prachtig opgedoft naar
toe? Waarom wacht Christie aan het
eind van haar snoepjesval met een ka-
chelpook onder de arm?
Geen van de meisjes oogt ouder dan vier
en toch hoor je bij allemaal al gerinkel
van verbrijzelde ruiten. Ze zijn misschien
geen reclame voor de vrouwenbeweging
en in elk portret is veel raadselachtigs
vooral heel onheilspellend, maar het zijn
stuk voor stuk karaktervolle tantetjes
van wie heel wat meer te verwachten valt
dan van de deugdzamer jongetjes die op
de linkerpagina's met allerlei mallotigs
de kijker proberen te verbazen.
Van raadsels lijkt in Soms op dinsdag
van David Wiesner geen sprake te zijn.
Maar al gauw zal blijken datje door de
eerste zin ('Watje in dit boek ziet. is echt
gebeurd') en de naar de natuur geschil
derde. aquarelachtige prenten op het
verkeerde been bent gezet.
's Avonds, zo rond een uur of acht, als het
donker begint te worden, raakt de hemel
boven een moeras vergeven van kikkers
op leliebladeren. De invasievloot zweeft
een dorpje binnen en verdwijnt weer als
het licPit begint te worden. Terwijl een
heer in ochtendjas voor de camera zijn
verhaal doet, een hond een achtergeble
ven blad besnuffelt en een kat angstig de
lucht in de gaten houdt, tobt een politie
agent met de vraag wat er die nacht in 's
hemelsnaam gebeurd mag zijn.
Zo naverteld zal het verhaaltje niet één
lichtgelovige kleuter uit de slaap hou
den. Maar David Wiesners verslag van de
gebeurtenissen (hij hanteert het penseel
als was het een filmcamera) is zo overtui
gend, dat zelfs nuchtere vierjarigen een
paar weken achtereen op dinsdagavond
verwachtingsvol de ogen zo lang moge
lijk open zullen willen houden.
Jan Smeekens
Kurt Baumann. Miep Diekman, Stasys Eidri-
gevieius: Treiterbijter. De Vier Windstreken,
Amsterdam, 23,50.
Nikolaus Heidelbach: Wat meisjes doen. Ver
taling Jan Kuijper; Querido. Amsterdam;
29.90.
David Wiesner: Soms op dinsdag. Vertaling
J. H. Gever: J. H Gottmer/H. J. W. Becht. Bloe-
mendaal; 27,90.
Welke musicus durft het risico
aan om in deze tijd van in
krimpingen een nieuw orkest op te
zetten? Peter Santa uit Huizen,
zoon van de Hongaarse cellist Béla
Santa, kreeg al als 3-jarige zijn eer
ste viool en wilde niets liever dan
violist worden. Hij woonde alle
concerten en repetities van zijn va
der bij en deed daardoor veel prak
tische ervaring op over musici en
dirigenten.
Tijdens zijn studie viool aan het
Utrechts conservatorium, voelde
Santa zich toch ook erg aangetrok
ken tot het vak van dirigent: „Ik
heb veel goede en veel slechte diri
genten meegemaakt, maar ik ken
de in Nederland niemand die echt
tot mijn verbeelding sprak en bij
wie ik het vak zou willen leren.''
Zijn ervaring heeft hij dan ook
vooral opgedaan in het buiten
land. Hij sleepte meerdere prijzen
in de wacht, waaronder op 22-ja-
rige leeftijd de Eduard van Beinum-
prijs en was daarmee de jongste
die deze prijs ooit ontving. Deze
stelde hem in staat om zijn oplei
ding te vervolgen bij de Japanse
dirigent Hiroyuki Iwaki.
Tegengas
Thans kan hij zijn ideeën kwijt in
zijn eigen Classical Music Com
pany Orchestra. „Het lijkt mij een
uitdaging", vertelt Peter Santa.
„Om iets nieuws op poten te zetten
en daarmee in deze roerige tijd van
afbraak en bezuinigingen een
beetje tegengas te kunnen geven.
Ik doe het zoals ik het wil, zonder
concessies. Als ik op mijn bek ga, is
het dus mijn eigen verantwoor
ding. Bovendien heb ik het gevoel,
met alle respect voor de bestaande
ensembles, dat er tegenwoordig
veel te veel op safe gespeeld wordt
en geprobeerd wordt om op con
certen de perfecte kwaliteit van cd
opnames te evenaren, waardoor de
spontaniteit teniet gedaan wordt."
„Wij willen elk concert een eigen
unieke sfeer meegeven en in de
trant van Mengelberg van elke uit
voering iets anders maken. Niet;
zoals ik wel eens meegemaakt heb.
dat drie keer hetzelfde programma
alle keren exact gelijk klinkt. Ik
zoek meer spanning en heb nu een
groep die daarop in kan springen.
Mijn musici zijn stuk voor stuk
goede individualisten, van wie een
grote flexibiliteit verwacht kan
worden."
Zakelijk ziet Santa's opzet er vrij
eenvoudig uit. Er zijn slechts drie
managers: de Hilversummer R.
Wildevuur is zakelijk leider, gene
ral manager is C.E. van Alphen uit
Dordrecht, terwijl de artistieke lei
ding uiteraard bij Santa zelf be
rust. Vooralsnog werkt men zon
der subsidies: de inkomsten moe
ten binnenkomen via sponsors en
opdrachtgevers die het orkest voor
speciale projecten kunnen inhu
ren.
Het grootste deel van het 41 leden
tellende gezelschap heeft Santa
geworven bij de omroeporkesten.
De musici spelen in hun vrije tijd
en worden door hem per project
betaald. Santa: „Degenen die ik
gevraagd heb zeiden direct 'ja'.
Het leuke is, dat ook bekende men
sen. zoals de violisten Valentin
Zhuk en Semyon Meersen, meteen
enthousiast waren. Ik moet mijn
planning natuurlijk aanpassen
aan de omroeporkesten. Gelukkig
kan dat omdat de speelschema's al
een half jaar tevoren bekend zijn.
Hoewel ik geen officiële uitlatin
gen van de ornroep heb gehoord,
heb ik toch het gevoel dat men
bang is voor concurrentie. Onze
opzet is commercieel en muzikaal
echter anders dan bijvoorbeeld het
Radio Kamer Orkest. Wij zijn een
internationaal solistenensemble,
gespecialiseerd in de Klassieken.
In principe willen wij de barok en
moderne muziek met rust laten en
ons vooral richten op Haydn, Mo
zart, Beethoven en Schubert."
Spectaculair
Dat zijn orkest tijdens het Maas
trichtse Musica Sacra Festival de
kans krijgt om meteen al een we
reldpremière van Morricone in de
wacht te slepen, heeft hij te dan
ken aan Jos Leusink van KRO-Ra-
dio 4. Santa: „Wij hebben eerst 'ja'
gezegd en toen pas naar de proble
men gekeken, omdat wij op zoek
waren naar een spectaculaire start
van ons orkest. Een uitvoering van
weer een 'Eroica' zou immers veel
minder opzien baren."
Els Boer
KRO-Radio 4 zendt de live-opname van
het Classical Music Company Orche
stra uit op donderdag 23 september
vanaf 20.00 uur. Van de Maastrichtse
première ivorden tevens een TV-regi-
stratie en een cd-opnarne gemaakt.
Peter Santa: Elk concert een eigen sfeer. foto Ton Kastermans
Zonder er nu meteen over aan het
pamfletteren te willen slaan: veel
prentenboeken voor kinderen zijn zo suf
fig als een autoloze zondag. In Treiterbij
ter, Wat meisjes doen en Soms op dins
dag valt wel een heleboel te beleven.
Het prentenboek Treiterbijter, zoals hij
geschilderd werd door Stasys Eidrigevi-
c-ius en in versjes bezongen door Kurt
Baumann en Miep Diekman is een uitga
ve waar je anderen graag voor wilt win
nen, maar die vermoedelijk door lang
niet iedereen als een kostbaar bezit ge
koesterd zal worden. Het verhaaltje doet
nogal geforceerd aan en vertelt de treu
rige geschiedenis van een man die door
te weinig moederliefde en nooit eens 'een
knuffie' geworden is tot 'een suffie die al
les eet, kapot wil bijten.' Dat ook zijn
meisje het moet ontgelden, valt moeilij
ker te snappen: „Na zeven jaar zag hij
hen weer, maar nu ging hij gekleed als
heer. 't was op een zondag, na de kerk
en Treiterbijter zei: Da's sterk! Marieke
heeft nog steeds geen man? Dat komt er-
met zo'n vader-van! Ik mocht niet met
zijn dochter trouwen, van wie ik steeds
ben blijven houwen. Maar wraak is zoet:
Ik vreet haar op. En denk niet dat ik
daarna stop."
Het verhaal hobbelt in. vertaling op
schokdempers van inferieure kwaliteit
en loopt Stasy Eidrigevicius danig voor
de voeten. Zijn geënsceneerde 'fotoschil
derijen' van bizarre figuren die met
kwetsbare handjes een masker voor het
gezicht houden, bezitten zoveel zeg
gingskracht dat ze niet alleen tot spre
ken komen in een eigen verhaal, maar de
kijker ook lange tijd stil en aandachtig
houden.
Illustratie uil Wat meisjes doen van Nikolaus Heidelbach.
De in 1980 overleden Henry Miller blijft biografen boeien.
Twee jaar geleden wijdde Mary V. Dearborn een
biografie aan de Amerikaanse auteur, die nooit 'respectable'
wilde worden. Begin 1994 verschijnt Erica Jongs The devil at
large in vertaling onder de titel De duivel loopt los. Wie is
die bewonderde en verguisde schrijver van wereldberoemd
geworden boeken als Tropic of Cancer, Tropic of Capricorn
en de trilogie The Rosy Crucifixion (Sexus, Plexus, Nexus)?
zien gezelschap. De man die bij
aankomst in Frankrijk in 1930
geen woord Frans sprak ontwik
kelt zich tot een onderhoudend en
onvermoeibaar causeur, dié zich
met geldleningen in leven houdt.
Zijn dagen beginnen steevast met
een wandeling naar het kantoor
van American Express waar hij,
meestal tevergeefs, geldzendingen
uit zijn geboorteland hoopt af te
halen. Hij krijgt een baan bij de Pa-
rijse editie van de Chicago Tribune
waar hij drukproeven moet nale
zen en corrigeren.
Zijn leven komt in rustiger vaar
water wanneer hij zijn intrek
neemt in een studio aan de Rue
Villa Seurat, waar kunstenaars
van allerlei pluimage domicilie
houden. Het gonst er van activi
teit. Miller werkt aan een nooit vol
tooide studie over D. H. Lawrence,
The Obelisk Press brengt de ver
halenbundel Black Spring ('36) en
de roman Tropic of Capricorn ('39)
uit en Miller heeft vriendschap ge
sloten met schrijfster Anaïs Nin,
die hem stimuleert en met wie hij
een hartstochtelijke liefdesrelatie
aangaat. Zij beginnen een briefwis
seling die - in tegenstelling tot hun
liefde - tientallen jaren zal stand
houden, Henry Miller wordt lang
zaam maar zeker een vertrouwde
naam. zij het vooral op grond van
diens reputatie als 'writer of dirty
books', een stempel dat hij de rest
van zijn leven met zich meedraagt,
Terugkeer
De oorlogsdreiging in Europa
dwingt hem in 1939 terug te keren
naar zijn geboorteland. Een lange
tocht per auto door de Verenigde
Staten resulteert in het boek The
air-conditioned nightmare ('45),
een felle hekeling van de moderne
Amerikaanse samenleving. Een
curieus boek. omdat Henry Miller
waarschijnlijk veel Amerikaanser
was dan hij ooit wilde toegeven-
Volgens feministen klinken in zijn
werk onmiskenbaar de neurosen
door waarmee de moderne Ameri
kaanse man te kampen heeft. Zijn
biograaf Mary V. Dearborn be
weert dat Miller in feite een teleur
gestelde romanticus was. wiens
aangeboren ridderlijkheid ten op
zichte van vrouwen geen uitweg
kon vinden in de gangbare sek
suele mores van twintigste-eeuws
Amerika.
De ongerijmdheden in Millers be
staan komen opnieuw aan de op
pervlakte wanneer zijn werk in de
jaren zestig eindelijk in Amerika
vrijgegeven wordt. De literaire pre
tenties waarmee hij zijn boeken
schreef- hoe onevenwichtig ze vol
gens critici ook zijn - worden volle
dig overschaduwd door de reputa
tie die de bijna zeventigjarige Mil
ler nu bij het grote publiek geniet
als The Grand Old Man of Sex en
The King of Smut. Miller is be
roemd, maar als auteur van 'vieze
boeken'.
Het feminisme van de jaren zeven
tig komt voor de inmiddels hoog
bejaarde Miller zeer ongelegen. De
vrouwenbeweging nagelt hem aan
de schandpaal als een seksist en
vrouwenhater, een beschuldiging-
die de auteur diep krenkt. Wan
neer Frankrijk hem de hoge onder
scheiding Légion d'Honneur toe
kent gaan boze prostituées in Pa
rijs de straat op uit protest tegen
Millers weinig flatteuze boeksta
ving van hun métier.
Zijn werk heeft zich niettemin een
eigen, niet te onderschatten plaats
verworven. Miller was de eerste
schrijver die in zijn geschriften
seksueel actieve vrouwen liet fi
gureren, en brak daarmee radicaal
met puriteins-Victoriaanse lite
raire tradities. Zijn werk is van gro
te invloed geweest op de Beat Ge
neration en zijn stem klinkt door
in het werk van hedendaagse
schrijvers als Erica Jong.
Met literaire onderscheidingen
werd Miller karig bedeeld - wat ge
zien de sterk wisselende kwaliteit
van zijn werk niet verwondert.
Toen hij oud. rijk en beroemd was
hoopte hij ooit de Nobelprijs voor
literatuur in ontvangst te mogen
nemen. Zijn vriend voor het leven
Lawrence Durrell hielp hem spoe
dig uit de droom. „We are roaiting
for Mister Miller to become respec
table" („Wij wachten tot de heer
Miller fatsoenlijk wordt") had een
jurylid Durrell toevertrouwd.
Fatsoenlijk is Henry Valentine
Miller nooit geworden. Althans in
de ogen van fatsoensrakkers.
Jan Dirk van Scheyen
The happiest man alive, a biography oj
Henry Miller, door Mary V. Dearborn,
36Spagina's. Uitgave 1991, Touchstone-
Simon Schuster, Nero York. Prijs:
f 38,SO.
Uitgeverij De Prom brengt begin '94 on
der de titel De duivel loopt los. over
Henry Miller de vertaling uit van Erica
Jongs begin dit jaar verschenen boek
The devil at large; 334 pag., 45,-.
Henry Miller, in 1891 in Brook
lyn, New York geboren als
zoon van een alcoholische kleer
maker en een heerszuchtige moe
der, had na jaren van armoede en
strijd op pensioengerechtigde leef
tijd eindelijk de literaire roem ver
gaard waarnaar hij zo lang had ver
langd. De laatste levensjaren van
Miller - als schrijver vereerd èn
verguisd - stonden in het teken
van materiële welvaart en erken
ning. Hij was een celebrity.
Henry Miller was een vat vol tegen
strijdigheden. Net als zijn boeken
zat zijn leven vol ongerijmdheden.
Hij trok naar Parijs toen alle expa
triates al weer huiswaarts waren
gekeerd, hij publiceerde een filip
pica tegen de Amerikaanse samen
leving - The air-conditioned night
mare - toen het chauvinisme in
dat land als gevolg van de Tweede
Wereldoorlog hoogtij vierde - een
wel heel ongelukkig moment - en
hij betrok een villa in het mon
daine Pacific Palisades toen de te
gencultuur, die hem als goeroe had
geannexeerd, driftig tegen het
Amerikaanse materialisme en ka
pitalisme aanschopte.
Miller was er de man niet naar zijn
leven in goede banen te leiden. Im
pulsief en, in bepaald opzicht,
naïef als hij was, liet hij de dingen
op zich afkomen. Omzien in wrok
of spijt was hem vreemd. „I have
never regretted anything. Regret,
like guilt, is a xoaste of time",
schreef hij
Er was maar één ding dat hij met
dodelijke ernst beoefende: schrij
ven. Hij had er alles voor over om
zijn werk gedrukt te krijgen. Zijn
eerste, in Parijs geschreven en ver
schenen roman Tropic of Cancer
(1934) voorzag hij - berekenend en
weinig scrupuleus - van een zelf ge
schreven maai' door collega-au
teur (en vriendin) Anaïs Nin onder
tekend lovend voorwoord.
Miller, toen hij voor de laatste
keer zijn Borsalino-hoed droeg.
Meesterwerk
Het boek werd in kleine kring als
een meesterwerk beschouwd. Uit
gever was The Obelisk Press, een
in Parijs gevestigd huis dat onder
leiding van de Engelsman Jack
Kahane grossierde in Engelstalige
geschriften voor in Frankrijk wo
nende Britten en Amerikanen. Het
fonds van The Obelisk Press be
stond voornamelijk uit titels met
een pornografisch karakter, of
schoon Kahane ook serieuze
schrijvers als James Joyce uit
bracht. De expliciete erotiek die
ook in Tropic of Cancer niet ont
brak leverde Miller, naast literaire
faam bij kenners, een zekere be
ruchtheid op. Uitgave in Groot-
Brittannië of Amerika van het als
pornografisch betitelde boek was
uitgesloten, en al spoedig kwam
een levendige smokkelhandel op
gang.
Was Miller in 1930 niet naar Parijs
gegaan, dan was hij wellicht nooit
als schrijver tot bloei gekomen.
Zijn Parijse jaren waren van beslis
sende betekenis voor zijn persoon
lijke en literaire ontwikkeling. Pa
rijs was een openbaring. Alles wat
hij haatte aan zijn geboorteland
Amerika, ontbrak in deze stad.
Urenlange nachtelijke wandelin
gen over de avenues en boulevards
en ontmoetingen met talloze inte
ressante figuren uit het bohème-
milieu inspireerden hem tot het
schrijven van The Paris Book, dat
later als Tropic of Cancer het licht
zou zien.
Henry Miller: Nooit fatsoenlijk
geworden.
Henry Millers besluit om naar Pa
rijs te gaan was mede te danken
aan zijn tweede vrouw June Mans-
field. Deze geheimzinnige en la
biele vrouw, die de schrijver had
ontmoet bij Times Square waar zij
in een taxi-dance hall werkte, was
overtuigd van Millers literaire po
tenties. Zij spoorde hem aan naar
Parijs te gaan om schrijver te wor
den. Van de vijf vrouwen met wie
hij getrouwd is geweest, heeft June
zonder twijfel de grootste artis
tieke invloed op Miller gehad. Zij
was zowel kameraad, verleidster
als muze. De stormachtige en tu
multueuze relatie tussen Miller en
June speelt een sleutelrol in zijn
werk.
Op de terrassen van de Parijse ca
fés is Miller in de jaren dertig ge
Henry Miller in de Rue Villa Seurat in Parijs, waar hij zich thuis voelde tussen collega-kunstenaars.