Sfeer van pretpark
bedreigt oude stad
Massatoerisme
ZATERDAG 14 AUGUSTUS 1993
vrije tijd
Toerisme kan dodelijk zijn voor een stad. Bezienswaardigheden gaan
ten onder aan de enorme toestroom van mensen, de leuke plekjes
verdwijnen onder het geweld van patatkraam, Wurstbude of pizzatent.
De massale horde mensen die -van ver weg of dichtbij- tegelijkertijd op
pad gaat, verstopt de steden en maakt ze onleefbaar. Dan is het te laat:
de gemeente is geen meester meer van de eigen stad. Elke stad wil graag
bezoekers trekken; die bieden immers nieuwe kansen. De middenstand
blijft op peil, monumenten worden weer gerestaureerd en zelfs kunnen
nieuwe attracties ontstaan. Voor gemeenten en toeristen wordt het tijd
de handen ineen te slaan. Hun gemeenschappelijke belang vereist dat de
stroom bezoekers in goede banen wordt geleid. Toerisme is goed, maar
mag het karakter van de stad niet vernietigen.
De Boerenhoek in Enkhuizen ligt er
mistroostig bij. In de zomer van 1993
wandelen niet veel bezoekers door deze
toch typerende uitleg aan de rand van de
oude VOC-stad. De toeristen blijven liever
binnen; het Zuiderzeemuseum trekt en
ook de middeleeuwse stadskern met win
kelcentrum.
Een enkeling waagt het erop. Die bewon
dert de 17de eeuwse buitenhuisjes van de
rijke kooplui, en de nog in opdracht van
prins Maurits aangelegde bastions. Het is
een historische plek. De bezoeker van dit
deel van de stad staat midden in de ge
schiedenis van Enkhuizen, van opkomst
en teloorgang van de stad.
Daarom is het jammer dat maar zo weini
gen de hoek bekijken. Dat men liever, als
schapen in een kudde, het stadhuis, het
weeshuis en de Drommedaris bewondert.
Liever het geld achterlaat in een van de
talloze souvenirwinkeltjes langs haven en
winkelstraat, dan dat kennis wordt geno
men van iets typisch Enkhuizens.
Door de snelle achteruitgang van de stad
werd de Boerenhoek nooit geheel volge
bouwd. Het werd een landelijk gebied bin
nen de wallen. Nog steeds staat er een en
kele stadsboerderij, naast de herstelde ar
beiderswoningen en moderne rijtjeshui
zen.
Het is een deel van de stad waar Enkhui
zen trots op kan zijn. Stratenplan, de
grachten en de atmosfeer zijn er behouden
gebleven. Nog niet veel toeristen hebben
deze noordwestelijke hoek van de stad
ontdekt. Het is een plek voor de liefheb
bers, die vaak onder begeleiding van een
WV-gids de wijk verkennen.
„Onze wandelingen vallen goed in de
smaak. Zelfs voor inwoners van Enkhui
zen is het vaak een openbaring wat we la
ten zien. Die zeggen na afloop dat ze niet
wisten dat dit allemaal in hun stad te zien
was," zegt Margreet van der Hoeve.
Sinds dit voorjaar verzorgt ze samen met
een collega de wandelingen, die zijn ont
wikkeld in samenwerking met de histori
sche Vereniging Oud-Enkhuizen. Zo
wordt ook het typische woningbouwcom
plex in het Snouck van Loosenpark aan
gedaan. een eerste voorbeeld van sociale
woningbouw in de stad. Voor de gidsen is
het een nieuw project, een poging de be
langstelling voor de geschiedenis van de
stad te verbreden.
Het weduwenhofje in Elburg uit 1650 wordt nog steeds bewoond.
foto Louis Burgers
Noodzakelijk
Voor Enkhuizen was het initiatief drin
gend noodzakelijk. Net als talloze andere
steden dreigde de stad aan het toerisme
ten onder te gaan. Te veel mensen bezoch
ten de binnenstad, er waren te weinig par
keerplaatsen en -zeker toen het Zuider
zeemuseum nog niet bestqnd- de bezoe
kers konden eigenlijk alleen de binnen
stad in.
Tegenwoordig kunnen toeristen hun au
to's kwijt op massale parkeerplaatsen aan
de rand van de stad. Door de opening van
het museum kunnen velen hun bezoek
aan de stad beperken tot een dagje
Zuiderzeemuseum en Sprookjeswonder-
land. Zij wandelen hooguit via de Drom
medaris naar het station of hun auto.
Van der Hoeve: „De meeste wandelaars
die met ons meegaan, zijn al een beetje on
derlegd. Wij kunnen daarom gemakkelijk
lijnen leggen naar een bepaalde periode
uit de geschiedenis van de stad. De op
komst van handel en Verenigde Oostindi-
sche Compagnie, de periode van neergang
in de 18de eeuw en de bloei die in de 19de
eeuw weer ontstond door de bollenteelt."
Enkhuizen is cultuur-historisch van be
lang. De stad -een beschermd gezicht-
kreeg al in 1355 stadsrechten en vormde,
samen met Medenblik en Hoorn, de wel
varende driehoek van West-Friesland. In
middels zijn belangrijke monumenten ge
restaureerd. hoewel in de loop der jaren
ook veel is verdwenen. Tot de typische
kenmerken behoort echter nog steeds de
bijzondere relatie tussen middeleeuwse
kern en de 17de eeuwse Boerenhoek.
Het toerisme vormt vooral een bedreiging
voor het middeleeuwse deel. De lange,
smalle Westerstraat wordt op hoogtijda
gen onder de voet gelopen door winkelen
de bezoekers. Zij hebben geen oog voor
het fraai gerestaureerde voormalige wees
huis, en het -overigens uit Dordrecht over
gebrachte- 17de eeuwse smeedijzeren hek.
Hier kan ervaren worden hoe het toerisme
een historische stad bedreigt. De winkel
straat wijkt in niets af van Kalverstraat of
Haagse Spuistraat. Dezelfde winkels pre
senteren zich op dezelfde opdringerige en
armoedige manier en doen even grote
moeite de doorgang voor de wandelaar te
versperren met buiten opgestelde rekken.
Een echte 'pretparksfeer' hangt er nog
niet, maar wel iets wat daar -in Nederland
se omstandigheden- op lijkt.
De term werd gelanceerd op een recente
studiedag in Deventer. Wat ermee be
doeld wordt? In heel Europa worden de
cultuur-historisch waardevolle plaatsen
bedreigd door het groeiende toerisme.
Praag, met zijn 80 miljoen bezoekers in
1992. is maar een voorbeeld.
Kermis
Al die toeristen die de paar kilometer lan
ge weg afleggen van Wenceslasplein naar
Karelsbrug... Het is pure kermis. „Mensen
kijken niet eens meer naar de gebouwen,
ze schreeuwen, en rennen van winkel naar
winkel waar helemaal niets authentieks
meer te koop is." zegt een frequente bezoe
ker.
Een andere voorbeeld biedt Florence, dat
vanaf mei tot eind oktober overstroomd
wordt door bezoekers, die -typisch- in
groepen achter vaantjesdragende gidsen
aanhobbelen. Of de Nymphenburg in
München, en de paleizen Schönbrunn en
Versailles, het kasteel van Windsor; ze
hebben met elkaar gemeen dat 'iedereen'
er geweest wil zijn.
Enkhuizen onderkende het gevaar. De po
gingen het toerisme te sturen zijn niet on
gevaarlijk. Volgend jaar wil de VVV rond
vaarten door de grachten en vaarten aan
bieden. bedoeld als aanvulling op het pak
ket wandelingen. Ze wil oude. platte pol-
derboten inzetten, en deze voorzien van
elektrische fluistermotoren. Bezoekers
moeten even het gevoel krijgen terug te
zijn in de 17de en 18de eeuw. Maar zoiets
kan ook uit de hand lopen, zoals Amster
dam bewijst.
„Gelukkig is het karakter van de stad be
houden gebleven," zegt VVV-medewerk-
ster Thea de Graaf. „Enkhuizen was vijf
tig jaar geleden verpauperd. Maar omdat
de stad arm was en een veel kleinere be
volking had, bleef er nog veel over."
„Nu is Enkhuizen een levende stad, er
wordt hier gewerkt en gewoond. Er zijn
weinig tweede huizen. Natuurlijk veran
dert de stad. en niet alles is even goed ge
lukt. Maar Enkhuizen is geen aangeharkt
stadje, en de Boerenhoek wordt geen mu
seaal dorpje. Daar houdt de gemeente ge
lukkig rekening mee."
Activiteiten
Een haast vergelijkbaar geluid klinkt uit
Elburg. het oude Hanzestadje op de Ve-
luwe. Hier wordt al langer gewerkt aan het
'sturen' van het toerisme. Zelfs biedt de
stad de hoogseizoen-toeristen relatief wei
nig vermaak. Het normale pakket van ac
tiviteiten (midweekmarkt, huifkar- en
bottertochten. het havenvertier) trekt al
meer dan genoeg bezoekers.
Juist in voor- en naseizoen wordt meer ge
daan. in een poging het toerisme te sprei
den. ..Aan de ene kant zijn we blij met die
massa's mensen. Het betekent dat we het
netjes doen. Samen met de gemeente pro
beren we immers het waardevolle te be
houden", zegt Lyda Sneevliet, bestuurslid
van de plaatselijke VW
Aan de andere kant realiseert zij zich dat
de zomerse mensenmassa juist anderen
afstoot. „In de zomer zijn we gewoon vol.
Maar ook dan proberen wij mensen die
rustig willen genieten, goed op te van
gen." Er is een stadswandeling op papier,
er zijn wandelingen onder leiding van een
gids en -net als in Enkhuizen- beschikt de
ANWB over een speciale folder.
Daar houdt de overeenkomst op. Al veel
langer dan Enkhuizen reguleert Elburg de
toeristenstroom. In zomer en winter wor
den auto's uit de stad geweerd, en naar
grote parkeerterreinen verwezen. In het
hoogseizoen is een groot deel van het cen
trum autovrij. Dat tot woede van de bewo
ners van de straten zonder inrijverbod: zij
zien het verkeer drastisch toenemen.
De veelal kleine winkeltjes trekken vaak
een eigen pubhek. zijn daarom niet echt
afhankelijk van de toeristen-gulden en
blijven zomer en winter open. Aan de an
dere kant verzet het gemeentebestuur
zich tegen een 'pretparkatmosfeer': disco,
squashbaan. overdekt zwembad zullen
niet zo gauw een plaats krijgen in de ge
meente.
..Dat wil de stad niet, en achteraf weet ik
niet of ik er rouwig om moet zijn, of juist
blij. In ieder geval houdt het een bepaald
soort publiek weg." aldus mevrouw Snee
vliet. „Wij willen beslist geen tweede Val
kenburg worden. Kijk hoeveel moeite zij
daar moeten doen om de kwaliteit te ver
hogen."
Dat klinkt heel positief, maar Elburg zou
toch graag meer avontuurlijke jongeren in
de leeftijd van 20 tot 30 jaar trekken.
Ouderen genoeg, ook veel dagjesmensen,
en jongeren die met hun ouders reizen.
Veel moeite om de kapitaalkrachtigste
groep bezoekers binnen te halen, doet de
gemeente echter niet. „Wij willen geen uit
breiding van de horeca hier. De gemeente
is bang dat er dan nog meer kroegen bijko
men."
Het vestingstadje is onder meer zo in trek
vanwege de goed bewaarde historische in
frastructuur. Deze werd bewaard, doordat
de industriële revolutie aan Elburg voor
bij ging. Zo kreeg het stadje nooit een sta
tion: „Dat is misschien wel de redding ge
weest. Anders had de stad veel meer op
Harderwijk geleken."
Nu wordt de ligging juist economisch inte
ressant. zegt mevrouw Sneevliet, met een
verwijzing naar het grote bedrijf van Dr
Vogel-produkten net buiten Elburg. „Dat
trekt zeker nog eens zeker 50.000 bezoe
kers per jaar!"
Los daarvan moet Elburg het vooral heb
ben van wat in de vesting behouden is ge
bleven: het stratenplan, de grachten, de
bebouwing -van Agnietenklooster tot sy
nagoge, en van het Van Kinsbergenhuis
tot het Arent Thoe Boecophuis, het vroe
gere verblijf van de hertogen van Gelre.
Muurhuisjes
Er zijn nog restanten van de stadsmuren,
met de vroegere muurhuisjes, en natuur
lijk de wallen met bastions. Ook deze
stammen, net als die van Enkhuizen, uit
de tijd van prins Maurits. De ondergronds
gelegen kazematten zijn te bezichtigen,
en dat is in de zomer van 1993 in Neder
land een groot voordeel.
Los van alle overeenkomsten maakt een
korte wandeling door de toeristische cen
tra van Enkhuizen en Elburg duidelijk dat
de Veluwse stad compacter gebouwd is.
Bezoekers in Elburg hebben dan ook eer
der het gevoel dat de stad 'vol' is. De volle
terrasjes en winkelstraten maken er een
gezellige stad van.
De twee steden moeten het naast het be
zoek van dagjesmensen vooral hebben
van het watertoerisme In Enkhuizen me
ren jaarlijks tegen de 40.000 boten aan. en
in Elburg zal dat niet veel minder zijn. Het
is een kapitaalkrachtig publiek dat veelal
een enkele nacht in de haven blijft liggen,
maar wel regelmatig terugkomt.
Aan de andere kant profiteert vooral Enk
huizen van het grote buitenlandse bezoek
aan steden als Amsterdam. Marken en Vo-
lendam. Buitenlanders, ook die van verre
komen, reizen dan gemakkelijk nog en
kele tientallen kilometers door om een
VOC-stad te bezoeken. Elburg trekt wel
wat buitenlands bezoek, maar dat blijft
vooral beperkt tot Duitsers en Belgen.
Beide steden zijn er goed in geslaagd een
dreigende leegstroom en vergrijzing te
compenseten. Door het toerisme blijven
ze leefbaar, en kan ook de middenstand op
peil blijven. Het zijn levende steden geble
ven. geen openluchtmusea a la Zaanse
Schans. Dat houdt in dat er concessies ge
daan zijn. dat de steden ongewenste ont
wikkelingen ook wel eens moesten toela
ten.
Nederland. &ls het land met de meeste cul
tuur-historische monumenten per vier
kante kilometer in de wereld, is bij lange
na niet 'vol', en zeker niet vergeleken met
die paleizen en monumenten in het bui
tenland, zo valt op. Het is veel meer een
kwestie van het juist doseren van toeris
ten over de verschillende trekpleisters.
Niet voor niets omschrijven deskundigen
het land als 'een groot cultuurlandschap,
een grote tuin gemaakt door mensen en
gelardeerd met water." Alleen jammer dat
het zo vaak uit de hemel valt.
Louis Burgers
